Биологиялық ұлпалардың механикалық қасиеттері

By

-

01.04.2016

Биологиялық тіндер: тері, бұлшықет, қантамырлар, тыныс алу жүйесі, жүрек клапандарының жапырақшасы және ішкі органдардың (өкпенің, мидың, сіңірдің) және т.б. өздерінің механикалық қасиеттері қатты тіндермен (сүйектер) салыстырғанда ерекше болады. Жұмсақ биологиялық тіндердің басты қасиеті- олардың аса үлкен шамада деформациялануы болады. Сонымен қатар олардың механикалық бастапқы және соңғы күйі, сығылғыштығы және анизотропиялығы бір біріне өте ұқсас келеді.

Жұмсақ биологиялық тіндердің құрылысына мынадай компоненттер кіреді: 1- каллогендік талшықтар, 2- эластинді талшықтар, 3- негізгі құрылым және жасушалар. Әр компоненттің механикалық, биологиялық және иммунологиялық қасиеттері олардың өздеріне тән ультра құрылымдарына тәуелді болады.

Байлам тіндерінің ішіндегі ең негізгісі –коллаген, оның құрылымдық пішіні әр түрлі. Коллагеннің ерекшелігі- ол спиральды полипептидті тізбектен спиралдық талшыққа дейінгі барлық деңгейдегі спираль құрайды. Механикалықжүктеме көп болатын тіндердің негізгі функциясы үшін осындай құрылыс элементтердің бір-бірінің бетімен салыстырмалы сырғанауын шектейді. Коллаген элементтері- тропоколлаген молекулаларынан құралады. Олардың бастары мен ұштары қосылып диаметрі 20-40 нм коллагендік фибриллаларды құрайды. Фибриллалардың диаметрлері тін мен сүтқоректілердің түрлеріне байланысты болады. Фибрилл шоқтары диаметрі 0,2- 12мкм арасындағы талшықтар түзейді. Созылған кезде коллагендік талшықтар және олардың талшықтық құрылымдар шоғы, аз да болса деформацияланады. Кернеу мен деформация бір бірімен сызықтық емес байланыста болады. Коллагендік тіндердің созылғандағы берітігі 50-100 МПа болса, серпімділік модулі 1000МПа болады. Бұл коллагендік тіндердің аса берік болатындығын көрсетеді. Эластиннің табиғаты-ол гидрофобты және белгілі бір аралықта қатаң химиялық қосылыстағы аминқышқылдарының тізбегінен тұрады. Созылған кезде сызықтық қасиеті байқалады. Жұмсақ биологиялық тіндерде эластикалық құрылым талшықты және мембранадан тұратын екі түрлі морфологиялық пішінді болады.

Талшықтық эластинде бір бірімен байланыстағы екі жіптен есілген арқан секілді компоненттер бар. Эластиннің осындай құрылымы олардың талшықтарының созылу деформациясына төзімді етеді. Сонда эластиннің серпімділік модулі небәрі 0,6 МПа болады.

Эластин мен коллаген талшықтарының өзара әсерлесуі жұмсақ биологиялық тіндердің беріктігін және деформациялық қасиетін анықтайды. Мысалы: артерия және өкпе паренхима тіндерде эластин серпімділік қасиет береді. Коллагенді талшықтар бұл тіндерде хаосты және толқын тәріздес болып созылып, содан кейін ғана түзіледі.Негізгі затта коллагендік талшықтар жасушалармен және жасушалар ішіндегі затпен біртұтас болады.

Негізгі бөлім:

Байлам тығыз тіндердің негізінде фибробластан тұратын жасушалардан құралады.Жасуша ішіндегі затта коллаген талшығы эластин ,ретикулинжәне гидрофильді гель болады.Глюкоза аминогликандар мен тін сұйықтары жасушаның негізгі құраушылары болып табылады.

Механикалық тұрғыдан қарағанда төменгі модульді негізгі зат мынадай үш функцияны атқарады:бір талшықтан екінші талшыққа таралатын күшті реттеу,бір талшықтан екінші талшыққа күш таралғанда олардың үзіліп кетпеуін қамтамасыз ету,талшықтар босаған кезде олардың арасындағы үйкеліс күшін азайту.

