Home Blog

Қазақстан фармацевтикалық нарығы: инвестициялық өсім, инновациялар және даму перспективалары

0

Алматыда өткен II Қазақстан фармацевтикалық форумы отандық денсаулық сақтау саласының өзекті мәселелерін талқылау алаңына айналды. ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің қолдауымен ұйымдастырылған шараға саланың реттеуші органдарының өкілдері, отандық және шетелдік фармацевтикалық компаниялардың басшылары, сондай-ақ дистрибьюторлар қатысты.

Форумның негізгі тақырыптарының бірі – Қазақстанның фармацевтикалық нарығының инвестициялық тартымдылығы болды. ҚР Денсаулық сақтау вице-министрі Ержан Нұрлыбаевтың айтуынша, соңғы 7 жылда салаға тартылған инвестициялар көлемі 10 есеге жуық өскен. Бұл – мемлекеттің отандық фармацевтикалық өндірісті дамытуға және импортты алмастыруға бағытталған саясатының жемісі. Үкімет алдағы уақытта отандық өнімнің үлесін 50%-ға жеткізуді мақсат етіп отыр.

Вице-министр Е.Нұрлыбаев Қазақстанның 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарындағы фармацевтика саласына қатысты негізгі басымдықтарды атап өтті: әлемдік фармацевтикалық корпорациялармен ынтымақтастықты кеңейту, инвестициялар мен технологиялар трансфертін жүзеге асыру, өндірісті оқшаулау. Сондай-ақ, ол инвестициялық келісімдер арқылы бас келісім-шарттардың ауқымын кеңейту және отандық өндірушілермен толық циклді локализацияны тереңдету жоспарланып отырғанын жеткізді. ҚР Денсаулық сақтау министрлігі жанынан құрылған жобалық кеңсе фармацевтика саласын дамытудың нақты жобаларын әзірлеумен айналысатын болады.

Инновациялық фармацевтикалық компаниялардың басшыларымен өткен сессияда мемлекет пен халықаралық ойыншылардың ынтымақтастығының маңыздылығы талқыланды. Атап айтқанда, инновациялық препараттардың қазақстандық нарыққа қолжетімділігін жеделдету және елімізде клиникалық сынақтар өткізу мәселелері көтерілді.

Қазақстандағы «АстраЗенека» компаниясының басшысы Мария Шипулева өз сөзінде мемлекет пен инновациялық фармацевтикалық компаниялар арасындағы ынтымақтастықтың оң динамикасын атап өтті. Оның айтуынша, «АстраЗенека» Қазақстандағы келісім-шарттық өндіріс аясында созылмалы бүйрек ауруы, жүрек жеткіліксіздігі және 2 типті қант диабетін емдеуге арналған инновациялық препараттың бірінші партиясын жеткізуге дайындық үстінде.

Сонымен қатар, Мария Шипулева «АстраЗенека» компаниясының Қазақстандағы ғылыми-зерттеу қызметіне де тоқталды. 2024 жылы компания екі нақты клиникалық тәжірибелік зерттеулерді бастады: біріншісі – созылмалы бүйрек ауруларын емдеудің қазіргі тәсілдерін талдауға бағытталған жергілікті зерттеу, екіншісі – 2 типті қант диабеті, гипертония, жүрек жеткіліксіздігі және созылмалы бүйрек ауруы бар науқастарды басқару мен емдеу сапасын бағалауға арналған халықаралық iCareMe регистрі. Қазақстанда бұл зерттеуге 8 медициналық орталық пен 18 зерттеуші қатысуда. Компания сондай-ақ, созылмалы бүйрек ауруы және жоғары протеинуриясы бар пациенттерде дәрілік комбинацияның қауіпсіздігі мен тиімділігін бағалайтын ZODIAC клиникалық зерттеуінің 3-кезеңін бастайды. М.Шипулева компанияның келісім-шарттық өндіріс пен ғылыми зерттеулерге салған жалпы инвестициясы 8 миллиард теңгеден асатынын мәлімдеді.

Қорытындылай келе, Қазақстан фармацевтикалық форумы саланың дамуындағы негізгі бағыттарды айқындап берді. Инвестициялық тартымдылықты арттыру, инновациялық шешімдерді енгізу және озық медициналық әзірлемелерге қолжетімділікті жақсарту – алдағы жылдарға арналған басым міндеттер.

Қазақстанда бауыр обырын емдеуде жаңа мүмкіндіктер ашылды: «АстраЗенека» компаниясының инновациялық препараты тіркелді

0

2025 жылдың 7 ақпанында «АстраЗенека» халықаралық биофармацевтикалық компаниясы Қазақстанда ерекше жаңалық жариялады. Компанияның екі иммунотерапиялық препараты – дурвалумаб пен тремелимумабтың комбинациясы елімізде ресми түрде тіркелді. Бұл препараттар енді гепатоцеллюлярлық карциноманың (ГЦК) резекцияланбайтын немесе метастатикалық түріне шалдыққан ересек науқастарды емдеудің алғашқы сатысында қолданылатын болады.

Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің бұл шешімі HIMALAYA атты III фазалық ауқымды зерттеудің нәтижелеріне негізделген. Зерттеу барысында жаңа препараттар комбинациясының тиімділігі мен қауіпсіздігі дәлелденді.

Зерттеудің негізгі жетістіктері:

  • Өмір сүру көрсеткіштерінің жақсаруы: Дурвалумаб пен тремелимумаб комбинациясын қабылдаған пациенттердің орташа өмір сүру ұзақтығы 16,4 айға жетті. Бұл бұрын қолданыста болған стандартты ем – сорафенибпен салыстырғанда (13,8 ай) айтарлықтай жоғары көрсеткіш.
  • Ұзақ мерзімді нәтижелер: Жаңа ем алған науқастардың 30,7%-ы 3 жылдан кейін тірі қалды (сорафениб тобында – 19,8%). Төрт жылдық өмір сүру деңгейі де айтарлықтай өсті: 25,12% (сорафениб тобында – 15,1%).
  • Қауіпсіздік бейіні: Жаңа комбинация сорафенибпен салыстырғанда жағымсыз әсерлердің көбеюіне әкелген жоқ. Маңыздысы, жағымсыз құбылыстардың салдарынан емді тоқтату жағдайларының төмендегені байқалды.

Гепатоцеллюлярлық карцинома (ГЦК) – қауіпті дерт

ГЦК – бауырда пайда болатын қатерлі ісіктің ең кең таралған түрі. Әлемде жыл сайын 900 000-нан астам адам осы ауруға шалдығады және ол онкологиялық аурулардан болатын өлім себептерінің ішінде үшінші орында тұр. Қазақстанда жыл сайын 1000-ға жуық жаңа ГЦК жағдайы тіркеледі. Аурудың кеш сатыларында анықталуы (16%-ы IV сатыда) емдеудің тиімділігін айтарлықтай төмендетеді.

Маман пікірі

Владимир Казаков, «АстраЗенека» компаниясының Қазақстандағы «Онкология және сирек аурулар» бағытының медициналық басшысы: «Бұрынғы статистикаға сүйенсек, бауыр обыры диагнозы қойылған науқастардың тек 7%-ы ғана бес жылдан артық өмір сүрген. Алайда, HIMALAYA зерттеуінің нәтижелері бізге үлкен үміт сыйлайды: дурвалумаб пен тремелимумаб комбинациясын қабылдаған пациенттердің 25%-ы 4 жылдан кейін де тірі. Бұл комбинацияның қауіпсіздік бейіні де жағымды, сондықтан бұл емдеудің перспективалы нұсқасы болатынына сенімдіміз».

«АстраЗенека» онкология саласында

«АстраЗенека» – қатерлі ісіктің әртүрлі түрлерін емдеуге арналған инновациялық дәрі-дәрмектерді жасауға басымдық беретін компания. Компания ғылыми жаңалықтарды пайдалана отырып, пациенттердің өмірін жақсартуға және онкологиялық көмектің сапасын арттыруға ұмтылады.

Компания туралы

«АстраЗенека» – рецепт бойынша берілетін дәрі-дәрмектерді зерттеу, әзірлеу және коммерцияландыруға маманданған халықаралық биофармацевтикалық компания. Компанияның негізгі терапевтік бағыттары: онкология, кардиология, нефрология, метаболизм, тыныс алу және аутоиммундық аурулар, сондай-ақ сирек кездесетін аурулар. «АстраЗенека» штаб-пәтері Ұлыбританияның Кембридж қаласында орналасқан және 100-ден астам елде жұмыс істейді.

Чемпиондардың денсаулығын қалпына келтіру құпиясы

0

ҚР ПІБ Медициналық орталығы жүйесінде чемпиондардың денсаулығын қалпына келтіру құпиясы

Елестетіп көріңізші: мықты, атақты спортшылар ауыр жарақаттарға тап болып, спорттық кәсібін тоқтатуға мәжбүр болады. Бұндай спортшыларға ҚР ПІБ Медициналық орталығының ауруханасында жаңадан ашылған Спорттық медицина орталығы жоғары сапалы медициналық көмек көрсетуге көмектеседі. Орталықта №3 хирургиялық бөлімше (травматология және ортопедия) базасында табысты жұмыс істейді. Онда спортшы толыққанды ем алып, жаттығулар мен жарыстарға толық сенімділікпен оралады.
Дәрігерлер — бұл кілт
Спорттық медицина орталығының жетістігінің негізгі факторы көрнекті травматолог Асқар Баймұхаметов болып табылады. Оның тәжірибесі мен таланты көптеген спортшылардың мансабын сақтай отырып, әртүрлі буындарға күрделі артроскопиялық операциялар жасауға мүмкіндік береді. Ол орталықты басқарып қана қоймай, футбол мен баскетболдан бастап грек-рим күресіне дейінгі әртүрлі пәндер өкілдеріне операциялар жүргізеді.
Үздік спортшыларға арналған ең жақсы жабдық
Спорттық медицина орталығы заманауи медициналық жабдықтармен қолданады. Бұл жарақаттарды дәлірек диагностикалауға ғана емес, сонымен қатар операциялар мен емдеуді тиімдірек жүргізуге мүмкіндік береді.
Ем-дом алған спорт жұлдыздары
Орталық белгілі спортшылардың денсаулығына қамқорлық жасады, олардың арасында Ерайын Сайфулла, Шавкат Рахмонов, Жансай Смағұлов, Абылайхан Ибраев, Богдан Пребельский, Қайсар Шамшидинов, Израиль Ашрафов, Бобиржан Моминов, Фируза Шәріпова болды.

Жеңіске оралу
Спорттық медицина орталығының мақсаты — жарақаттарды емдеу ғана емес, сонымен қатар мүмкіндігінше тез қалпына келтіру. Медицина қызметкерлері әр спортшының жаттығу алаңына немесе аренаға өз қабілеттеріне толық сенімділікпен оралуы үшін қолдан келгеннің бәрін жасайды. Жарақаттан кейін қалпына келтіру — бұл жаңа жеңістерге апаратын жол.
Әлемдік стандарттарға ұмтылу
Спорттық медицина орталығы мұнымен тоқтап қалмайды. Спорттық медицина орталығы халықаралық стандарттар бойынша медициналық қызмет көрсетудің жоғары сапасына кепілдік беру үшін мол тәжірибесі бар үздік қазақстандық дәрігерлерді тартады.

Ұзақ жөтелу зиян ба? — SANTO

0

ЖЕҢІЛ ӨКПЕ!

24 қарашада Алматыда, SANTO компаниясы «Жеңіл өкпе» деген атаумен блогерлер мен журналистерге арналған іс-шара ұйымдастырды. Кездесу халықты кеңінен етек жайған маусымдық ауруларды емдеу мен дәрі-дәрмек терапиясының өзекті мәселелері туралы хабардар ету мақсатында өтеді. Бұл жолы тыныс алу органдарының жөтелмен бірге көрініс табатын аурулары, осы бір адамның мазасын қашыратын симптомның пайда болу себептері жайында сөз болды. «Жеңіл өкпе» тақырыбындағы презентациясымен жоғары санатты аллерголог-иммунолог (балалар және ересектер дәрігері), Алматы қаласының бас аллергологы, м.ғ.д., профессор Таир Темырланович Нурпеисов сөз сөйледі.

Жөтел ең көп ұшырасатын симптомдардың бірі екені мәлім, ол тыныс алу, ас қорыту органдарының әртүрлі аурулары кезінде, онкология, туберкулез кезінде байқалуы мүмкін. Статистикалық деректер бойынша, ғаламшардың жалпы популяциясының 10–20 %-ы созылмалы жөтелден шаршағанын айтып шағымданады. Бір қызығы, тек Жапония тұрғындарына ғана тән жөтел түрі де бар екен.

Таир Темырлановичтің айтуынша, жөтел – табиғи рефлекторлық құбылыс, ол тыныс алу жолдарының шырышты қабаты әртүрлі заттектердің буларынан немесе бөгде денелерден тіріткенген кезде пайда болады. Симптом қорғаныс реакция ретінде басталады, жөтелген кезде тыныс алу жолдары қалыпты тыныс алу үшін, қақырықты немесе шаңды сыртқа шығарады. Алайда, ұзаққа созылған жөтел, көп мөлшердегі қақырық, оның түсінің өзгеруі, қақырықта қанның пайда болуы – ауыр дерттің белгілері болып табылады. Жөтел қатты әлсіздік, бас айналу, құсу, несепті ұстай алмау, кеуденің ауыруы немесе жайсыздануы сияқты асқынуларға апарып соқтыруы мүмкін.

Доктор Нурпеисов жөтелдің түрлері, пайда болу факторлары мен себептері туралы, тыныс алу органдарының осы симптомға ие көп кездесететін аурулары, оның балалардағы көріну ерекшеліктері, бронхиттің, пневмонияның белгілері туралы айтып берді. Өз баяндамасында ол жөтел тудыратын қабыну ауруларын емдеуде қолдану ережелерін қатаң сақтауды талап ететін дәрі-дәрмектерге баса назар аударды. Атап айтқанда, муколитиктердің (бромгексин, амброксол, ацетилцистеин және карбоцистеин) ерекшеліктері, олардың жөтелге қарсы, қақырық түсіретін препараттардан айырмашылығы сөз болды. Амброксол – қақырықты қатты түсіретін жоғары муколитикалық тиімділікке ие. Амброксол препаратының дәрілік түрлерінің көптігі оны педиатрияда, оның ішінде жаңа туған сәбилерде белсенді пайдалануға мүмкіндік береді. Препарат антибиотиктердің бронх сөліндегі концентрациясын жоғарылатады, бұл аталмыш препараттың қабынуға қарсы әсерін одан сайын күшейтеді. Сондай-ақ, дәрігер амброксолдың әртүрлі формалары бар екенін атап өтті. Мәселен, SANTO компаниясы препаратты сироп, таблетка, инъекцияға және ингаляцияға арналған ерітінді түрінде шығарады.

