Эндокриндік жүйеде «биліктің шыңына» шыққан гипофиз – сирек жағдайда ғана сәбидің тырнағынан асатын кішкентай без. Бүкіл ағза мен жүйелердің жұмысына әсер ететін, эндокриндік жүйені біріктіретін арнайы безден қанға бөлінетін гормон.

Олар: бүйрек безі, қалқанша безі және аналық без (әйелдерде), аталық без бен ұрық (ер адамдарда), ұйқы безі, гипоталамус және гипофиз.

Гипофиздің жұмыс істеу принципі

Гипофиз, немесе мидың төменгі қосындысы, ми сыңарларының астыңғы жағында, ашамай сүйектің үстіңгі ойысында орналасады. Ол сол жағынан мидың қатты қабығымен қапталады. Гипофиз құрылысы мен қызметі жағынан аралық мимен тығыз байланысты. Без қанмен өте жақсы жабдықталады. Оған келетін қан гипоталамус арқылы өтеді сондықтан гапоталамустың нейросекрециялық торшаларынан бөлінген биологиялық белсенді заттар аденогипофизге өтіп, оның троптық гормондарының түзілуін күшейтеді.

Гипофиз гормонының жеткіліксіздігі мен артық болуы ауыр ауруға шалдықтырады.

Гипофиз гормонының жеткіліксіздігі

• Қайталама гормон жетіспеушілігі, мысалы қайталама гипотиероз – қалқанша безі гормонының жеткіліксіздігі
• Гипофиз гормонының өзінің жетіспеушілігі ауыр физикалық бұзылыстарға әкеліп соғады. Бала кезде соматроп гормонының жеткіліксіздігі ергежейлілікке әкеліп соғады
• Қантты емес диабет – антидиуреттік гормонның жеткіліксізідігі
• * Гипопитуитаризм** — барлық гипофиз гормондарының жеткіліксіздігі – балаларда жыныстық жетілудің тежелуі, ересектерде – жыныстық бұзылыстар. Жалпы айтқанда, гипопитуитаризм ағзадағы зат алмасу процесінің бұзылуына себеп болады да, түрлі ауыр науқасқа шалдығуға жеткізеді.

Гипофиз гормонының артық болған жағдайда:

• Пролактин (* гиперпролактинемия**) гормонының деңгейі жоғары болған жағдайда әйелдерде етеккір мерзімінің бұзылуы, бедеулік, лактациядан (сүт бездерінің ісінуі және одан сүт шығуы) көрінеді. Ерлерде гиперпролактинемия жыныстық әрекеттің төмендеуінен көрінеді.
• Соматотроп гормонының көп болуы (СТГ) әлемге алыптарды келтірді. Егер ауру жас кезде басталса алыптық  (гигантизм), кемелденген жаста акромегалияға шалдықтырады.
• Адренокортикотропты гормон көбейіп кетсе Иценко-Кушинга ауруына шалдықтырады. Бұл ауру остеопорозбен, қан қысымының жоғарылауымен, қант диабеті ауруының дамуымен, психикалық бұзылыстармен сипатталады. Науқас адамның сырт келбетінде аяқ-қолы азып, қарынның төменгі бөлігін, иықты, бетті май басу секілді белгілер пайда болады.

Себептері

Гипофиз ауруларының себебін іздегенде ол бастың ми бөлігінде орналасқанын ұмытпауымыз керек. Оның үстінен көру нервтері, жанынан ми қабыршықтары өтеді.

Гипофиз гормонының көптегінің себебі – көп жағдайда гипофиздегі ісік – аденома болып келеді. Мұндай жағдайда гомаондардың деңгейі жоғарылап кетеді. Өсіп жатқан аденома өте қауіпті. Аденомамен ауыратын барлық адамда бас ауруы, көру қабілетінің нашарлауы байқалады.

Гипофиз гормонының жеткіліксіздігіне мыналар себеп болуы мүмкін:

• Қанайналымының ақаулары,
• Қан құйылу,
• Туабітті гипофиз тежелуі,
• менингит немесе энцефалит,
• гипофиз ісіктері,
• бас сүйек–ми жарақаты,
• кейбір дәрілік препараттар,
• сәулелендіру,
• хирургиялық іс-әрекеттер

Гипофиз ауруларының диагностикасы

Гипофиз ауруларын анықтау және ем тағайындаумен эндикринолог –дәрігер айналысады.  Бірінші қабылдауда дәрігер науқастың шағымдарын, тұқымқуалаушы аурулармен ауратындығын сұрайды, гормондарға қан тапсырады, тиролиберинмен тест, синактенмен тест, және т.б. зерттеулер жүргізеді. Қажет жағдайда  бас миын компьютерлік томографияға түсіру секілді шаралар қолданлуы мүмкін.

Гипофиз ауруларын емдеу

Гипофиз ауруы кезінде тағайындалатын ем қан құрамындағы гормондарды қалпына кетіруге, аденома жағдайында ісіктің қысымын төмендетуге бағытталған. Гормон жеткіліксіздігі жағдайында гормондардың орнын басатын терапия қолданылады. Кейде мұндай ем өмір бойы жүргізілуі мүмкін.

Гипофиз ісігін жоюда төмендегі әдіс-тәсілдер қолданылады:

• дәрі-дәрмекпен емдеу терапиясы
• хирургиялық жолмен емдеу
• сәулелік терапия әдісі