Жұмсақ механикалық ұлпалардың механикалық қасиеттері тіндердің құрамындағы талшықтың,жасушаның және негізгі заттың өзара әсерімен анықталады.Коллагендік талшық тұрғысынан қарағанда талшықтары бағыттас сіңірлер мен байлам құрылымдары ең қарапайым құрылымдар болады.Бұл құрылымдар күшті бір бағытта –бұлшық еттен сүйекке ,немесе бір сүйектен екінші сүйекке таратады.Коллаген талшықтары босаған кезде сіңір талшықтары толқын тәріздес болады.Күш бұлшық еттен сүйекке өткенде коллаген талшықтары түзу болады.

Қан тамырларының коллагендік талшықтары эластин талшықтарымен тегіс бұлшық еттердің жасушаларымен байланысты күрделі құрылым.Кезеңі өзгеретін күштің әсерінен қолқа қақпақшаларының жапырақшаларының құрылысы ерекше болады.

Жұмсақ тіндерге қарағанда бұлшық еттер адамның қозғалысын тыныс жолындағы ауаның қозғалысын,қанның қан тамырлар бойымен қозғалысын және т.б. қозғалыстарды қамтамасыз ету үшін жұмыс атқарады.Бұлшық еттер екі топқа бөлінеді:

1)қаңқаның әртүрлі бөліктеріне бекітіліп ұлпаның негізін құрайтын көлденең жолақ бұлшық еттер-бұларды қаңқа бұлшық еттері дейді және жүрек бұлшық еттері.

2)қан тамырларының,лимфа тамырларының және ішкі ағзалардың қабырғаларының тегіс бұлшық еттері.

Бұлшық еттер формалары қысқа,жалпақ,ұзын және жіңішке т.с.с. әр түрлі болады.Қысқа бұлшық ет омыртқалар арасында тереңде жатады.Олар көлденең бұлшық еттерден аз ғана ұзын болады.Жалпақ бұлшық еттер адамның кеудесінде болады,олардың ұзындығы мен ені қалыңдығынан үлкен болады.Бұлшық еттердің екі басында,басқа ағзалармен жалғастырып тұратын сіңірлер болады.Жалпақ бұлшық еттердің сіңірлері жұқа пластина тәріздес,ал ұзын бұлшық еттердің сіңірлері цилиндр тәріздес болады.Сіңірлер аса берік болады және аз созылады.Бұлшық еттер фасция деп аталатын байлам ұлпаларымен тығыз қапталған.Егер бұлшық ет бірнеше қабаттан тұрса,онда фасция ішкі,ортаңғы және сыртқы пластиналарға жіктеледі.

Жоғарғы қабаттағы пластиналар бұлшық ет аралық фиброздың әсурінен ішкі қабаттағы фасциямен қосылып,бұлшық еттерді әр топқа бөліп,тереңге өтіп сүйек бетімен жабысады.

Бұлшық еттер қысқарғанда олор қалыңдап,бекітілген нүктелері жақындап күш туғызады.Бұлшық еттердің жеке-жеке қысқаруы өте сирек болады,аз ғана қимылдың өзі бірнеше бұлшық ет топтарын қимылға келтіреді.

Бұлшық еттердің құрылысын ,олардың қысқару механизмін түсіну үшін көлденең –жолақ бұлшық еттерді қарастырсақ жеткілікті болады.Ол бұлшық ет диаметрі 10-100мкм,ұзындығы 10-15см болатын паралель талшықтар жиынтығынан тұрады.1000-2000 паралель орналасқан жіңішке тарамдардан тұратын талшықтар миофибрилла деп аталады.Миофибриллалардың ішінде қатарлап орналасқан митохондрийлер бар.Әр миофибрилла Z-мембрмнамен саркомерлерінің ұзындығы 2,5-3 мкм бірнеше учаскілерге бөлінеді.Z-мембрананың арасында актинді жұқа және миозинді қалың талшықтардан тұратын торлар орналасқан.Механохимиялық реакция тудыратын миофибрилді зат түскеннен кейін талшықтар жиырыла бастайды.