AlmaU Sharmanov School of Health Sciences ашылды

0

«Алматы Менеджмент Университеті» (AlmaU) «Денсаулық ғылымдары: әлемдік трендтер мен Қазақстандағы ахуал» тақырыбындағы халықаралық дөңгелек үстел ұйымдастырды. Сонымен қатар AlmaU Sharmanov School of Health Sciences мектебінің тұсауын кесті.

ҚР ҰҒА және РМҒА  академигі  Төрегелді Шарманов – әлемдік және қазақстандық денсаулық сақтау саласына зор үлес қосқан азамат. Ол дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының Леон Бернард атындағы медалімен марапатталған. Сонымен қатар Қазақ тағамтану академиясының негізін қалаушы.

AlmaU ректоры Гүлнар Күренкеева Төрегелді Шарманұлының «Алматы менеджмент Университетінің Құрметті профессоры» атағын алғанын растайтын дипломды табыс етті. 92-ге келген ғалым өз есімімен аталған мектептің ашылуын зор жауапкершілік деп бағалады. Бұл жауапкершілікті үрім-бұтағы да сезінетінін тілге тиек етті.

«Маған жүктелген жүк – ұрпағыма жүктелген жүк. Ал бақыт дегеніміз – сол жүкті алып жүру» Төрегелді Шарманұлы.

ҚР Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек видео арқылы мектептің ашылуымен құттықтады. «Мұндай мектептің ашылуы денсаулық ғылымдарына жаңа импульс беріп, Қазақстанның денсаулық сақтау жүйесіне зор үлес қосады. Бүгінгі оқиға қазақстандықтардың өмірін жақсы жаққа қарай өзгертетініне сенімдімін» деді министр.

XXI ғасырда денсаулық жайлы ғылымдар жаңа импульс алып жатыр. Өмір сапасы мен ұзақ жасау, ментальды саулық пен психология, нутрициология мен диетология сияқты өзекті мәселелер терең ғылыми зерттеулерге арқау болып қана қоймай халық арасында қызығушылық туғызып жатыр.

Халықаралық дөңгелек үстелге профессор, м.ғ.д., AlmaU Президентінің кеңесшісі Д.Павалькис модераторлық етті. Үстелге отандық және шетелдік танымал экспертер қатысты. Литва денсаулық ғылымы университетінің ғылыми жұмыстар бойынша проректоры, Еуропалық комиссияның Кеңесшісі, профессор, м.ғ.д. Вайва Лесаускайте денсаулық жайлы ғылымдардың халықаралық трендтеріне тоқталды.

Профессор, м.ғ.д., ДСҰ-ның денсаулықты нығайту бойынша консультативтік эксперттер тобының мүшесі, AlmaU Sharmanov School of Health Studies программ-лидері Алтын Арингазина жаңа мектептің бағдарламасымен таныстырды. Дәрігер, психикалық саулық мәселелері бойынша ДСҰ-ның Қазақстандағы кеңсесінің ұлттық координаторы, PhD Николай Негай ментальды саулыққа айрықша көңіл бөлуге кеңес берді.

Америкалық денсаулық сақтау ассоциациясының мүшесі, Қазақстандағы профилактикалық медицина академиясының және Ұлттық дұрыс тамақтану орталығының президенті Алмаз Шарман заман ағымы адам баласына қалай әсер етіп жатқанын, кезінде дала қазағының мәзірі бай болғанын тілге тиек етті. Фитнес-тренер, бодибилдинг бойынша ҚР екі дүркін чемпионы, «Басқа сен» жобасының авторы Валихан Тен биохакинг жайлы сөз қозғады. Сонымен қатар «Ми да бұлшықет» деген ойын ортаға сала отырып AlmaU-да білім алғанын мақтан тұтатынын ерекше атап өтті. «Корпоративті береке» халықаралық жобасының жетекшісі Иван Рыбаков қызметкерлер денсаулығының кәсіптің өсуіне қаншалықты әсер ететіні жайлы зерттеулердің нәтижесін бөлісті.

AlmaU 2012 жылдан бері Қазақстанның денсаулық сақтау жүйесімен тығыз қарым-қатынаста. Университет қабырғасында «Денсаулық сақтау саласындағы менеджмент» MBA бағдарламасы (медициналық мекемелердің 200-ден аса топ-менеджері білім алған), консалтингтік жобалар, тыңдаушының сұранысына қарай бейімделген семинарлар мен тренингтер өткізіледі. Міне, енді аты аңызға айналған академик Төрегелді Шарманов атындағы AlmaU Sharmanov School of Health Sciences бой көтерді.

суреттер AlmaU-дың мұрағатынан алынды

Бүйірлік амиотрафикалық склероз дертінің емі бар ма?

0

Бүйірлік амиотрафикалық склероз ауруының емі жоқ деп ғалымдар нақты айта алмайды. Себебі ауру әр адамға әртүрлі әсер етеді.  Алайда ауруды емдік шаралар арқылы баяулатуға болады.

Мысалы, егер науқастың ауырған уақыты 5 жылдан аспаған болса, оның өмірін 6 айға немесе 1 жылға ұзартуға болады. Мұндай науқастарға арналған арнайы дәрілік препараттар бар.

фото: docparhomenko.kiev.ua

Аурудың алғашқы кезеңінде науқастың бұлшықетінде ауырсыну болмас үшін физиотерапия арқылы емдеу тағайындалады. Бұдан бөлек жүзу, велосипед тебу немесе йога жаттығулары да бұлшықет ауырсынуын жеңілдетуге көмектеседі.

Гарвард университетінің Арон Гитлер (Aaron Gitler) бастаған молекулалық биологтар мен генетиктер тобы сау адамдар мен БАС тасымалдаушыларының жүйке жасушаларында гендердің жұмысы қалай ерекшеленетінін зерттей отырып, аурудың даму құпиясын ашты. Бұл туралы Nature Neuroscience журналы хабарлаған еді.

Ауруға шалдыққандардың ДНҚ сараптамасын жасаған ғалымдар «C9orf72» мутацияға ұшырайтын геннің ағзада шамадан тыс көп болатынын дәлелдеген. Демек ғалымдар БАС ауруының басты себебін анықтады.

Бұл жүйке жасушалары арасындағы сигнализацияға қатысатын белгілі бір ақуыздарды жинауға жауап береді. Мутацияға ұшыраған геннің көбеюі бірден екі аурудың дамуына ықпал етеді: БАС және кәрілік деменция.

Аурудың себебін тапқаннан кейін ғалымдар БАС ауруына себеп болатын гендерді алып тастау арқылы ауруды тоқтатуға болады деген болжам жасады. Алайда аталған болжам әзірге толық дәлелденбеді.

Жасуша цитоплазмасы

0

Жасуша цитоплазмасының маңызды қызметтерінің бірі- заттар ағынын қамтамасыз ету болып табылады. Заттар ағыны дегеніміз: біріншіден- жасуша ішінде, кедір- бүдір эндоплазмалық торда синтезделген ақуыздардың органеллалар арасында әрлі- берлі тасымалдануы; екіншіден- көтеген жасушалар мен ұлпаларда синтезделген пептидтік гормондардың, асқорыту ферменттерінің, антиденелердің, өсу факторлардың және басқа да секреторлық молекулалардың жасуша сыртына шығарылуы; үшіншіден- сыртқы ортадан жасушаға үнемі әртүрлі заттардың өткізілуі.

Заттардың жасушаішілік- везикулярлық тасымалдануының әмбебап және тиімді құралы болып тасымалдану (мембрана) көпіршіктері (липосомалар, мицелийлер) арқылы секреторлық механизм негізінде тасымалдануы болып табылады.

Везикулалық тасымалдануда тасымалданатын ақуыздар мен липидтер көпіршік қабырғасын құрастырады, ал оның қуысында басқа органеллаларға арналған не жасуша сыртына шығарылатын «жүк» молекуласы болады.

Жасушаішілік везикулалық тасымалдау эндоплазмалық ретикулум (ЭПТ) мембранасынан басталады. Бұл жерде ақуыз молекуласының гликолизденуінің алғашқы кезеңдері өтеді. Содан кейін ақуыз молекулалары тасымалдау көпіршіктеріне іріктелініп, Гольджи кешенінің цис- полюсіне өтеді. Гольджи цистерналарында ақуыздың гликолизденуі әрі қарай жалғасады, ал Гольджидің транс- полюстері мен транс- торларында ақуыздың гликолизденуі толығымен аяқталады. Сонымен қатар олар фосфорланады және сульфаттанады. Гольджи цистерналарынан ақуыздар жиекті көпіршіктер арқылы өтеді. Гольджидің транс- торларында толық модификацияланған ақуыздар нақтылы органеллаларға тасымалдану ушін тасымал көпіршіктеріне іріктелінеді. Гольджи кешенін тастап шыққанннан кейін, ақуыздар алғашқы лизосомаларға, коститутивтік көпіршіктерге және секреторлық гранулаларға іріктелінеді.

Закттардың цитоплазмалық мембрана (плазмолемма) арқылы сыртқа шығарылуын (экзоцитоз) не жасуша ішіне өткізілуін (эндоцитоз) трансмембраналық тасымалдану деп атайды. Ол өте күрделі құбылыс және әртүрлі жасушаларда түрліше жолдармен жүзеге асады, сол сияқты, әртүрлі заттарда түрліше әдістер арқылы өткізіледі.

 

 

 

 

Мембрана арқылы ұсақ молекулалы заттардың өткізілуі

       Биомембраналардың ең басты қызметтері мен қасиеттеріне: заттарды таңдамалы өткізуі, ақпараттың жасуша аралық және жасуша ішілік берілуін жеңілдетеді және қамтамасыз етеді, жасушааралық байланысу арқылы ұлпалардың түзілуін қамтамасыз етеді.

Биомембраналар арқылы ұсақ және ірі заттар тасымалдана береді.

Ұсақ молекулалы заттардың биомембрана арқылы өткізілуінің 3 жолы белгілі:

  1. Жай диффузия;
  2. Жеңілдетілген диффузия;
  3. Белсенді тасымалдану;

Жай диффузия- өздігінен, ешбір көмексіз, заттардың концентрация градиенті (жоғары концентрациядан төменгі концентрация) бағытанда мембрана арқылы өтуі.

Мұндай әдіс арқылы кіші молекулалы гидрофобтық органикалық қосылыстар (май қышқылдары, зәр қышқылдары) және ұсақ, бейтарап молекулалар.

Мембрана арқылы шектелген қуыстардың (органеллалар) концентрация айырмашылығы көбейген сайын диффузия жылдамдығы да пропорциональ өседі, ал олардың концентрациясы теңессе диффузия тоқталады.

Жеңілдетілген диффузия бұл әдісте де заттар өздерінің концентрация градиенті бағытында мембрана арқылы өтеді, яғни жоғары концентрациядан төменгі концентрация бағытында, бірақ бұл құбылыс өздігінен жүзеге аспайды, ал ерекше тасымалдау ақуызы- транслоказаның көмегімен жүреді.

Транслоказалар- өздері өткізетін заттарға азды- көпті сай болып келетін интегралдық ақуыздар. Мысалы, эритроцит мембранасындағы аниондық каналдар (арналар), қозғыш жасушалар плазмолеммасындағы калий ионы арналары, саркоплазмалық ретикулум мембранасындағы кальций ионы арналары.

Траслоказалар арқылы жай диффузия жолымен өте алмайтын заттар ғана өткізіледі, бірақ кейде, кейбір заттар, жай диффузия және жеңілдетілген диффузия арқылы да өтеді, мысалы судың бүйрек арнашықтары және секреторлық эпителий жасушалар мембранасы арқылы өтуі. Аталған мембраналарда су молекулаларының диффузиялану қарқынын арттыратын транслоказа- аквапорин деп аталынатын ақуыз болады.

Транслоказалар бірнеше блшектерден (субъединицалардан) тұрады, олардың әрекет ету тетіктерінің (механизмінің) бірнеше түрлері болуы мүмкін:

  1. Транслоказа бөлшекткрі (субъединицалары) арасында белгілі бір өлшемді заттарды ғана өткізетін және барлық уақытта ашық болатын гидрофильдік арна болады.;
  2. Транслоказа арнасы барлық уақыттыа ашық болмайды, оның ашылуы үшін транслоказа бөлшектері бетімен арнайы лиганданың байланысуы қажет;
  3. Транслоказаларда ешқандай арна болмайды, олар лигандамен (өткізілетін зат) байланысып, мембрана жазықтығында айналады да мембрананың екінші бетінде лиганданы босатып шығарады.

Белсенді тасымалдау- мембрана арқылы заттардың өткізілуі транслоказалар көмегімен жүзеге асады, бірақ бұл кезде заттар олардың концентрация градиентіне қарама- қарсы бағытта, яғни концентрациясы аз ортадан концентрациясы жоғары ортаға өткізіледі.

Заттардың бұлайша өткізілуі белгілі бір мөлшерде энергия жұмсауды қажет етеді. Ал энергия көзі болып АТФ гидролизі, немесе тотығу- тотықсыздану үдерісі —  ионы сорғышы саналады.

Белсенді тасымалдауды энергиямен қамтамасыз етудің тағы бір тетігі- концентрация градиентіне қарама- қарсы бағытта өткізілетін бір заттың- У концентрация градиентіне қарама- қарсы бағытта өткізілетін екінші бір затпен- Х, қабаттасып өткізілуі. Бұл жағдайда, У өтеізілуінде бөлінетін энергия мөлшері Х- өткізуге жұмсалынатын энергиядан артық болуы қажет.

Бұл құбылыстың 2 нұсқасы белгілі: симпорт және атипорт.

Симпорт кезінде транслоказа екі затты (Х, У) бір бағытта өькізеді, оның біреуі- У концентрация градиенті бағытында диффузияның екінші заты- Х, өзімен бірге іргелестіріп өткізеді. Мысалы, бүрек арнашықтарынан глюкозаның реабсобциялануы (кері сорылуы) осындай тетік арқылы  ионымен бірге симпортталынады. Егер симпортқа қатысатын заттардың екеуі де иондар болатын болса, олар түрліше зарядталған болуы қажет.

Антипорт- транслоказа арқылы заттардың (У,Х) қарама- қарсы бағыттарға өткізілуі, яғни У молекуласы Х- молекуласымен алмастырылады.

Эукриоттарда антипорт өте сирек кездеседі.

 

 

 

 

 

 

 

 

Мембрана арқылы ірі молекулалы заттардың тасымалдануы

Биомембраналар арқылы тек ұсақ молекулалы заттар ғана өткізіліп қоймай, сол сияқты ірі молекулалы қосылыстар және ұсақ түйіршіктер де өтеді мысалы, жаңадан синтезделген митохондриялық ақуыздар митохондрия мембранасын созылған тізбек күйінде кесіп өтсе, ядролық ақуыздар ядродағы поралар арқылы өтеді.

Заттардың плазмолемма арқылы өтуі мембраналық көпіршіктер арқылы, секреторлық тетіктер негізінде жүзеге асады.

Заттардың тасымалдану бағыттарына және тасымалданатын заттар сипатына қарай трансмембраналық тасымалдану үдерісінің бірнеше түрлері белгілі:

  1. Эндоцитоз- заттардың сыртқы ортадан жасушаға енгізілуі, оның 3 тетіктері белгілі:

А) Пиноцитоз- еріген макромолекулалық қосылыстардың жасушаға енгізілуі;

Пиноцитоз- конститутивтік үдеріс, яғни ол кез- келген жасушада үнемі кездесетін құбылыс. Жасуша цитоплазмасында,  әсіресе плазмолемма айналасында, үнемі ұсақ мембраналық көпіршіктер, яғни инвагинациялар, пайда болып отырады. Олар плазмолемма бетіне жақын орналасқан басқа көпіршіктермен қосылып алғашқы эндосомаларға айналады. Олардың қызметі сыртқы ортадан ішкі молекулаларды, су және еріген ақуыздарды өздеріне қосып алып жасушаға енгізу болып табылады. Көпіршіктер өте ұсақ болады, диаметрі 4нм, бірақ олардың санының өте көп болуы нәтижесінде көп мөлшерде заттарды тасымалдайды.

Б) Фагоцитоз- қатты түйіршік заттардың жасушаға енгізілуі;

Фагоцитоз- ірі түйіршіктердің плазмолемма бетіндегі көптеген рецепторлармен байланысуынан басталады. Осыдан кейін рецептор- лиганд кешені плазмолемманың инвагинациялануы (ішке қарай қайырылып ісінуі) нәтижесінде фагосомаға айналып жасуша ішіне енеді.

В) Рецептор арқылы жүзеге астын эндоцитоз- бұл кезде жасушаға енгізілетін заттар алдын ала плазмолемма бетіндегі рецепторлармен байланысап, содан кейін жасушаға енгізіледі. Бұл үдеріс әсіресе иммундық реакцияларда жиі кездеседі.

Рецепторлар арқылы жүзеге асатын эндоцитозда алғаш плазмолемма бетіндегі рецептор лигандамен байланысып, жиекті шұқыр пайда етеді. Содан ейін ол жиекті көпіршікке айналады. Жиекті көпіршік цитоплазмаға еніп, эндосомамен қосылады.

  1. Экзоцитоз- түйіршіктердің және ірі молекулалы қосылыстардың жасушадан шығарылуы. Оның №№№ түрі белгілі:

А) Секреция

Б) Экскреция

Экзоцтиоздың ең жиі кездесетін әдісі- секреция, яғни еріген заттардың секреторлық көпіршіктер арқылы сыртқа шығарылуы. Жсаушалардың секреторлық қасиеті туралы көптеген деректер жинақталған.

Құрылысы және атқаратын қызметтерінің ерекшеліктеріне қарай көптеген жасушалар түрліше заттарды пептидтік гормондарды, асқорыту ферменттерін, антиденелерді, сарысу ақуыздарын, өсу факторларын және секреторлық молекулаларды өндіреді. Фибробласттар базальдық мембрананың негізгі компоненттері каллоген, ламинин және фибронектин сияқты заттарды секрециялайды. Сондықтан да кез- келген жасушаларда констутивтік секреция кездеседі. Мысалы ақуыз молекулалары мембраналық көпіршіктер арқылы Гольджидің трансторларынан плазмолеммаға жеткізіледі және онымен қосылып құрамындағы заттарды экзоцитоз арқылы сыртқа шығарады.

Констутивтік секреция жасушада үнемі жүзеге асатын және ешқандай сыртқы сигналды,  ионының болуын қажет етпейтін үдеріс.

Ал, эндокриндік және экзокриндік жасушаларда және нейрондарда реттелуші секреция кездеседі. Бұл жасушаларда секреторлық ақуыздар біршама уақыт ірі секреторлық гранулалар құрамында, экзоцитозға арналған сыртқы сигналдар арқылы жасушаның активтенуіне дейін жинақталады. Сыртқы сигналдар әсерінен цитоплазиаға мембрана арқылы   көптеп өтеді және оның концентрациясы 1мкм- ге дейін көбейеді. Ал, бұл бірнеше жасушаішілік эффекторлық молекулалардың активтенуіне ұласады да, нәтижесінде секреторлық гранулалардың плазмолеммамен қосылуына және гранула ішіндегі заттар заттардың сыртқа шығарылуына алып келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тасымалдаушы ақуыздар

  • Аниондық арна пайда етуші ақуыз массасы 95000 Да, гликофорин сияқты 2 бөлшектен тұратын интегралдық гликопротеин.

Арна дегеніміз ақуыздың екі бөлшектері арасында болатын те жіңішке пора, оның «қабырғалары» гидрофильді радикалдары бар аминқышқылдармен қапталған. Осы арна арқылы екі бағытта аниондар, кейде глюкоза өре алады.

Аниондық арналар өте маңызды рөл атқарады. Біріншіден олардың арқасында Гиббс- Доннан эффекті жүзеге асады, яғни теріс зарядталған аниондар эритроциттерден сыртқа шығарылады, сондықтан да олардың конценртрациясы эритроциттерде, қан плазмасымен салыстарғанда, әлдеқайда төмен болады.

Екіншіден аниондық арналар қан плазмасындағы биокарбонат ионынының жиынтығын эритроциттердегі карбоангидразамен байланыстырады. Нәтижесінде — нің ұлпалардан өкпеге өткізілуінің бірегей жүйесі түзіледі.

Ұлпа қылтамырында көмірқышқыл газы-  карбоангидразаның көмегімен бикарбонат ионына айналады, олар эритроциттерден аниондық арналар арқылы қан плазмасына өтеді. Кіші қанайналым шеңберлерінің қылтамырларында бикарбонат иондар, керісінше, плазмадан эритроциттерге диффузияланады, ал эритроциттерде олар карбоангидразаның қатынасуымен — ға айналады.

Осындай маңызды қызмет атқаруына байланысты эритроцит плазмолеммасындағы аниондық арналардың жалпы саны өте көп 600000  дай, осының үлесіне мембрана бетінің 10%, плазмолемма ақуыздарының массасының 15% тиесілі.

  • , сорғышы аниондық арналар ақуызына қарағанда өте аз мөлшерде, бірнеше жүз молекула күйінде кездеседі.

,  тәуелді АТФ- аза 4 бөлшектен тұрады.

β құрылымдар мембрананың сыртқы жағында орналасқан және олармен олигосахаридтік тізбектер байланысқан. ,  сорғыш АТФ энергиясын пайдаланып эритроциттерден  ионын сыртқа айдап, ,  иондарын эритроциттерге енгізеді.

Қорыта келгенде, жаушааралық зат алмасу үрдісінің тетігі өте күрделі болып табылады. Ұсақ молекулалы заттар мен ірі молекулалы заттардың өткізілуі әртүрлі жолмен мүзеге асады. Бірақ бұл процыстер ақуыздар көмегімен жүзеге асады.

Мысалы, Тасымалдаушы ақуыздар. Мембрананың өткізгіштік қасиеті негізінен липидтік қосқабатқа байланысты, ал липидтік қосқабат тек кейбір ұсақ гидрофобтық молекулаларды және өте ұсақ молекулаларды ғана өткізеді.

Қалған заттардың мембрана арқылы өткізілуі тек тиесілі ақуыздың тасымалдау жүйенің, болған жағдайларында ғана жүзеге асады. Бұл жүйе өздерінің лигандаларының кейбіреулерін қарама- қарсы бағыттарға өткізсе, екінші біреулерін тек бір бағытта өткізеді.

Осы жүйелер қызметінің әтижесінде:

А) мембрана арқылы заттардың тұрақты тасымалдану ағыны қалыптасады;

Б) Иондар тасымалы барлық жасушаларда трансмембраналық потенциалдың түзілуіне және өзгеріп отыруына алып келеді.

Сонымен қатар жасушааралық әрекеттесулерді қамтамасыз ететін ақуыздар.

Бұл топтың көптеген ақуыздарын екіге бөлуге болады:

А) жасушалардың бір- бірімен жасушалық емес құрылымдарымен байланысуы үшін қажет адгезивтік ақуыздар.

Б) арнайы жасушааралық түйісулердің пайда болуына қатысатын ақуыздар.

Балалар мен жасөспірімдердің оқу-тәрбие процесінің гигиенасы

0

БАЛАЛАЛАР МЕН ЖАСӨСШРІМДЕРДІҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНІҢ ГИГИЕНАСЫ

Жалқы білім беретін мектептердегі оқу-тәрбие процесінің гигиенасы

Қазіргі кезде балалар мен жасөспірімдердің өмірі бұдан 10-20 жыл бұрынғы балалар өмірінең едәуір басқаша жағдайда жүріп жатыр. Үздіксіз етіп жатқан әр түрлі хабарлардың барысы және оқу жүктемелерінің жоғарылауы балалардың организміне ерекше талаптар қояды.

Қимыл-қозғалыс белсенділігінің жеткіліксіздігі мен таза ауада ете аз уақыт болу балалардың дене еңбегі қабілеттілігіне жане психикалық денсаулығына қолайсыз есер етеді. Мұндай жағдайлар оқу-тәрбие жұмыстарының сапасына өсер етеді, қажу және қатты қажу уақытының ертерек басталуына екеліп соғады. Сондықтан, оқу процестерінің гигиеналық ережелер мен нормаға сөйкестігіне санитарлық бақылауды күшейтудің қажеттілігі туды. Бұл процесті жақсарту екі негізгі бағытта жүреді: оқу бағдарламасын жетілдіру және мектеп пен жанүяда гигиеналық шараларды жақсарту. Екінші бағыт өте перспективті және бұл бағытқа күн тертібі, апталық, жылдық тертіптерді жақсарту, демалысты дұрыс ұйымдастыру мен қолайлы тұрмыс жағдайлары жатады.

Бүл меселенің гигиеналық. бөліміне көшудең бұрын, кейбір физиологиялық аспектілерді айта кету керек. Атақты физиолог И. Е. Введенскийдің көзқарасы бойынша, оқу жұмыстарының енімділігін мына негізгі шараларды орындау арқылы арттыруға болады: 1. Кез-келген еңбек процесіне ақырындап, еппен кірісу; 2. Жұмыста мөлшерлік пен ритмді сақтау; 3. Іс-әрекетте дағдыланған бірізділік пен жүйелілікті сақтау; 4. Еңбектің бір түрін екінші түрімен дұрыс алмастырып отыру; 5. Психологиялық қолайлы орта.

Көрсетілген физиологиялық принциптер оқу процесін жақсар-туға арналған барлық гигиеналық шаралардың негізіне жатады.

Мектептегі қатты қажу. 1984 жылғы мектеп реформасы бойынша, балаларды жалпы білім беретін орта.мектептерде оқыту XI жылға созылды. Қазақстанда балаларды бастауыш мектепте оқыту, жазу, есептеу және басқа да еңбекке баулып, дағдыландыру мерзімі 4 жылды қамтиды. 5-9 сыныптарда (орта сыныптар) — негізгі гылымдарды оқыту, жалпы еңбекке баулу жөне жасөспірімдерге мамандық тандауға бағыт көрсетіліп, 10-11 сыныптарда (жоғарғы сыныптар) — орта білім беріледі жене жастарды мамандыққа дайындау жүргізіледі.

Балалар мен жасөспірімдердің жүйке жүйелерінің функционалдық мүмкіндіктері салыстырмалы түрде төмен болады және үлкен оқу жүктемелері ол мүмкіндіктердің жойылып кетуіне — қажу және қатты қажудың басталуына екеліп соғуы мүмкін. А. Г. Сухаревтің түсінігі бойынша (1986 ж.) «Қажу тек кеп еңбектенудің салдарынан ғана емес, сонымен қатар сол жұмысты орындау кезіндегі жағдайлардың дұрыс болмауына да байланысты» болады. Гигиенистер мектеп оқушыларын қатты қажуға ұшырататын себептердің үш тобын анықтады: І.Мектептегі оқу процестерінің дұрыс үйымдастырылмауы; 2.0қу жүктемесінің оқушылардың функционалдық мүмкіндіктеріне сәйкес келмеуі; 3. Оқу жағдайларына, оқу тәртібіне қойылган гигиеналық талаптардың сақталмауы.

Дұрыс ұйымдастырылған оқу жағдайы, тек терең білім беріп қана қоймай, оқушының дұрыс есіп, дамуына, денсаулығының нығаюына жағдай жасайды. Оқу процесін ұйымдастыруды балалар мен жасөспірімдердің қызмет қабілетінің өзгеруінің физиологиялық принциптерін ескере отырып жасау қажет.