Қаңқа бұлшық еттерінің жиырылу теориясының кең тараған моделі.Осы теория бойынша саркомердің белсенділігі артқанда белсенді және миозинді талшықтар көлденең орналасқан көпірлер арқылы жабысады.

Талшықтар торы бір-бірінің ішіне қарай сырғанай қозғалады,соның нәтижесінде бұлшық ет талшықтары қысқарады.Саркомердің қысқару процесінде көпіршелер бірнеше рет бекіп,иіледі,талшықты талшық бойымен қозғайды және босап шығады.Көпіршелер жұмысына энергияны АТФ-тен алады.

Қысқарғанда бұлшық еттер көлденең қимасына,бастапқы ұзындығына және т.б. факторларға байланысты үлкен күш тудырады.Көлденең қимасы 1 см² бұлшық еттің жиырылу күшін абсолютті бұлшық ет күші дейді.Әрбір бұлшық еттің жиырылу күші және қуатты адамның жасына,жынысына,шынығуына және т.б. физиологиялық шарттарға тәуелді болады.Тегіс бұлшық еттер өздерінің қасиеттеріне қарай қаңқа бұлшық еттерінен ерекше болады.Тегіс бұлшық еттерде ақуыздар ретпен орналаспайды және талшықтарының өлшемдері де кіші болады.Олардың жасушалары өзара протоплазмалық көпіршелермен және миофибрилалармен жалғасады.Тегіс бұлшық еттердің қозуы көлденең бұлшық еттермен салыстырғанда көп төмен болады,ал қысқару периоды үлкен болады.

Жұмсақ бұлшық еттердің автоматты жиырылуы қасиеті аса зор.Автоматты жиырылуды тудыратын тітіркендіргіштер ретінде бұлшық еттің өз ішіндегі зат алмасу процесі немесе қанмен келген энергия болуы мүмкін.

Бұлшық еттер әсер ету органына және қоздырғышы сигнал әсеріне жауап беру жылдамдығына байланысты болып бірнеше түрге бөлінеді.Солай болса да олардың химиялық құрамдары бірдей:су-75%,ақуыздар-20%-ға дейін,АТФ-0,4%-ға дейін болады.

Бұлшық еттің ұзындығын өзгермейді деп санап,оған әсер етсе,онда оның жиырылу күші артады,ал оған тұрақты жүктемемен –қысқарады.Сондықтан бұлшық еттердің ұзындығы өзгермейтін болса,онда оларды изомерлік деп,ал тұрақты жүкпен әсер еткенде бұлшық еттердің қысқаруын изотондық деп атайды.Изометрлік әсер өте тез болады да өзінің максималды 170 мс уақытта жетеді де,200мс-тен бастап сондай жылдамдықпен баяулайды.

әсер етуші күшпен бұлшық ет жиырылуы теңескенде изотондық жекеленген қысқару процесі өтеді.Сондықтан жүктеме өскен сайын жеке жиырылу кешігеді.Жүктеме өскен сайын бұлшық еттердің жиырылуы бастапқы сәтте максималды мәніне тез жетіп,сызықты байланыста болады.Одан кейін бұлшық еттердің босаңсу жылдамдығы артып,жүктеме белгілі бір шамаға жеткенде тез тоқтайды.Егер жүктеменің шамасы изотермиялық әсермен теңессе,онда бұлшық еттердің жиырылу жылдамдығы максималды болады.

Бұлшық еттердің биофизикасына көз жеткізу үшін олардың құрылысын,энергиясын және бұлшық ет механикасын бірге қарастыратын математикалық модель құру қажет.Ол үшін,көпшілік жағдайда,қалың бұлшық еттердің модельдерін құрады.

Хаксли-Дещеровский моделі сырғанамалы талшықтар теориясына сүйенген.Бұл модельде актин мен миозиннің жіңішке және жуан талшықтары көлденең көпіршелер арқылы өзара әсерлесуін және актин миозин көпіршесінің үш күйін ескереді:1)тұйықталған,созылатын және біртіндеп артатын күш;2)тұйықталған,сырғанамалы тежейтін күш;3) ажыратылған көпіршелер.