Оқушылардың қызмет қаблетінің динамикасы үш кезеңнен тұрады: үйреніп, дагдылану; жоғары онімділік, жұмыс қабілетінін төмендеу кезеңі (сурет). Сондықтан ербір аптаның, ербір тоқсанның жене әрбір жылдың басында сабақ жүктемесі жеңіл болу керек. Оқу жүктемесінің ең үлкен келемі, керсетілген диклдардың (сабақтың, күннің, аптаның, тоқсанның, жылдың) ортасына сейкес келіп, қызмет қабілеті темендейтін кезеңдерде оқу жүктемесін жеңілдету қажет.

Біздің мектептерде сабақ ұзақтығы бірыңғай 45 минут болатын. Бірақ гигиеналық зерттеулер 1-сынып оқушылары үшін мұндай уақыт ұзақтығы рационалды емес екенін көрсетті. Бұл кезенде, балаларда бала бақшада қалыптасқан динамикалық стереотип бұзылатындығы және олардың сабаққа кеңіл қою ұзақтығы 30-35 минуттан аспайтындығы анықталды. Осындай жағдайларға байланысты оқушылардың қызмет қабілеті тез темендеп кететіндіктен, оқу сабақтары тиімді болмайды. Сондықтан бірінші сынып оқушылары үшін сабақ ұзақтығы 35 минуттан аспауы керек деп бекітілді.

Қатты қажудың алдын алу шаралары сабақ ұзақтығын ғана регламенттеумен шектелмей, оқушылардың барлық іс-әрекеттерін де нормалауы қажет. Оқу іс-ерекеттерінің кейбір түрлерінің ұзақтыгын регламенттеу шаралары, негізгі пөндердің (жазу, оқу, математика) балалар организмінің функционалдық жагдайы мен қызмет қабілетіне тигізетін есеріне негізделеді, яғни бірінші сыныпта ең қиын сабақ жазу мен оқу екендігі анықталған, сондықтан 6 жастағы балалардың үздіксіз оқуының ұзақтығы 8 минуттан аспайды. 7 жастағы оқушылардың үздіксіз жазуының дұрыс ұзақтығы сабақтың басында 2 минут 40 секунд жене сабақтың соңында 1 минут 45 секунд екендігі анықталған, осыған байланысты 14-15 жаста үздіксіз жазу (диктант) ұзақтығы 20 миңуттан жоғары болмауы тиіс.

Техникалық оқу құралдарын — ТОҚ (теледидар, бейне- кино-диафильмдер, ұнтаспалар) оқу үрдісінде пайдаланған кезде, олардың едеттегі сабақтың монатондылығын болғызбай, сабаққа эмоционалдық бояу беретінін жене балалардың қызмет қабілетін жо-ғарылатып, оқу үлгерімін жақсартатынын ескеру қажет. Бірақ ТОҚ қолдану орталық жүйке жүйесіне, есіресе керу және есту анализаторларына үлкен жүктеме түсіреді. Сондықтан гигиенистер ер түрлі сыныптарда диафильм, кинофильм жене теледидар арқылы жүргізілетін сабақтардың ұзақтығын регламенттеу қажеттігін ұсынды (кесте). Осы бағытта жүргізілген зерттеулерге байланысты бастауыш сыныптарда кинофильмдер керу ұзақтығы 15—20 минуттан, жоғары сыныптарда 25-30 минуттан жене апта ішіндегі ТОҚ қолдану арқылы жүргізілетін сабақтардың саны бастауыш сыныптар үшін 3—4, жоғары сыныптар үшін 4—6 сабақтан аспауы қажет.

1-кесте. Оқушылырдыц сабақтарда техникалык оқу кұралдарын үздіксіз пайдалану ұзақтығы.

Сыпыптар Кору ұзактығы, мин.
Диафильмдср, диапозитивтср Кииофильмдср Тслсдидар
1-2 7-15 15-20 15
3-4 15-20 15-20 20
5-7 20-25 20-25 20-25
8-11 25-30 25-30

Сонымен қатар экраннан санау жұмыстарын жүргізген кезде, саналатын объекттің өлшемі 6О мм және ең шеткі қатардын бірінші столында отырған оқушының көру бұрышы 20 градус болса, жоғалатын ақпараттар саны өте аз болады. Жазық экранда жұмыс істеген кезде, козден экранға дейінгі оптималды жазықтықтың тереңдік бұрышы 90 градус, рүқсат етілген тереңдігі 110 градус болып келетін үшбұрыш қабырғаларымен шектелген болып келеді (Назарова Е.Н., 1979).

Балаларды алты жастан бастап оқыту. Кеңестер одағы кезінде Денсаулық сақтау министрлігінің Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы балаларды алты жастан бастап оқыту институты 6 жастағы балаларды дайындық сыныптарда оқыту жағдайына толық гигиеналық баға берді. Балалардың күнделікті, аптадағы, жыл бойындагы қызмет қабілетің динамикалық зерттеудің нәти-желерінің қорытындысы мынандай болды:

  1. Балалардың жас мөлшерінің ерекшеліктеріне көбінесе, сабақ ұзақтығының 30 минут болуы сөйкес келеді екен. 45 минуттық сабақтардың ортасында 5 минуттық үзіліс жасағанның өзінде, сабақтан-сабакқа өткенде балалардың оқу белсенділігі тез төмендеп кететіндіктен, мүндай сабақ уақыты жарамсыз болып табылады.
  2. Алты жастағы баланың қызмет қабілеті 6,5 жастағы балаларға қарағанда едәуір төмен болатындығын, яғни 6 жастағы балалардың функционалдық дайындығының толық емес екендігін көрсетті.
  3. Функционалдық мүмкіндігі төмен балалардың арасында, денсаулық ауытқулары мен созылмалы аурулары барлар басқа балаларға қарағанда 2 еседей кеп кездесетіндігі анықталды.
  4. Үш мезгіл тамақтану, 1,5 сағаттық ұйықтау жене 2,5-3 сағат таза ауада серуендету уақыты қарастырылтан толық ұзартылган күн, жартылай ұзартылған күн (15 сағатқа дейін) төртібіне қарағанда балаларға қолайлырақ өсер ететіндігі анықталды.
  5. Бастауыш сынып оқушыларын салыстырмалы зерттеу кезінде, 6 жастан бастап оқыған балалардың арасындағы денсаулығындағы ауытқулары мен созылмалы аурулар 7 жастағы балаларға қарағанда 2 еседей кеп кездесетіндігі анықталды.

Қазақстан Республикасы Білім министрлігі 1991 ж. «Он бір жылдық орта мектептің бірінші сыныбына қабылдау ережелерін» бекітті, осы ереже бойынша бірінші сынып оқушыларының оқу үрдісіне темендегідей талаптар қойылды: 1. Сынып-толықтыгы 25 баладан артық болмауы керек; 2. Оқу жылы 32 аптадан артық болмауы керек; 3. Оқу сабағының үзақтығы 35 минуттан артық болмауы керек; 4. Әрбір үзілістің үзақтығы 20 минуттан кем бол-мауы керек; 5. Екінші сабақтан кейін динамикалық сабақтар жүргізілуі тиіс; 6. Үйге тапсырма берілмейді, бага балл өлшемімен қойылмайды (сезбен мақтау немесе қателіктерін түсіндіреді); 7. Үшінші тоқсанның ортасында қосымша бір апталык каникул беріледі.

45 минуттық оқу екіңші сынып оқушыларына да үлкен жүктеме болып саналады. Сондықтан сабақтың соңгы 10 минуты қажуды болгызбауға арналуы керек (столдағы ойындар, әдебиеттер оқу т.с.с). Барлық бастауыш сыныптарда сабақ арасында денешынықтыру үзілістері жүргізілуі»тиіс. Барлық сыныптарда еңбек сабағы мен денешынықтыру сабағынан басқа екі еселенген сабақтарды жүргізуге болмайды. Сабақтың құрылысы барлық сыныптарға бірдей болуы керек — оқу жүктемесін сабақтың соңында ақырындап көбейтіп, соңынан ептеп азайта бастау қажет.

Сабақтагы монотондылықты болғызбауға да жағдай жасау керек. Ол үшін техникалық оқу құралдарының кемегі қажет (кино-фильмдер, слайдтар, диафильмдер өрсету т.с.с). Бірақ оқудың бұл түрі жүйке-жүйесіне едәуір жүктеме түсіретіндіктен, өрбір сыныптарға сәйкес қатал регламенттелуі тиіс

Мектептегі оқу сабақтарының гигиенасы. Мектептегі оқу сабақтары әрбір сыныпқа арналып жасалған сабақ кестелеріне сөйкес жүргізіледі. Оқушылардың қызмет қабілетінің дүрыс болуы, негізінен гигиеналық тұрғыдан дұрыс жасалған сабақ кестесіне байланысты. Бірақ сабақ кестесін құрастыруда негізге алынатын мектептегі пөндердің қиындық дәрежесі, оларды өзгерте салуға немесе қатал регламент жасауга келе бермейтін көптеген нақты факторлаға бай-ланысты болып келетіндіктен, сабақ кестссін дұрыс жасау оңай емес.

Сабақ кестесін жасауға қойылатын негізгі гигиеналық талаптар:

1) Әр түрлі іс-әрекеттерді алмастырып отыру;

2) Оқу пәндерін күнделікті және апталық қызмет қабілетіне сәйкес бөлу.

Оқу үрдісін қалыптастырган кезде, міндетті түрде оқушылардың өр түрлі іс-әрекеттері мен демалыстарын кезектестіруді және қызмет қабілетінің қалыпына келуінің классикалық қисық сызығын (сурет) ескеру қажет.

Оқу пәндері іс-әрекеттің қиындығының сипатына, бірінші және екінші сигналдық жүйеге түсетін жүктемелердің дәрежесі мен осы жүктемелердің статикалық және динамикалық компоненттерінің қатынасына байланысты өр түрлі болып келеді. Оқу күнінің басында оқушылардың қызмет қабілеті жоғары болып түрған кезде, негізінен екінші сигналдық жүйеге жүктеме түсіретін (өдебиет, математика, шет тілдері т.б.), яғни сезбен айтуға, ойлануға арналған сабақтарды қойған дүрыс. Оқу күнінің соңына қарай, жүмыс өнімділігі азайған кезде сабақ кестелеріне нақты заттар, образдар арқылы, яғни ауызша айтқаннан жеңілірек қабылданатын (сурет салу, сызу, бастауыш сыныптарда аппликация, жапсыру т.б.) сабақтар қойылганы дүрыс.

Үлкен ақыл-ой жүктемесін, есте сақтау мен санауды қажет ететін қиын сабақтарды дағдылану қалыптасатын бірінші сабақтарға және қажу басталатын соңгы сабақтарға қоюға болмайды.

Әсіресе, 2 сыныпта — табигат тану, 4 сыныпта — тарих, 5 сныпта — география, ботаника, өдебиет, 6 сыныпта — физика, 7 сыныпта — химия сияқты балалар алгаш рет кездесетін сабақтар қажудың дамуына ете жоғары әсер етеді.

Бастауыш сыныптарда көз жүгіртіп оқу процесінің қалыптасуы өте күрделі процесс жөне ол қажудың дамуын жеделдететіндіктен оларға кітап оқу сабақтары өте қолайсыз өсер етеді. Химия пөнінің тақырыптарының көбі  өте  күрделі,  түсінуге қиын болып келетіндіктен, география курсы нақты материалдармен шектен тыс қанықтырылғандықтан және бұл пәндерді көру арқылы қабылдау мүмкін болмағандықтан мектеп қабырғасындагы барлық кезеңдерде, сонымен қатар 8-10 сыныптарда да оқушылар үшін химия мен география пәндері өте қыийн сабақтар болып есептеледі. Мұндай өте қиын пәндерді олардың қызмет қабілетінің ең жоғары болатын сағаттарына, ал еңбек және денешынықтыру торбиесі сйяқты жеңіл пөндерді оқу күндерінің ортасьща (мые. ақыл-ой еңбегін көп-қажет ететін сабақтарды дене еңбегіне ауыстыру қажеттігін ескере отырып 3—4 сабақта-рға, яғни қажу басталатын уақыттарға қою) қойган дүрыс. Мектепке алғаш келгенде балалардың қимыл-қозғалыс белсенділігі 50%-ға дейін төмендейді, сондықтан гигиенистер оқу тәртібіне күнделікті дене тәрбиесі сабагын енгізуді немесе оқу күнінің ортасында күнделікті бір сагаттық динамикалық үзіліс беру тәртібін енгізуді үсынады.

Бір сабақты, мысалы орыс тілі, математика, сызу сияқты сабақтарды екі еселеп жүргізу дұрыс емес. Орташа қиындықтағы сабақтарды да сабақ кестесінде бірінші немесе соңгы сабақтарга қоймай, мүмкіндігінше екінші немесе үшінші сабақтарға қойған дүрыс. Екі немесе үш қиын сабақтарды, мысалы, физика, мате-матика, шет тілдерін қатарынан қойған да дүрыс емес. Одан да оларды жеңілірек сабақтармен (тарих, биология, география т.с.с) араластырып қою қажет. Оқушылардың ақыл-ой еңбегінен дене еңбегіне ауысуына мүмкіндік беру үшін табиғат тану, математика және гуманитарлық циклдарды денешынықтыру тәрбиесі, еңбек, әуен және суретсалу сабақтарымен кезектестіріп отырган тиімді. Мұндай кезектестіру оқушылардың тек оқу күнінде ғана емес, бүкіл оқу аптасында қызмет қабілетінің жақсы сақталуын қамтамасыз етеді.

Балалардың оқу, еңбек жүктемесі ҚР БМ бекіткен (14.04.94. №156 бұйрық) базалық жөне типтік жоспарға сәйкес болуы керек (кесте).

Базалық оқу жоспары бойынша мектеп оқушылары үшін үш деңгейдегі оқу жүктемесі анықталған: инварианттық (базалық), өзгермелі (оқушылардың вз қалауы бойынша қосымша сабақтар факультативтік курстар) және жалпы дамуға арналған (топтық, жеке жүргізілетін сабақтар, үйірме жұмыстары, қогамға пайдалы еңбек т.с.с).

Тектептеп апталык оку жүктсмесінін гигиеналық рұксат етілген деңгейі.