Бұл теория бойынша жиырылған кезде көпіршелер тұйықталады да талшықтарды тартып белсенді жиырылу тудырады. Одан кейін ығысудың белгілі бір мәніне жеткенге дейін тежейді де, ақырында үзіледі.

Микроскопиялық модельдің кемшілігі ретінде мыналарды айтуға болады:1)модель тек қана сырғымалы қаңқа бұлшық еттерінің жиырылу процесін сырғанамалы талшықтар теориясы арқылы түсіндіреді;2)модель титанустың ғана күйін түсіндіре алады.

Бұлшық еттердің жиырылуын толық түсіндіретін модельдерге мынандай талаптар қойылады:белсенді бұлшық еттердің құрылысы мен қасиеттерін қарапайым әдістермен түсіндіру;саркомердің құрылысы туралы ұғымдарды қолданбау керек;физиканың,химияның жетістіктерін қолдану;үшөлшемдік тензорлық –инварианттық түрде тұжырымдалуыкерек;мүмкін болғанша қосымша гипотезалар аз болуы керек.

Модельдің алғы шарттары мыналар:

а) механохимиялық реакциялар кезінде босаған энергияны бұлшық еттің бірден жұмысқа қосуы;

б) механохимиялық реакциялар бұлшық еттердің барлық көлемінде өтуі;

с) бастапқы химиялық реагенттер де бұлшық еттердің барлық көлеміне таралуы;

д) бұлшық ет ұлпалары анизотропты,тұтқырлық және серпімділік қасиеттері бар.

Бұлшық еттердің тұтқырлығы негізінен миофибриллаға тәуелді болса,серпімділігі байлам тіндерінің басқа құрылымдарының әсерінен болады.

Бұлшық еттер,сіңірлер,қан тамырлар,өкпе тіндері және т.б. биологиялық құрылымдар тұтқыр серпімді немесе серпімді тұтқыр болып келеді.Сыртқы күш әсер еткенде биологиялық тіндерде өтетін механикалық процестерді идеал серпімді және тұтқыр элементтердің жиынтығы түрінде қарастырайық.

Серпімді элементтің мысалы ретінде серпімді серіппені қарастырайық.Гук заңы бойынша серіппеде деформация бірден тарайды,бірден өзгеріп одан кейін тұрақты болады.Жүйенің серпімді және тұтқыр қасиеттерін ескеретін ең қарапайым модель Максвель моделі.Осы модельдің ерекшелігі мынада:сыртқы күшпен әсер еткенде серіппе Гук заңы бойынша,бірден ұзарады,ал поршень тұрақты жылдамдықпен біртіндеп қозғалады.Бірақ бұл модель де бұлшық ет жиырылуын толық түсіндіре алмайды.

Атқаратын функциясына және құрылыс жағынан қарағанда жұмсақ биологиялық тіндердің ішінде жүрек құлақшалары мен қан тамырларының алатын орны ерекше. Морфологиялық тұрғыдан қарағанда қан тамырларын эластикалық, аралас және бұлшықеттік болып үшке бөлінеді.

Үлкен артериялық тамырлардың қабырғалары үш қабатты болады. 1- ішкі, 2- орта және 3- сыртқы қабаттар. Ішкі қабат құрамына эндотелий, астыңғы эндотелий және ішкі эластикалық мембраналар кіреді. Тамырдың ішкі бетн жауып тұрған эндотелиальді жасушаның гемодинамикалық маңызы аса зор: олардың бүтіндігінің бұзылуы тромбалардың пайда болуына әкеп соқырады. Астыңғы эндотелий- жіңішке эластикалық және коллагендік талшықтардан, байламдық- ұлпалық жасушадан және негізгі заттан тұрады. Ішкі эластикалық мембрана коллагендік талшықтармен оралған элостинді талшықтан тұрады. Ортаңғы қабат жиырылу бағыттары басқарылатын көптеген эластикалық мембраналардың құрылымынан тұрады. Тегіс бұлшықет талшықтары эластикалық мембранаға бекітілген.

Ішкі және сыртқы қабатқа жабысқан, көлденең коллаген әсерінен бір құрылымды орналасқан шеңбер бойымен коллагендік фибриллалардан және тізбек бойымен бағытталғанжуан эласикалық талшықтардан тұратын сыртқы эластикалық мембрана бар.

Веналардың құрылысы- артериялардың құрылысына ұқсас. Бірақ веналар қабырғаларының ішкі, ортаңғы және сыртқы қабаттарға бөлу өте қиын, тіпті кейде бөлуге мүмкіншілік болмайды.

Артериялық тамырларға қарағанда вена тамырларының ішінде қан қысымының өзгеруі үлкен болады. Артерия тамырына қарағанда вена тамырларының қабырғалары жұқа және эластикалық ұлпалары аз болады, вена тамырларының сыртқы қабаты қалың және коллагендері көп болады. Мысалы, венада коллаген эластиннен үш есе көп боса, кеуде жасушасында екі есе ғана көп болады.

Пульстік қысымның әсерінен қан тамырларының қабырғаларына кезеңі өзгермелі жүктеме әсер етеді. Қан тамырлар қабырғалары сызықты- тұтқыр- серпімді болғандықтан, қорытынды деформация фазасы бойынша Δφ бұрышына кейін қалады. Ол бұрыштың мәні зерттелінетін материлдық қасиетіне байлынысты болады.

Артерия тамырлары қабырғаларының жарылу мүмкіншілігі әсер етуші ішкі қысымға және деформацияға тәуелді болады. Деформациялаушы күштің жылдамдығы артқан сайын тамырлардың жарылу мүмкіншілігі де артады. Артериялық тамырлардың созылғыштық қасиеті адамның жасына байланысты болады. Мысалы, алпыс жасқа келген адамның артериялық қан тамырларының жарылу мүмкіншілігі жиырма жастағы адамға қарағанда 2-3 есе көп болады.

Сұйықтың ішіне бір молекуланы ойша бөліп алайық та, бұл молекулаға басқа молекулалардың тигізетін әсерін ескерусіз қалдырайық. Оны жан- жағынан көптеген молекулалар қоршап тұр. Бұл молекуланың басқа молекулалармен әсерлесу күші бірін бірі жояды, қорытқы күш нөлге тең болады.

Сұйықтың молекулаларының орналасу тығыздығы оны қоршаған газ молекулваларының тығыздығынан әлде қайда көп болады. Сондықтан сұйық бетіндегі молекулалар оның ішіндегі молекулаларымен әсерлеседі.

Қорытқы күш сұйық бетіне перпендиуляр бағытталады. Сұйық бетіндендгі молекулалардың барлығының да әсер күші осындай болады. Олай болса сұйық бетіндегі мономолекулалық бағыттағы молекулалардың әсер күштерінің жиынтығы сұйыққа төмен бағытталған қысым түсіреді. Бұл қысымды сұйықтың ішкі қысымы немесе ішкі қысым дейді.

Сұйық бетіндегі бір молекулаға әсер етуші барлық молекукулалардың өзара әсер күші бір бірін теңестіреді,яғни күш нөлге тең болады.Бірақ сұйық бетіне жанама бойымен және сыртқа батталған ƒ күштері бар,олар сұйық бетін тартып тұрады,сондықтан оны сұйықтың беттік керілу күші дейді.Ол сұйық бетінің периметріне перпендикуляр болады.Сұйық бетінің периметрінің бірлігіне І келетін беттік керілу күшін беттік керілу коэффиценті дейді.

Сұйықтардың беттік керілу коэффицентіне оның ішіндегі ерітінділердің ықпалы зор.Молекулалық теория тұрғысынан қарағанда беттік белсенді заттардың ықпалын былай түсіндіруге болады.Беттік белсенді заттардың молекулалары мен сұйықтардың молекулаларының өзара тартылыс күші сұйықтардың молекулаларының өзара тартылыс күшінен кем болады.Сондықтан сұйық бетіндегі молекулалар ішке қарай топтасып,ал қоспаның молекулалары оның бетіне жайылады.