Апталык оқу жүктемесі, сагат. Сыныптар
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Міндетті

түрдс,

міп

18 22 23 24 27 29 29 29 29 29 20
Міндетті

түрде,

тах

20 23 24 25 29 30 31 32 33 34 34
■ ШРЕД 22 25 27 28 33 34 36 37 38 39 39

ШРБД — шекті рұқсат етілген деңгей

Таңдап оқитын және факультативтік сабақтар баланың (ата-анасының) тілегіне, қабілетіне сәйкес бірінші сыныптан бастап жүргізіледі. Ондай сабақтардың да көлемі анықталған (кесте).

Қосымша сабақтардын жүктемесі

Аіггалык оқу

жүктемесі,

сагат

Сыныптар
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Таңдамалы сабақтар _ _ 2 2 2 3 3 4- 5 7 8
Факультатив-тік сабақтар 2 2 2 2 3 3 3 3 3 4 5
Жалпы

даму

жүктемссі

2 2 2 2 3 3 3 2 2 2 2

ҚР БМ бекіткен типтік оқу жоспарында оқушыларының сабақ ұзақтыгы бірінші сыныпта 35 минуттан, 2-11 сыныптарда 45 нуттан жогары болмауы керек деп көрсетілген.

Оқу күнінің  ұзақтыгындағы айырмашылықтар өсіп келе жатқан организмдердегі биологиялық немесе әлеуметтік жагдайға байланысты болатын кризистік кезендерін ескере бермейді.

Оқушылардың жыныстық жетілу кезеңінде оқу жүктемесіне жауап ретіндеі реакциялары мен психикалық жағдайлары өзгереді. Бұл кезенде Қызмет қабілетінің тұрақтылығы бұзылады. Көптеген авторлар осы кезеңдегі оқушылардың қызмет қабілеті біршама төмендеп, іс-әрекетке, оқып-үйренуге, білім алуға деген сұраныстары біраз бацулайды деп жазды.

Оқу аптасында ұйымдастырылмауы үлкен психогигиеналық маңыз атқарады. Оқушылардың қызмет қабілетінің апталық динамикйсына Жүргізілген көптеген зерттеулер, аптаның балалардың кызмет қабілетінің жоғары болатын күндерін анықтауға мүмкіндік берді.

Оқу сабак тарына баға беру тәсіддерінің бірі ретінде пәндердің қиындығының рангалық шкаласы алынды (кестелер). Берілген кестелердегі мәліметтерге қосымша ретінде ағарту мекемелеріндегі оқушыларға жүргізілген сұрақтар зерттелді, яғни оларцың көбі сабақтардың қатарына информатиканы профильдік пиндерді жатқызады және жаңадан қосылатын басқа да пәндердің қиындығы 10 баллдан төмен емес сияқты.

Бастауыш сынып оқушыларына арналған қиындықтарын бағалау шкаласы

Орта және жоғарғы сынып оқушыларына арналған пәндердің қиындандығ тарын шкаласы

Пәндердің қиындығының шкаласын мектепте сабақ кестесіне гигиеналық баға беруде қолланады. Ол үшін орбір сыныптың аптадагы күндер бойынша барлық баллдар жиынын санап анықтайды. Мысалы, 6-сыныпта пәндердің қиындыгының рангалық шкаласы бойынша алынган баллдар жиыны, аптаның жеке күндерін 36,38,47,40,35,32 құрайды. Осы сандар арқылы алынған мәліметті қисық сызық арқылы бейнелеп көрсетуге болады (сурет).

Егер сәрсенбі немесе бейсенбі күндері шкаланың бір рет котерілу немесе сөрсенбі, жұма күндері екі рет көтерілуі бар болса мектептің сабақ кестесі дұрыс құрастырылғаны туралы баға беріледі. Егер баллдың көбі дүйсенбі, сенбі күндерге сәйкес келіп, немесе апталық циклда оқу жүктемесі біркелкі таралган болса, сабақ кестесі «дұрыс құрастырылмаган» деп бағаланады.

Сонымен, мектеп оқушыларының қызмет қабілетін жоғарылатып, олардың денсаулықтарын сақтап, нығайту үшін ұтымды құрастырылган күнделікті және апталық сабақ кестесі ең тиімді гигие-налық шаралардың бірі болып саналады. Өкінішке орай, іс жүзінде әр түрлі себеп-сылтаулармен бүл принцип сақтала бермейді.

Сабақ кестесін үтымды қүрастыруға кедергі келтіретін себептерді объективті жөне субъективті себептер деп екіге бөлуге болады. Объективті себептерге: сынып жеткіліксіздігі; оқытатын мамандардың жеткіліксіздігі; орын басушылықтар т.с.с. жатады. Субъективті кемшіліктерге, оларды жою үшін материалдық шығын қажет етпейтін: сабақ кестесін қүрастырушы адамның білімінің аздыгы; сабақ беретін мүгалімдердің сабақтан бос қүндерінің болуы; оқу жүктемесін мүғалімдерге дұрыс бөліп бермеу сияқты жедел түзету-ге болатын себептерді жатқызуға болады.

Мектеп оқушыларының қызмет қабілетінің айтарлықтай  төмендеуі ушінші тоқсанда байқалады жөне ол оте қиындау, ұзақ болады. Тортінші’тоқсанда қызмет қабілетінің көрсеткіштері оқу жүктемесінің азаюына, соған сәйкес оқушылардың жылдың жылы мезгілінде таза ауада ұзағырақ болуына байланысты біршама жақсаруы мүмкін.

Бірақ жылдың аяғында жекелеген физиологиялық функциялардың қызмет қабілетінің төмендеуі анықталады.

Оқу үрдісінің ұйымдастырылуында сабақ арасындағы үзілістердің регламентациясы, әсіресе олардың ұзақтығының регламенті ерекше маңыз атқарады.

Сабақ арасындагы үзілістер арқылы организмге берілетіи дема-лыстың үзақтығы, оның «функционалдық потенциалдарын» қалпына келтіру және қызмет қабілетінің қайтарылған деңгейін бекіту сияқты екі фазасын да қамтамасыз ете алатындай мерзімде болуы керек. Егер демалыс ұзақтығы жеткіліксіз және жаңадан түсетін жуктеме 1-фазаға сөйкес болса, онда қызмет қабілеті күрт төмендеп, қажу жоғарылай бастайды.

Сабақ арасындағы үзілістер балалардың іс-әрекетінің түрін өзгертуге, яғни организмді қимыл-қозғалыстар арқылы сергітуге арналса гана өзінің міндетін орындайды. Оқушылардың қызмет қабілетін жылдамырақ қалыпына келтіретін ең жақсы демалыс — жақсы көңіл-күймен таза ауада жасалатын қимыл-қозғалысты ойындар. Мұндай үзілістерді жыл мезгіліне қарамастан ашық ауада өткізу, балалар организмнің шынығуына ықпал етеді, олардың жоғарғы жүйке жуйесінің қызметін жақсартып, оқу жылындағы, тоқсандағы, аптадагы, оқу күндеріндегі оқу жүктемесінен болатын қажудың дамуын төмендетеді (болғызбайды).

Жалпы білім беретін мектептерде бірінші сынып оқушыларына сабақ арасында ұзақтығы 20 минуттан үзілістер беріледі. 2-11 сынып оқушылары үшін 10 минуттан кіші үзілістер, 2—3 сабақтан соң 30 минуттық бір үлкен үзіліс немесе мүндай үлкен үзілістің орнына 2 жоне 3 сабақтан соң 20 минуттан 2 үзіліс беріледі.

Үзілістерді ұйымдастырылған түрде жасауга мүлде болмайды, өйткені ондай үзілістер сабақ оқу түріне айналып кетеді.

Мектептердің оқу сабақтарын ұйымдастыру бағдарламасы оқу аптасының, оқу тоқсандарының аралықтарыядагы демалыстардың да дұрыс ұымдастырылуын қарастыруы қажет.

Оқу апталарының аралығындағы демалыс күні — жексенбі (кейде екі күн — сенбі, жексенбі) оқушылардың апта бойындагы қызмет қабілетінің темендеуін толық қалыпына келтіре бермейді, оны дүйсенбі күні балалардың кызмет қабілетінің төмен болып келетіндігінен байқауга болады.

Оқушыларды 5 крідік оку багдарламасы бойынша оқыту. Кеңестер одағы кезінде мектептерде оқушыларды аптасына 5 күн оқытудың эксперименті жүргізілген еді. Ең алғашында эксперимент дайындық сыныптарының оқушыларына жүргізілді, соңынан қалған сыныптарға таралды. Сол кезде мектептерде аптасына 5 күн оқыту тәртібінің 2 түрі берілген еді: РСФСР, ДСМ ҒЗИ мектептерге және ССРО педагогика ғылым. академиясының оқыту мазмүны мен тәсілдсріне ҒЗИ жасаган тортібі үсынылды. Бұл скі түрлі эксперн-менттің алдыма қойган мақсаттары — мектеп оқушыларының оқу жүктемелерін нормалау; оқушылардың талап-тілегіне, бейімділігіне. және қабілетіне сәйкес жағдай жасау; 2 күндік демалыс күндері есебінен ата-аналарының балаларына өсерін күшейту болды.

Берілген екі тортіп арасында елеулі айырмашылық бар: Біріншісі, жұмыс аптасын 1 күнге қысқарта отырып, оқу сағаттарын қысқартпайды немесе кейбір сыныптарда, керісінше оқу сабақтарын көбейтіп, сол себептен күндік оқу жүктемесін жоғарылатады. Оны нормаға келтіру үшін, әрбір сабақтың ұзақтығы 45 минуттың орнына 40 минутқа дейін қысқарады.

Екінші эксперименттік тәртіп, міндетті түрде болатын оқу жүктемесін қысқартуды қарастырды, бірақ факультативтік (міндетті түрде емес) сабақтарды енгізеді және қалған «резервтегі сагаттарды» мектеп кеңесінің шешуіне байланысты пайдалануды қарастырды.

Керсетілген тәртіптердің екеуі де 9—11 сынып оқушыларын мамандыққа баулып, оқытуды қамтиды, ербір оқушы өзі ұнатқан мамандыққа оқыту багытын таңдап, өздерінің қабілетіне, козқарастарына сәйкес пайдалануын қарастырады.

Бұл екі төртіпке гигиеналық бага беру арқылы, оқу процесіне қойылатын негізгі гигиеналық талаптардың бірінші вариаиттағы тәртіпте кебірек бұзылатыны анықталды. Мөскеу қаласының осы варианттагы мектептерін тексерген кезде мынандай жагдайлар анықталды: 1. Бастауыш сыныптарда сабақ саңы 5-ке дейін, одан жоғарырақ сыныптарда 7—8-ге дейін көбейген; 2. Үлкен жене кіші

үзілістердің ұзақтығы (15 жөне 5 минутқа дейін) қысқарған; 3. Орта жене жоғарғы сынып оқушыларына сабақтарды екі еселеу ксңінен пайдаланылган; 4. Сабақтардың тыгыздығы үлғайған; 5. Децешынықтыру жене эстетикалық төрбиеге берілген уақьптар қысқарған; 6. Барлық мектеп оқушыларының арасында денсаулық жағдайяарының ауытқулары жоғарылаган; 7. Сабақ уақытындағы қажужиілігінің жогарылағандығы (6 күндік оқу тәртібіне қарағанда 10-20%) айқын байқалган, яғни бастауыш сынып оқушыларының 50%- га жуығы бас ауруына шагым айтатындығы жене бүндай балалар-

дың пайызы сыныптан-сыныпқа кешкен сайын жоғарылап отыратындығы,   невротикалық реакциялардың (ашуланшақ, жылауық, едепсіздік, жаман түстер көру т.с.с.) жиілігінің жоғарылауы мен ақыл-ой қабілетінің төмендейтіндігі байқалған.

Балалар мен жасеспірімдер ҒЗИ ғалымдары бұл экспериментті мектеп тәртібіне енгізуге болмайды деп санайды.

Екінші варианттағы төртіп гигиеналық тұрғыдан қабылдауға жарамдырақ, бірақ кебінесе «резерв сағаттары» немесе «мектеп резерві» тек қана оқу мақсаты үшін пайдаланатындықтан, бар-лық жақсы жақтарын азайтып жібереді.

Бұл екі төртіптің екеуінің де елеулі кемшіліктеріне темендсгілер жатады:

Қимыл-қозғалыс қажеттілігінің 2 еседен де жоғары азаюы және соған байланысты балалардың арасында жедел аурулардың өсуі; Еркін қимыл қозғалыс қажеттігінің жеткіліксіздігі, бүл жағдаң аптасына 6 күн оқитын мектеп оқушыларына да тен, бірақ онда мүндай кемшіліктерді жою үшін қимыл-қозғалыс тәртібіне қажетті түзетулер енгізуге болады, ал бес күндік оқу төртіптеріңде қимыл-қозгалыс қажеттілігінің 2 есе азаюынан мүндай түзетулер ешізуге мүмкіңдік болмайды. Бүл балалар организмінің қолайсыз жагдай-ларға қарсы түру мүмкіндігін азайтып, жедел аурулардың кебеюіне әкеліп соғады; Екі демальіс күннің болуы, онсыз да сабақты жеңілдетіп еткізуді жоспарлауды қажет ететін дүйсенбі күні үйреніп-дағдылану уакытын ұзартып жібереді. Оқу тәртібінезгерту, көптеген мектептерде оқушылардың қызмет қабілетінің функционалдық динамикасының ерекшеліктеріне сабақ кестесінің сәйкес келмеуіне өкеліп соғады; Қосымша демалыс күні балаларға ата-ана тәрбиесінің әсерін күшёйтуге арналғанымен, балалардың жартысы ғана сенбі күні ата-анасымен бола алады. Сондықтан бүл күнді балалар уақытының кебін теледидар алдында еткізеді, өз бетімен кешеде 3 сағат жене одан да кеп уақыт қыдырады, Ягни, ата-ананың назарынан тыс қалып қөюға жағдай туады.

Мектепте аптасына 5 күндік оқуға көшетін болса, көрсетілген жағдайларды ескере отырып, санитарлық дерігер мектептерде гигиеналық төртіпті сақтау қажеттігіне арналған шаралар еңдеп, уақытыңда бағыт керсетуі керек. Олардың негізгісі — оқу жүктемесін оқушылардьщ функционалдық мүмкіндіктеріне сәйкес касау жөне оқу мен мектептен тыс уақыттың рационалды тәртібін сақтау. Күн тертібінің дүрыстығына ерекше кеңіл белу керек.