Қорытынды:

Биологиялық тіндер : бұлшық ет,қан тамырлар,тыныс алу жүйесі ,жүрек клапандарының жапырақшасы және ішкі органдардың және т.б. өздерінің механикалық қасиеттері қатты тіндермен салыстырғанда ерекше болады.Жұмсақ биологиялық тіндердің басты қасиеті-олардың аса үлкен шамада деформациялануы болады.Сонымен қатар олардың механикалық бастапқы және соңғы күйі ,сығылғыштығы және анизотропиялығы бір біріне өте ұқсас келеді.

Атқаратын функциясына және құрылыс жағынан қарағанда жұмсақ биологиялық тіндердің ішінде жүрек құлақшалары мен қан тамырларының алатын орны ерекше.Морфологиялық тұрғыдан қарағанда қан тамырларын эластикалық ,аралас және бұлшық еттік болып үшке бөлінеді.Үлкен артериалық тамырлардың қабырғалары үш қабатты болады:1-ішкі,2-орта және 3-сыртқы қабаттар.

Жұмсақ тіндерге қарағанда бұлшық еттер адамның қозғалысын тыныс жолындағы ауаның қозғалысын , қанның қантамырлар бойымен қозғалысын және т.б. қозғалыстарды қамтамасыз ету үшін жұмыс атқарады.Бұлшық еттер екі топқа бөлінеді.

Қаңқаның әр түрлі бөліктеріне бекітіліп ұлпаның негізін құрайтын көлденең жолақ бұлшық еттер-бұларды қаңқа бұлшық еттері дейді және жүрек бұлшық еттері;
Қан тамырларының , лимфа тамырларының және ішкі ағзалардың қабырғаларының тегіс бұлшық еттері.

Бұлшық еттер формалары қысқа,жалпақ,ұзын және жіңішке т.с.с.әр түрлі болады.Қысқа бұлшық ет омыртқалар арасында тереңде жатады.Олар көлденең бұлшық еттерден аз ғана ұзын болады.Жалпақ бұлшық еттер адамның кеудесінде болады,олардың ұзындығы мен ені қалыңдығынан үлкен болады.Бұлшық еттердің екі басында,басқа ағзалармен жалғастырып тұратын сіңірлер болады.Жалпақ бұлшық еттердің сіңірлері жұқа пластина тәріздес,ал ұзын бұлшық еттердің сіңірлері цилиндр тәріздес болады.Сіңірлер аса берік болады және өте аз созылады.


Халық және тұрақтылық
Адамдардың денсаулығын сақтау мен жақсарту	Халықтың денсаулығы қоршаған ортаның жағдайына байланысты болады. 2000 жылға қарай денсаулық сақтау саласындағы стратегиялық міндеттер: — СПИД-пен күреске жұмылдыру; — туберкулезбен және басқа зілді аурулармен күрес; — бала өлімін кеміту; — халық денсаулығын бақылайтын тиіcn3 — еркектер мен әйелдердің өздерінің балалрының саны мен туылу уақытын анықтауға құқығын қамтамасыз ету; — халықты ауыз су және таза азық-түлікпен қамтамасыз ету; — балалардың денсаулығын қорғау; — қоршаған ортаны денсаулыққа зиян қалдықтардан тазарту және оның алдын алу.
Тұрақты тұрғын жерлер (урбанизация)	2000жылға қарай дүниежүзінің халқының жартысы қалаларда тұруы тиіс. Қоғамның урбанизациясы экономикалық малу процесінің бір бөлігі болып табылады. Қалаларда жалпы ұлттық өнімнің 60%-ы өндіріледі. Қала халқының санының артуы дамыған және дамушы елдерде бірдей.
Атмосфераны қорғау	Атмосфераға қалдықтарды шығарудың негізгі көзі – энергияны тұтыну мен өндіру.
Жер ресурстарын тиімді пайдалану	Топырақтардың құнарлылығы су және жел эрозиясы мен химиялық, физикалық деградация нәтижесінде төмендейді. Топырақтың деградациясының себептері шектен тыс мал жаю; ормандардың кемуі; ауылшаруашылық қызметі; жерді шектен тыс пайдалану және т.б.
Ормандарды жоюмен күрес	Ормандар топырақ пен суды, атмосфераны қорғауда, өсімдіктер мен жануарлардың биологиялық алуантүрлілігін сақтауда маңызды рөл атқарады. Үкімет орман шаруашылығының тұрақты дамуына арналған ұлттық бағдарламаларды жасап, оларды жүзеге асыру керек.
Шөлденумен және құрғақшылықпен күрес	Шөлдену – бұл ауа райының өзгеруі мен адам қызметінің нәтижесінде топырақтың деградациялану процесі. Бұл процеске көбіне құрғақ жерлер ұшырайды. Шөлдену мал жайылымдарының деградациясы мен азық-түлік өнімдерінің кемуіне әкеліп соқтырады. Құрғақшылық пен шөлдену кедейлік пен аштықтың да себебі болып табылады.
Мұхиттарды қорғау мен тиімді пайдалану	Теңіз суының ластануының шамамен 70%-ын құрлықтағы үлкен және кіші қалалар, өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылығы мен туризм құрайды. Мұхиттар шектен тыс балықтар мен былқылдақденелілерді (жылына 90 млн. тоннаға дейін) аулаудан, жағалаулар мен маржан рифтерінің жағдайының нашарлауынан зардап шегеді.
Тұщы суды қорғау мен тиімді пайдалану	Бүгін тұщы су мәселесі маңызды экологиялық мәселелердің бірі болып табылады. 2000 жылға қарай төмендегі міндеттер шешілуі тиіс: — қалалардың әрбір тұрғынын бір адамға шаққанда ең кемінде күніне 40литр ауыз сумен қамтамасыз ету; — өнеркәсіптік, тұрмыстық шайынды суларды залалсыздандыру ережелерін анықтап, жүзеге асыру; — барлық ауылдық аудандардың тұрғындарын экологиялық қауіпсіз сумен қамтамасыз ету.
Улы химиялық заттарды қолданудың қауіпсіздігін арттыру	Химиялық заттар бүкіл дүние жүзінде қолданылады. 10000-нан астам химиялық заттар бар. Олардың 1500-інің үлесіне дүниежүзілік өндірістің 95% келеді. Қазіргі уақытқа дейін әлі улы және қауіпті өнімдермен сауда жасау туралы жалпы келісім жоқ.
Қатты қалдықтар мен шайынды суларды жою.	Тұрмыстық қалдықтар мен шайынды сулардың мөлшерінің жылдам артуы қала халқының денсаулығы мен қоршаған ортаға қауіп тудырады. Жыл сайын 5,2 млн адам, оның ішінде 4млн балалар шайынды сулар мен қатты қалдықтарды дұрыс тазартпау нәтижесінде ауырып, қайтыс болады. 2025 жылға қарай қалдықтардың мөлшері 4-5 есе артуы мүмкін.
Радиоактивті қалдықтарды жою	Радиоактивті қалдықтар туғызатын қауіп оларды өсіру мөлшерін кемітуді, қауіпсіз тасымалдау мен жоюды талап етеді. Жыл сайын АЭС-тің жұмысы нәтижесінде 200-мың м төмен, ал 10 мың м жоғары радиоактивті қалдықтар түзіледі.
Балалар мен жастардың тұрақты дамуды қамтамасыз етудегі рөлі	Даму бағдарламалары жастарға қауіпсіз болашақты және оның ішінде денсаулыққа қолайлы қоршаған ортаға жоғары өмір сүру жағдайына, білім алу мен жұмысқа кепілдік беруі керек. Жастар планета халқының 1/3-не жақын бөлігін, ал көптеген дамушы елдерде — жартысын құрайды. Білім беру дәрежесін арттыру қажет. Жастарға білім беруде қоршаған ортаны қорғау мен даму мәселелеріне көп көңіл бөлінуі қажет.
Тұрақты даму мақсатындағы ғылым мен білім беру	Қазіргі кездегі ғылыми зерттеулер адамзаттың тіршілігін сақтау мақсатында жұмыс істейді. ХХІ ғасырда биосферада қауіпті өзгерістер болуы мүмкін. Ғалымдар төмендегі мәселелерді зерттеуде: ауа райының өзгеруі, ресурстарды тұтынудың артуы, демографиялық тенденциялар, ортаның деградациясы, энергия мен ресурстарды пайдалану, биосфераның космостық зерттеулері, ортаның адам денсаулығына әсері және т.б. Бағдарлама әр түрлі жастағы адамдардың қоршаған ортаны қорғау мен даму мәселелері бойынша білім алуын қамтамасыз етуі керек. Экологиялық білім беру – адамзаттың тұрақты дамуының қажетті шарты.