Жоғарьща айтылғандай, мектепте оқудың алғашқы кезендерінде, есіресе бірінші жылы мектепке дейін қалыптасқан динамикалық стереотип бүзылатындықтан балалардың денсаулық жағдайлары-ның ауытқуларына өкеліп соғады. Бұндай жағдайлар, өдетте балалардың дене салмагының азаюынан байқалады. Дене еңбегіне берілген жүктемеден кейін де жүрек, қан тамыры жүйесінің ауытқулары байқалады.

Мұндай жагдайларда, көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша бала бақшадағы және мектептегі оқу-тәрбие үрдісінің бірізділісі ең маңызды профилактикалық шаралар болып саналады. Бүл пробле-ма оқу-ағарту және денсаулық сақтау органдарының қатысуымен кешенді шешілуі керек.

Сонымен қатар балалардың бала-бақшадан мектепке көшуі, қимыл-қозғалыс қажеттілігінің күрт темендеуіне үшыратады. Мүңдай өзгерістер әсіресе музыкамен, шет тілмен айналысатын балаларга тән. Қимыл-қозғалыс ойындарын кинофильм көрумен, әдеби кітаптар оқумен алмастыруға болмайды. Мүндай жағдайда есіп келе жатқан организмнің қимыл-қозғалысқа деген биология-лық қажеттілігі қанағаттанбайды да, гипокинезия дами бастайды. Мектептегі узартылган кун тәртібі. Мектеп оқушыларының ата-анасының 90 пайызы қызмет істейтін болғаңдықтан, балаларды 17-18 сагатқа дейін мектепте қалдыру қажет екені анықталды.

Алғашқыда 6 жастағы балаларға, одан соң ересектерге  мектепте ұзағырақ болу үшін, үзартылған күн жүйесін үйымдастыру қажеттігі туды. Егер ұзартылған күн топтарына оқушылардың 80%-дан көбі баратын болса, ұзартылған күн мектептері ашылды.

Мұндай оқытудың төртіп кезеңдерінің озіне тен ерекшеліктері бар (толық жөне жартылай үзартылган күн), бірақ қандай жаг-дайда болса да негізгі гигиеналық принциптерді сақтау қажет бо-лады: 1. Ұзартылган күн тәртібі сабақтан соң толық бағалы демалыс болғанда ғана тиімді болады. Сондықтан 6 жастағы балаларға 2 сағаттық күндізгі үйқы қарастырылады және үзартылған күн мектептері немесе топтары үшін спорт сағаты (күнделікті таза ауада денешынықтыру) ұйымдастырылуы керек. Сонымен қатар 2-3-сыныптарда оқитын ауырушаң, әлсіз балалар үшін дөрігердің қортындысы бойынша күндізгі ұйқы қажет. 2. Бастауыш сынып оқушылары таза ауада барлығы 2 сағаттан ал, жоғарғы сынып оқушылары 1,5 сағаттан кем болмауы керек. 3. Гигиеналық зерттеулердің нөтижесі бойынша ұзартылған күн тәртібіндегі мектеп оқушылары, шамамен уақыттың 2/3 бөлігін салыстырмалы түрде қимыл-қозғалыссыз тыныштықта өткізеді, сондықтан мек-тептерде рационалды күн төртібін сақтау үшін барлық жағдай жасалуы қерек. 4. Үй тапсырмасының орындалуын үйымдастыру да дүрыс көңіл аударуды қажет етеді: бірінші сынып оқушыла-рында үй жүмысы болмайды, 2-сынып оқушылары үшін үй тап-сырмасын орындау уақыты 1 сағаттан артық болмауы керек, 3-5-сыныптарда 1,5 сағаттан, 6-7-сыныптарда 2 сағаттан және 8-9-сыныптарда 3 сағаттан аспауы тиіс. 5. Телехабар кору үзақтыгы бастауыш сыныптарда 1 сагаттан, 5—9-сыныптарда 1,5 сагаттан артық болмауы керек.

Мамандандырылган мектептер. Жекелеген пәндерді (шет тілі, математика т.б.) тереңірек оқытуға арналған мамандандырылған мектептердегі оқу-тәрбие үрдісі шындап коңіл болуге тұрарлық мәселе. Гигиеналық зерттеулер, мұндай мектептердегі оқу жүктемесі кобінесе оқушылардың функционалдық мүмкіндіктерінен асып кететіндігін корсетті. Осындай мектептерде оқитын балалардың арасында денсаулық жагдайларының ауытқулары жиірек кездеседі. Мысалы, шетел тілдерін оқытатын мектептерде жалпы білім беретің мектептерге қараганда алыстан көрмеушілік пен балалардың дене мүсінінің бүзылуы, ал математикаға бейімдеу мектептерінде арте-риялық қан қысымының жогарлауы 2-3 есе коп кездеседі. Мұндай мектептсрдің оқушылары  педагогтар  мен  медицина қыз-меткерлерінің ерекше коңіл бөлуін қажет етеді.

Емтихан кезіндегі стресс. Мектеп оқушыларының арасында, психикалық бүзылыстардың шиеленісуін туғызатын өр түрлі себептердің ішіндегі, емтихан кезіндегі стресс бірінші орын алады. Емтиханға дайындалу кезінде қимыл-қозғалыс белсенділігі ең теменгі шегіне дейін -азайып, демалыс пен ұйқы тәртібі бүзылады, көптеген оқушылардың дене салмағы азаяды. Организмге жогары статикалық және үдемелі ақыл-ой еңбегінің жүктемесі түсетіндіктен, емтихан тапсыру балалар организмнің»өте үлкен күш жұмсап, зорлануына әкеледі.

Емтиханда кездейсоқ билет» алу жөне оған жауап беруге дайындалу үшін уақыттың ете аз болуы да есіп келе жатқан жас организмге үлкен эмоционалды жүктеме түсіреді. Бұл күндері оқушылар организмінде катехоламиндердің қызметі күшейеді, ер түрлі вегетативтік функциялар бұзылады, артериялық қан қысымы жоғарылайды. Оқушылар бас ауыруына, асқазан-ішек ауруларына жиі шағым айта бастайды.

Гигиеналық тұрғыдан емтихандар қажет емес, бірақ іс-жүзінде оны толық алыатастау, мектептегі оқудың тиімділігін өте төмендетіл жіберетіндігін көрсетті. Дүние жүзі ғалымдары емтихан проблема-сына ете кеңінен зерттеулер жүргізіп жатыр, олардың басты мақсаты — мүмкіндігінше балалардағы психологиялық жүктемені азайту. Оқу үрдісінің негізінде, оқушылардың білім деңгейіне жүйелі түрде жекелеген бақьшау жүргізілуі керек. Сонымен қатар компьютерлерде бақылау тест жүргізу жөне басқа формалары үсынылды.

Ауырушаң, әлсіз балаларды оқыту. Іс жүзінде орбір сыныпта белгілімелшерде қызмет қабілеті томендеген, үлгёрімі нашар балалар болады. Егер сыныптарда рационалды күн тәртібі сақталатын болса, онда балалардың қызмет қабілетінің түрақты болмауының себебі, олардың созылмалы ауруларына және морфофункционалдық дамуы артта қалушылыгына байланысты болады. Осындай ауру-лардың қатарына кебінесе тонзиллит, ревматизм, жүйке жүйесінің қызмстінің бүзылуы т.с.с. жатады. Үлгерімі нашар балалардың 60%-дан көбінің созылмалы аурулары, ал 30%-ның морфофункционалдық ауытқулары байқалды.

Осындай ауырушаң, елсіз балалардың қызмет қабілетінің темен, қажу дәрежесінің жоғары екендігі байқалды. Жүйке жүйесінің қызметі бүзылған балаларда әдеттегідей үйреніп дагдылану кезеңі, бірінші сабақтан соң қызмет қабілетінің жоғарлауы, қызмет қабілетінің тұрақтану уақыты әне оның төмендеу дәрежелері байқалмайды. Мұндай оқушылардың функционалдық көрсеткіштері сабақтың басында-ақ төмендейді немесе шүғыл асинхрондық тұрақсыздық көрсетеді. Қызмет қабілетінің төмендеуі төулік соңында ғана жоғарылап қоймай, жылдың басынан аяғына дейін және де жылдан жылға төмендей береді.

Осыңдай балалар мектепке дейінгі кезенде қалыптасқан динамикалық стереотиптің бұзылуын, оның оте тез арада өзгеруін өте қиыи кабылдайды. Оларда жаңа ортаға үйреніп, дағдылану процестерінің өзі баяу жүреді, күн тәртібін орындай алмайды, қимыл-қозғалыс белсенділігі азаяды. Бұндай балалар денсаулық жағдайы бойынша мектепке баруға болады, бірақ оларға оқу жағдайы қолайсыз өсер етуі мүмкін. Сондықтан олар мүғалімдердің жеке қадағалауын, өсіресе, гигиеналық талаптардың қатал орындалуын қажет етеді.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мөліметі бойынша барлық балалардың 25% құрайтын бүндай балалар үшін жалпы білім беру мектептерінде олардың жеке мүмкіншіліктерін ескере отырып, дифференцияддық сабақтар жүргізетін түзету сыныптары ашылуда. Осындай оқушыларға жеке кеңіл белу, олардағы жүйке-психикалық ауытқулардың алдын алу шаралары болып табылады. Сонымен қатар балалардың оқу үлгерімі мен қызмет қабілетін жоғарлатады.

Жалпы алғанда, 3-4-денсаулық тобындағы балалар үшін, оларға төменде керсетілгендей жеңілдетілген күн тәртібін жасау керек: І.Ұйқыға арналған уақытты ұзарту; 2. Тамақтануға ерекшекөңіл белу: балалардың рационынан озіне ұнамайтын тамақтарды алып тастау, көрсетілген диетаны қатал сақтау, рационды кекеністермен, жеміс-жидектермен толықтыру, баланы еркінен тыс тойғызып тамақтандыруға жол бермеу; З.Қимыл-қозғалыс белсенділігін жақ-сарту; 4.Міндетті түрде өткізілетін сабақтардың және статикалық компоненті бар қосымша сабақтардың жүктемесін азайту; 5.Қажудың белгілері пайда болысымен (қан тамырының соғуы мен тыныс алудың мелшерден тыс жиілеуі, бетінің бозаруы, терлеуі, шағым айтуы т.с.с.) жүктеменің қандай түрі болса да тоқтату; б.Шынық-тыру процестерін жақсарту; 7.Жекелеген емдеу-салауаттандыру шараларын (витаминдер, симптомдық қүралдар, физиотерапия, арнаулы диета, жедел тыныс жоддары ауруларының профилактикасы т.б.) жүргізу.

Қимыл-қозғалыс аппараттарының бүзьшуы, созьшмалы ауру-лары бар оқушылар және психоңеврологиялық ауытқулары бар балалар жалпы білім беретін санаториялық мектеп-интернаттарға жіберіледі. Толық клиникалық салауатгандырылғаннан кейін мұндай оқушыларды жалпы білім беретін мектептерге ауыстырады. Мектеп-интернаттарда оқу жүктемелері азайтылған және салауаттандыру шараларымен қатар жүреді. Алтаның ортасында сабақ тәртібі жеңілдетіледі де, өте әлсіз балалар үшін қосымша демалыс күні беріледі.

Сабақ жүргізу төртібі баспалдақты бағдарлама бойынша жасалады. Мысалы, 1-сыныпта қыркүйек, қазан айларында күніне 30 миуттан 3 сабақ, қараша, желтоқсан айларында күніне 30 минуттан 4 сабақ, ары қарай 35 минуттан 4 сабақ өткізіледі. Тек қана мектеп-интернаттан шығаруға 30-40 күн қалғанда жалпы білім беретін мектептердегідей толық жүктемемен оқиды. Мұндай бала-лар үшін сабақ басталарға дейін, үлкен үзіліс кезінде, сабақтан соң, үй тапсырмасын орындаған соң, кешкі тамақтан кейін жөне күндізгі ұйқыдан соң таза ауада болу уақыты үзартылады.

Арнаулы оқу орындары. Жалпы көпшілікке арналған мектепке дейінгі мекемелер мен жалпы білім беретін мектептерде оқуы мүмкін емес, дамуында кемшіліктері бар балалар ерекше топ қүрайды. Халық ағарту жүйесінде арнаулы бағыттары бар, арнаулы типтегі мекемелер бөлінген. Мектепке дейінгі жастағы балалар үшін осындай мекемелердің 5 түрі бар: 1. Есту қабілеті бүзылгандар үшін (саңыраулар, нашар еститіндер); 2. Сөйлеу қабілеті бұзылгандар үшін; 3. Көру қабілеті бұзылғандар үшін; 4. Ақыл-ой қабілеті бұзылгандар үшін; 5. Тірек-қозғалыс аппараттары бұзылгандар үшін. Жалпы білім беретін мектеп-интернаттардың 6 түрі бар: 1. Есту қаблеті бұзьшғандар (саңыраулар, нашар еститіндер) үшін; 2. Сөйлеу қаблеті бұзылгандар үшін; 3. Көру қаблеті бүзылғандар(соқырлар мен нашар көретіндер) үшін; 4. Ақыл-ой кемшілігі барлар үшін; 5. Полиомиелит және орталық ми сарыптарынан қалған зардабы бар балалар үшін; 6. Психикалық дамуы тежелген балалар үшін.

Бүндай балаларды оқыту арнаулы жоспар бойынша жүргізіледі. Ондай оқытуды ертерек, әсіресе мектепке дейінгі жастарда, негізгі кемшіліктерін түзету мүмкіндігі бар кезінде бастаған дүрыс. Өйткені, негізгі кемшіліктер баланың барлық анализаторларына әсер етуі мүмкін. Мысалы, нашар еститін балалардың жас мөлшеріне сәйкес тіл даму динамикасы бұзылады, ал нашар көретін балаларда қимьш-қозғалыс анализаторларының қызметі бұзылуы мүмкін, осының бөрі басқа органдар мен жүйелердің дамуына кері әсер етеді.

Осындай мектептердегі (мекемелерде) балалар мен жасөспірімдер гигиенасы белімінің санитарлық дөрігерінің қызметі негізгі тертіпті сақтауға қойылған санитарлық талаптарды қатал бақылау болып табылады. Өкінішке орай, гигиена гылымында дамуында ауытқу бар балалар үшін күн төртібі мен оқу процестеріне негізделген нақты үсыныстар жоқтың қасында. Сондықтан ондай балаларға да кепшілікке арналган мекемелердің талаптары қойылады. Қолданылып жүрген қүжаттарда мүндай балалар үшін мектептерде сыныптардың толықтығын азайтудан. басқа ещқандай ерекшелік жасалмайды. Мұндай мекемелёрдің жеке типтерінің арасында да ешқандай айырмашылық жоқ. Керсетілген кемшіліктер санитарлық дерігерлердің осындай мектептерді (мекемелерді) тексерген кезде жауапкершілігінің жоғары болуын талап етеді.

Сепсис туралы мағлұмат

0

Сепсис (латынша – sepsis – шіру), жергілікті инфекция ошағынан дамитын жалпы инфекциялық ауру. Ол басқа жұқпалы аурулардан өзінің кейбір ерекшеліктерімен ажыралып тұрады. Сепсис көп этиологиялы сырқат, ол адамнан адамға жұқпайды. Сепсисте басқа инфекцияларға тән циклді өзгерістер байқалмайды, сепсистің клиникалық көріністері оның этиологиялық ерекшеліктеріне байланысты болмайды, оның басқа инфекциялар сияқты белгілі бір басталу орны жоқ, сепсистің ең басты ерекшелігі жергілікті, қарапайым, іріңді ошақ, белгісіз бір жағдайларға байланысты жаңа сапаға өтіп организімнің жалпы ауруына айналады.

Сепсисті әр түрлі бактериялар (стфилококтар, стрептококтар, пневмококтар, менингококтар, кокіріңді таяқшасы, туберкулез микробактериясы, Гр-теріс таяқшалар т.б.), саңырауқұлақтар және т.б. қоздыра алады.

Сепсистің дамуына әр түрлі потологиялық жағдайлар, қантты диабет, созылмалы іріңді процестер, созылмалы инфекця аурулар, ауыр операциялар және басқа да организм сезімталдылығын, оның инфекцияларға қарсы күресу мүмкшілігін әлсірететін факторлар алып келеді. Осы жағдайларға байланысты қабыну ошқтары микробтарда шекаралайтын және жойып жіберетін орыннан олардың қарқынды көбею және талалу орнына айналады. Осылайша жергілікті іріңді инфекция таралған (генерализацияланған) инфекцияға – сепсиске айналады. Сепсисті иммунды жүйеде де бірқатар өзгерістер байқалады.

Сепсисте жергілікті және жалпы өзгерістер дамиды.  Жергілікті өзгерістер  инфекция кірген жерде өрістейді, бұл жерді кіру есігі немесе инфкция қақпасы деп атайды.  Мысалы хирургиялық сепсисте фурункул (шиқан), карбункул немесе операция жасалған жер сепсистік ошақ бола алады.  Жалпы өзгерістерге  паренхималы ағзаларда дамитын дистрофиялық өзгерістер мен қабыну жатады. Қабыну негізінен аралық  (нтерстицияльды қабыну түрінде мысалы, интерстициялды гепатит, миокардит, нефрит) өтеді.

Сепсистің – септицемия, септикопемия, сепсистік (бактериялы) эндокардит және хрониосепсис түрлерін ажыратады.

Хирургиялық сепсистің патофизиологиясы

Қазіргі реанимотологиялық жетістіктерге қарамастан, ауыр сепсис, септиялық естен тану және көп органды жеткіліксіздік интенсивті терапия бөлімшесіндегі, өлімге  әкелетін себептердің бірі болып табылады. Сепсис бүкіл әлем бойынша өлім жағдайын туғызуда 13 орында тұр.

Хирургиялық сепсисте, сонымен қатар сепсистің басқа түрлерінде де,емделушілердің шартты терапиясында  біріншілік ошақтың уақытылы және толығымен хирургиялық санациясы, адекватты антибактериалды терапия, бұзылған ағзалардың қызметін қалпына келтіру қарастырылған. Бүгіндері сепсистін пайда болуына себепкер хирургиялық стационардағы санитарлы-эпидемиологиялық жеткіліксіздер

Сепсис жалпы хирургиялық емделушілердің арасында жиі және манызды мәселе болып табылады. Сепсисті анықтау мен емдеу жолы өте күрделі.

Француз тобы сепсисті зерттеуі бойынша, қандағы   рh-тың төмендуі, шок, жүрек немесе бауыр жетіспеушілігі және де гипотермия сепсистік өлімге әкелетін факторлар болып табылады екен.

Негізгі факторлары

Жалпы хирургиялық емделушілерде сепсис пен септикалық естен танудың пайда болуының негізгі факторлары: 1) 60 жастан асқан адамдарда. 2) Оперативті емге шұғыл қаралу. 3) Басқа қосақталған ауру болса. 4) Еркек жынысты адам. Бұдан басқа сонымен бірге алғашқы үш факторы сепсис немесе септиялық естен танудан өлімнің ықтималдықтарын жоғарлатты.  Жас шамасының аралығында байланыстың болуы, еркек жынысты, бiрге болатын аурулардың  бар болумен және сепсистін пайда болуы немесе септиялық естен тану  iрi эпидемиологиялық зерттеулерде көрсетiлдi.

Хирургиялық сепсисті зерттеу

Зерттеу мақсаты, хирургиялық сепсиспен емделушілердің нәтежиелерін жақсартуда функциональды-метаболиттік және иммунды бұзылыстарды қалпына келтіру.

Зерттеу үшін: 1) Хирургиялық сепсистін патогендік факторларын анықтау.

2) Патогенезде әрбір ағзаның қызметін бағалау және хирургиялық сепсиста негізгі ағзаны анықтау. 3) Клиникалық ағымның негізгілерін қарастыру, гемодинамикалық, метаболиттік, иммундық бұзылыстарды. 4)Плазмаферез бен реамберинді қолданғаннан кейін метаболиттік, қышқылдық, иммундық ағымды нәтежиелеу.

 

Ғылымдағы жаңалықтар

Хирургиялық сепситағы полиорганды синдромнын патогенезі жетіспеушілігі кезінде бастапқы рөлді гиперметаболиттік дизокси жіне энергодефицит ойнайды. Қан ағысын тоқтату токсинді метаболиттердің концентрациясын төмендетеді, оттегінін жеткізілуін жақсартады.  «Лактат/Пируват» концентрациясының өзгеруі, «ишемия/метаболизм» -ге әкеледі. Плазмаферез және реамберин хирургиялық сепсисті 12%-ға төмендетеді.

Қорытынды

Сепсис (латынша – sepsis – шіру), жергілікті инфекция ошағынан дамитын жалпы инфекциялық ауру болып табылады. Хирургиялық сепсис жалпы, әр түрлі операциялар кезінде немесе операциядан кейін пайда болуы мүмкін.  Ауыр сепсис, сепстикалық естен тану коп жағдайда өлімге алып келеді. Бұл жағдайларды келтірмес үшін, хирургиялық бөлімшелердегі санитарлы тазалықты сақтап, қарастырған жөн.

Жараның дифтериясы диагностикасы

0

 Жараның дифтериясы диагностикасы.

Жаралардың жіктелуі

  1. Жарақатқа байланысты-жаралар операциялық және кездейсоқ болып жіктеледі. Арнайы себептерге шайқастан болған жараларды жатқызады.
  2. Зақымдау түріне байланысты-жаралар кесілген, тесілген, шабылған, соғылған, жаншылған, жыртылған, тістелген, уланған, оқ тиген, және аралас болып бөлінеді.
  3. Инфицирлеу дәрежесіне байланысты-олар асептикалық (тек қана операциялық), инфицирленген (барлық кездейсоқ жаралар) және іріңді жаралар (қабынған жаралар) болып жіктеледі.
  4. Жанында орналасқан ішкі қуыстарға қатысына байланысты-енетін және енбейтін болып бөлінеді.
  5. Әсер етуші факторларға байланысты-жаралардың асқынған және асқынбаған түрлерін ажыратады. Асқынбаған жарада тек механикалық зақым болса, ал асқынған жараларда механикалық жарақатпен бірге, басқа қосымша факторлардың әсері қосылады: удың, улы және радиоактивті заттардың, инфекцияның, күйік пен ісіктің әсері.

Жаралардың ерте және кеш асқынуларын ажыратады. Ерте дамитын асқынулары: шок, қансырау, жедел қан жоғалту, анемия. Кеш пайда болатын асқынулары: іріңдеу, екіншілік қансырау, жалпы іріңді инфекция-сепсис, анаэробты инфекция, сіреспе.

Жара үдірісінің даму кезеңдері

Жара үрдісінің ағымында үш негізгі кезеңлі ажыратады.

Бірінші кезең – қабыну немесе гидратация кезеңі. Ол альтерация, экссудация және некролиздің басым болуымен сиппаталады. Бұл кезең жарақаттан кейін бірден басталып, өліеттенген тіндердің ыдырауымен және жараның тазаруымен аяақталады. Жарақаттан соң бірден тамырлардың тарылуы пайда болады. Ол бірнеше минуттан кейін, тамырлардың паралитикалық кеңеюіне ауысады, соның нәтижесінде тамыр қабырғасының өткізгіштігі бұзылады және тіндердің жарақаттық ісінуі дамиды. Ацидоз жағдайында және биологиялық белсенді заттардың әсер етуінен, тіндердің ісінуі тез арада ұлғайып, тамырлардан айналасындағы тіндерге қанның сұйық бөлігі мен қан түйіршіктері шығады. Қабынған аймаққа шоғырланған лейкоциттер, бірінші тәуліктің ішінде-ақ өліеттенген аймақтың айналасында лейкоцитралы жиекті қалыптастырып құрайды. Бұл шектеуші демаркационды аймақ болып табылады. Фагоцитоз бен протеолизді атқарған лейкоциттер болып табылады. Лейкоциттердің бір бөлігі макрофагтармен жұтылады. Макрофагатардың жараның тазаруында маңызы өте зор, өйткені оларда күшті лизосомальді ферменттердің жинағы болады. Жараны өмірге қабілетсіз тіндерден тазартуда микроорганизмдердің де қосатын үлесі жоғары, турасын айтқанда олардың протеолиттік ферменттері үлкен қызмет атқарады. Алайда, патогенді флорамен микробтық ластану өте айқын болса, онда ол жара үрдісіне теріс әсерін тигізеді.

Жара  үрдісінің екінші кезеңі жарақаттан кейінгі 2-3-ші күндері басталады. Бірінші кезеңнің екінші кезеңге өтуінің қатаң шегі жоқ. Жара үрдісінің бұл кезеңінің пролиферация немесе дегидратция кезеңі деп атайды. Басталған пролиферацияда капиллярдың эндотелийі мен фибробласттардың ерекше маңызы бар. Грануляциялардың түзілуі жараның түбінен басталады. Ол негізіне ескі тамырлардың бүршектенуінен түзілетін жаңа тамырлар және ескі тамырлармен байланыспаған, пролиферацияға ұшырвған эндотелий жасушаларының арасынан жаңадан түзілген тамырлар болып табылады. Гранулалардың түзілуі жараның түбінен басталады. Гемодинамикалық факторлар өсетін тамырлардың жалпы бағытын реттеп отырады, капиллярдың ұштары доға түзіп, пролиферациялық  жасушыларға қайта енеді. Осылайша грануляциялық тін пайда болады. Ол «granula» — «дән» деген сөзден шыққан. Грануляциялық тіннің беті дәнді болады. Эндотелиийден басқа, грануляциялық тін фибробласттардан тұрады. Олардың коллаген талшықтарын түзуде және тыртықтың дамуында маңызы зор. Жарадағы грануляциялық тіннің пайда болу кезеңінде, алмасу үрдістеріне семіз және плазмалық жасушалар белсенді қатысады. Грануляциялық тінде коллаган синтезімен бірге эластикалық талшықтардың түзілуі де жүріп жатады. Грануляциялық тін тек репаративті ғана емес, сонымен қатар қорғаныш қызметін де атқарады. Ол токсиндердің сіңірілуін және микроорганизмдердің түсуін болдыртпайды. Грануляциялық тіннің тағы да бактерицидті қасиеті (қызметі) бар. Ол лейкоциттер мен макрофагтардың қызметінің және протеолиттік ферменттердің әсерінен жүзеге асады. Грануляцияның сипатына байланысты жара үрдісінің ағымын анықтауға болады. Сау грануляциялар ашық-қызыл немесе алқызыл түсті, қаныққан шырынды және тұрақты болады, тиіскенде қанамайды. Паталогиялық өзгерген грануляциялар – сұр түсті, бозғылт, солғын, борпылдақ болады, тиіскенде оңай қанайды.

Жара үрдісінің екінші кезеңі 12-30 күннен кейін, жара бетінің грануляциялық тінмен толып, тығыз грануляциялық тін пайда болғаннан соң аяақталады.

Үшінші кезең- жараның тыртықтану және эпителиймен қапталу (эпителизация) кезеңі. Ол 2-4 аптадан кейін басталады. Коллагенді және эластикалық талшықтардың белсенді қалыптасуы үрдісі жүреді, яғни тыртықты тіннің талшықты негізі құрастырылады. Эластикалық талшықтар 4-6 аптадан кейін қалыптаса бастайды, ал олардың түзілуі 6 айда аяқталады. Осымен операциядан кейінгі кезеңде науқастардың рациональді физикалық жүктемесінің мерзімі анықталады. Грануляциялық тіннің жетілуі, жара бетінің эпителиймен қапталуымен қабаттасып жүреді. Бұл үдірістердің біркелкі жүрмеуінің нәтижесінде келлоидты тыртық түзіледі (тыртықты тіннің тым артық түзілуі). Жеделдетілген эпителизацияның салдарынан батыңқы (атрофиялық) тыртық пайда болады. Жаңадан түзілген эпителий қабатында май мен тер бездері және түк қапшықтары болмайды. Жараның орнында иннервацияның қалпына келуі баяу жүреді: 2-3 аптадан кейін басталып, 6-7 айда аяақталады. Жараның жазылу мерзімі, оның көлеміне, қоршаған тіндердің зақымдалу дәрежесіне, өліеттенген тіндердің мөлшеріне, жараға түскен микроорганизмдердің санына, түріне және вируленттілігіне, науқастың жалпы жағдайына, сонымен қатар жараның шеттері мен қабырғаларының орналасуына (түйісуіне, жабысуна) байланысты болады.

Осы факторларды ескере отырып, жараның жазылуы былай бөлінеді: жараның біріншілік және екіншілік тартылуы, қабыршықтың астында жазылуы.

Жараның біріншілік тартылып жазылуы  сызықты жараларда және жараның шеттері мен қабырғалары тығыз түйскенде байқалады (мысалы, ЖБХӨ-ден кейін). Мұндай жағдайда репаративті регенерация жара үрдісінің даму кезеңдерінің барлығынан (қабыну, пролиферация және тыртықтану мен эпителизация кезеңдерінен) өтеді.

 Жараның екіншілік тартылып жазылуы  жараның шеттері мен қабырғалары бір-бірінен алшақ тұрғанда (арасы 10 мм- ден көп болғанда) байқалады. Мұндай жаралардың жазылуы іріңді қабыну арқылы барлық кезеңдерді өткізіп жүреді. Өліеттенген тіндер некролизге ұшырап, жара тазарады, оның беті грануляцияға толады.

  Жараның қабыршақтың астында жазылуы терінің кішігірім жараларында (терісі сырылғанда, күйікте) болады. Бұл кезде жараның беті кепкен қан, лимфа және өліеттенген тіндерден түзілген қабыршақпен жабылады. Ол қорғаныш қызметін атқарады, қабыршақтың астында грануляция мен эпителизация жүреді. Бұл үрдіс аяақталған сайын, қабыршақ жұлынып түсе береді.

 

Клиникалық көрінісі

Жараның жалпы және жергілікті белгілерін ажырата білу керек. Жергілікті белгілері: ауыру сезімі және қансырау. Ауыру сезімі жараның орналасуына, жарқаттаушы құралдың түріне, жаралану жылдамдығына зардап шегушінің нерв жүйесінің жағдайына байланысты қарқындылығы әртүрлі дәрежеде болады. Қансырау жараланған тамырдың енінен және жараның түріне байланысты болады. Кесілген жарадан өз еркімен ұсақ қан тамырларынан аққан қанның тоқтауы жараланудан кейін, 7-15 минуттан соң байқалады, ал шаншылған және соғылған жаралардан – жылдамдырақ тоқтайды. Жараланғаннан кейін, қан 15-20 минуттан арық ақса, онда ірі тамырдың зақымдалғанын немесе гемостаз жүйесінің бұзылғанын білдіреді. Науқасты жан-жақты және ұқыпты текскру қажет.

Оның жалпы жағдайын дұрыс бағалау керек: терісінің түсін, тамыр соғу жилігі мен толуын, тынысының тереңдігі мен жилігін бағалау қажет. Жараны қарағанда, оның орналасқан жерін, көлемін, түрін, деформацияның бар-жоғын, жанында орналасқан буындардың қозғалғыштығын, аяқ-қолда белсенді және енжар қимылдардың болуын, терең және беткейлік сезімталдықтың жағдайын, шеткі тамырлардағы тамыр соғуының сипатын анықтау керек. Кеуде аймағы жараланса, өкпенің аускультациясы мен перкуссиясы, ал құрсақ аймағы жараланса- іштің пальпациясы мен перкуссиясы және аускультациясы жүргізіледі.

Жараны сипатын зерттеп қарайды.

    Кесілген жара—   өткір құралдың (ұстараның, скальпельдің немесе пышақтың) әсер етуінен пайда болады. Шеттері тегіс, жылтыр болып келеді, бір-бірінен алшақ тұрады және қатты қансырайды. Тіліктің бағытына қарай олар қиғаш, көлденең, ұзына бойы және қиықты (лоскутты) болуы мүмкін.

    Шабылған жара— балта сияқты өткір және ауыр құралдардың соққысынан пайда болады. Оның шеттері тегіс, жылтыр болады, қан көп мөлшерде ағады. Ол тереңдігімен және төменде жатқан тіндер мен ағзалардың зақымдалуымен сипатталады. Клиникалық ағымының ауыр өтуімен ерекшеленеді.

    Шаншылған (тесілген) жара— біз, қанжар, істік сияқты ұшы үшкір құралдармен жарақаттағанда пайда болады. Шаншылған жаралар үңіреймейді, қан аз ағады. Олардың көлемінің кішірегіне қарамастан, ірі тамырлар, нервтер мен ішкі ағзалар зақымдалып, оның салдары өте ауыр болуы мүмкін. Жараның бұл түрінде инфекцияның, әсіресе анаэробты инфекцияның даму қаупі өте жоғары болады.

    Соғылған жара— тіндердің доғал затпен жарақаттануы кезінде (құлағанда, қысылғанда, соққы тигенде) пайда болады. Соғылған жараның шеттері тегіс емес, кетіктелген, қанмен толған, әдетте өмірге қабілетсіз және цианозды бөліктері болады, көп қансырамайды. Көбіне, тамырлары тромбталады, бұл тіндердің қоректенуін бұзып, олардың өліеттенуіне, қатты іріңдеуіне, екіншілік аррозивті қансырауына әкелуі мүмкін. Тіндердің дөрекі механикалық зақымынан пайда болған жыртылған жаралар, соғылған жаралардың түріне жатады.

Жаншылған (мыжылған) жара— ауыр, доғал заттың әсерінен, яғни жұмсақ тіндер қатты негізді бет пен жарақаттанушы құралдың арасында қысылып қалуының  (езілуінің) нәтижесінде пайда болады. Бұндай жаралар шеттерінің мыжылуымен, қансыраудың аздығымен, қоректенудің үлкен аумақты бұзылыстармен, жара қуысының детрит пен жұлынған тіндермен толғандығымен сиппаталады.

Тістелген жара— адамның немесе жануарлардың тістеуінің нәтижесінде пайда болады. Бұл жаралар әрқашан полимикробты флорамен инфицирленеді, олардың шеттері жыртылған және соғылған болады. Тістелген жаралар көбінесе іріңді үрдіспен асқынды және нашар жазылады.

Уланған жара- қабаттасқан зақым болып табылады. Ол жылан, саршаян шаққанда және олардың улары жараға түскенде пайда болады, сонымен қатар жараға химиялық және уландырғыш заттар түскенде де дамиды.

Атылған (оқ тиген) жара- атқыш құралдардың әсерінен пайда болады. Бұндай жаралар алуан түрлігімен сипатталады және бір-бірінен ерекшеленеді. Олар тесіп өткен, соқыр және жанап өткен болуы мүмкін. Жараның үш зақымдалу аймағын ажыратады: жараның меншікті өзегі, біріншілік өліеттену аймағы және молекулярлық шайқалу аймағы. Қазіргі уақыттағы жылдамдығы жоғары және тұрақсыз бағытпен ұшатын оқтармен жарақаттанғанда, жараның өзегі тік бағыттан ығысып, тіндердің көлемінің көптігімен, айқын инфицирленуімен, молекулярлық шайқалу аймағындағы тіндердің өліеттенуінің үдей түсуімен, тамырлардың, нерв бағаналарының және сүйек пен буындардың зақымдалуымен, көп мөлшерде қан жоғалтумен және шоктың дамуымен ерекшеленеді. Бұндай жараларда инфекциялық асқынулардың даму қаупі өте жоғары болады.

Кеуде қабырғасының жаралары қуысқа енген болуы мүмкін. Оған мынандай белгілер тән: жарадан көпіршікті қанның шығуы, плевра қуысына ысқырықпен ауаның сорылуы, жарадан ауа көпіршіктерінің  шығуы, тері асты эмфиземасының пайда болуы. Өкпенің зақымдалуымен асқынған кеуде торының енген жарасында, ашық пневмоторакс дамуы мүмкін. Бұл жағдай ауаның тыныс алғанда плевра қуысына еніп, ал тыныс шығарғанда шумен сыртқа шығуымен сипатталады. Пневмоторакстың басқа да түрі- керілген пневмоторакс кездесуі мүмкін. Бұл кезде тыныс алғанда ауа плевра қуысына кіріп, ал тыныс шығарғанда кеуде қабырғасының тіндерінен түзілген қақпақтың жабылуынан, сыртқа шықпайды. Қақпақты пневмоторакстың клиникасы: науқастың жағдайы өте ауыр болады, айқын ентігу, акроцианоз, әлсіз жиі тамыр соғуы, пневмоторакс жағындағы қабырғааралықтарының кеңеюі, кеуде қуысының зақымдалған бөлігінің ұлғаюы байқалады; перкуторлы-қораптық  дыбыс анықталады, аускультативті тыныс шулары естілмейді. Көкірекаралығы ағзалар жараланған жақтан сау жаққа қарай ығысады.

Іштің енетін жараларында- құрсақішілік қансырау мен перитониттің белгілері пайда болады. Науқастың терісі бозғылт, тамыр соғуы жиі, іші ауырады, қатайған. Щеткин-Блюмберг белгісі оң, іштің жайпақ жерлерінде дыбыстың ұяаңдануы, бауыр тұйықтығының жоғалуы анықталады. Кейде ішкі ағзалар сыртқа шығуы мүмкін.

Алғашқы көмек: қансырауды тоқтату, асептикалық таңғыш салу, қажет болса иммобилизация жасау керек. Ашық пневмоторакста науқастың кеудесіне окклюзионды таңғыш салу керек, сонда ол жабық пневмоторсқа ауысады. Іштің басып, қысып тұратын таңғыш салу керек. Жарадан ішкі ағзалар сыртқа шықса, оларды құрсақ қуысынан қайта кіргізбей, асептикалық таңғышпен жауып, мүмкіңдігінше дәкемен орап тастау қажет.

Емі

Жараларды хирургиялық емдеудің мақсаты-жаралық инфекцияның дамуының алдын- алу және оны жедел іріңдеуден сақтау; дамыған және жараның іріндеуіменкүресу: жаралану кезінде бұзылған анатомиялық және физиологиялық зақымдарды қалпына келтіру болып табылады. Осы мақсатпен жараны хирургиялық өңдеуден өткізеді, әсіресе микроорганизмдерге бай кездейсоқ жараларда міндетті түрде жүргізілуі тиіс.

Тіпті операциялық жараның өзі салыстырмалы залалсыз болып есептеледі, өйткені оған қоршаған ауадан және науқастың өзінің терісінен микробтар түсуі мүмкін. Сонымен, инфицирленген жараны емдеудегі негізгі кезеңге ЖБХӨ жатады. Оны жасау барысында инфицирлеген, өмірге қабілетсіз тіндер кесіліп алынады, бұл жаралық инфекцияның дамуының алдын-алады.

Жараның біріншілік хирургиялық өңдеудің (ЖБХӨ) ерте, кейінге қалдырылған және кеш түрлерін ажыратады. Ерте хирургиялық өңдеу жараланудан кейін, 24 сағат ішінде орындалады, кейінге қалдырылған –екінші тәулікте, ал кеш өңдеуді – 48 сағаттан соң жасайды. ЖБХӨ неғұрлым ерте жасалса, соғұрлым оның болжамы да жақсы болады.

ЖБХӨ -бұл жараның шеттерін, қабырғаларын және түбін инфицирленбеген және өмірге қабілеті бар тіндердің шекарасымен кесіп алып, оның анатомиялық бүтіндігін қалпына келтіру болып табылады. Егер жараның өзегі тар және терең болса, онда жараны тіліп, кеңейтеді де, тіндердің 0,5-1,0 см-дей қабатын кесіп алып тастайды. Барлық қалталарды ашып, теріні, тер асты шелмайын және өмірге қабілетсіз барлық бұлшықеттерді кесіп алады. Тілінген терінің астындағы шандыр мен апоневроз есіледі, бұл жараны жақсылап қарауға мүмкіндік береді және ісінген бұлшықеттердің қысылуын азайтады. Зақымдалған ірі қан тамырлары, нервтер, сіңірлер ЖБХӨ кезінде сақталу тиіс, ал жараланған тамырлардың, нервтердің және сіңірлердің тұтастығын қалпына келтіру керек. Жарадағы бөгде заттарды алып тастау қажет. ЖБХӨ — і біріншілік тігіс салып аяақтайды. Екінші тәулікте жасалған хирургиялық өңдеу кейінге қалдырылған деп аталады. Оның мақсаты мен орындалуы ЖБХӨ -мен сәйкес болады.

Жараны кеш хирургиялық өңдеу жаралық инфекцияның алдын-алуға емес, оны емдеуге бағытталған. Ол екі тәуліктен кейін орындалады. Жарадағы бөгде заттар алынады, жара жуып тазартылады, өліеттенген тіндер кесіліп алынады, қалталар мен гематомалар тілініп ашылады. Инфекцияның таралып, жайылып кетпеуі үшін, тіндердің қабырғасын кеспейді.

Біріншілік тігісті  жараланудан кейінгі бірінші тәулікте салады.

Біріншілік кейінге қалдырылған тігіс ЖБХӨ -ден соң, 5-7 күн ішінде жара іріңдемей, грануляциялар пайда болғанда салынады. Бұл тігісті провизорлық тігіс ретінде де салуға болады. Ол үшін тігісті салып, жіптердің ұшын байламайды. Егер жара іріңдемесе, бірнеше күннен кейін, оларды байлап қоюға болады.

Екіншілік тігіс грануляциялық жараға, іріңнен тазарғаннан кейін, жараның тез бітісіп жазылуы үшін салынады. Екіншілік тігістер ерте және кеш болуы мүмкін.

Екіншілік ерте тігіс 8-15 тәуліктің ішінде, грануляциялық жараға, оның шеттерін кеспей салынады.

Екіншілік кеш тігіс 15 күннен кейін, тыртықты және грануляциялық тіндерді кесіп алып, жараның шеттерін жаңартып алғаннан соң салынады.

Екінші тігіспен, іріңдемей жазылған жаралардың тартылып бітісуін- біріңшілік типтес тартылып жазылу деп атайды.                                                                   

 

Яндекс.Метрика