Сонымен қатар конференцияда Мәлімдеме мен екі концепция

— климаттың өзгеруінің алдын алу, ормандарды қорғау мен биологиялық алуантүрлілікті сақтау мәселелері бойынша қабылданды.

Бұл мәселелерді кешенді ғылыми тұрғыдан шешуге болады. Бұл үшін экология, экономика және әлуметтік дамудың барлық негізгі топтарын біртұтас кешен түрінде қарастыру қажет.

БҰҰ-ның конференциясы барлық елдердің үкіметтерін тұрақты дамудың ұлттық концепцияларын қабылдауға шақырады.

Қазақстан Республикасының Үкіметі ұсынған «Қазақстан Республикасының тұрақты дамуға көшу концепциясы» бекітілді. Республиканың экологиялық саясаты оның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған.

Республика Президенті Н.Ә.Назарбаевтің БҰҰ Бас Ассамблеясында жасаған баяндамасында тұрақты дамуға жетудің түйінді мәселелерін шешудегі еліміздің белсенді қызметін дәлелдейтін нақты мысалдар келтірді. 1992-1998 жылдар аралығында Қазақстан тарихта бірінші болып ядролық полигонын жауып, ядролық қарудан бас тартты, Аралды сақтап қалуға арналған интеграциялық процестердің ұйтқысы болды.

Қазіргі уақытта экологиялық, экономикалық, әлеуметтік мәселелерді интеграциялау саласындағы саяси іс-шараларды анықтау жолдары іздестіруліде. Олар:

бұзылған экожүйелерді қалпына келтіруді қамтамасыз ету;
суды тиімді пайдаланудың нақты шараларын анықтау;
жерді пайдалану, ауыл шаруашылығының тұрақты дамуын жүзеге асыруға, биологиялық алуантүрлілікті сақтауға бағытталған үйлесімді іс-шараларды қабылдау

Ауаға шығатын улы заттар

By

Admin

-

31.03.2016

0

Ауаға шығатын улы заттардың концентрациясы (ауыр металдар, шаң-тозаң, күкірт тотығы, көмірқышқыл газыжәне т.б.) белгіленген мөлшерден он есе артық. Ең ауыр жағдайТараз,Теміртау,

Алматы, Шымкент, Балқаш, Риддер, Өскемен және басқа да қалаларда қалыптасқан. Осы қалаларда лас заттардың концентрациясы жыл бойынша белгіленген мөлшерден 5-10 есе артады. Ауа кеңістігінің ластануы пайдалы қазбалар өндіретін аудандарда да байқалады. Атмосфераның ластануы Байқоңыр космодромында ғарыш кемелерін ұшыру кезінде де байқалады. Өнеркәсіпті аудандарда ауа кеңістігінің ластануымен катар ластану сол жердегі су көздерін қамтиды. Сырдария өзені ағысының 35-40%-ы өндіріс орындарының қалдық суларынан түрады. Өзен суында дизентерия, паратиф, гепатит, сүзек ауруы қоздырғыштары мен өте қатерлі гексахлоран ДДТ кездеседі. Өнеркәсіп орындарының ластаушы заттарына жер игеру нотижесінде пайда болған масштабы химиялық ластанудың көлемдері ұлғаюда. Өсімдік жамылғысын қорғайтын әр түрлі химиялық заттар, дефолианттар, пестицидтер, мөлшерден артық қолданған тыңайтқыштар, тек қана қоршаған ортаны емес, тамақ өнімдерін де ластауда.

Біздің республикамызда 22 миллиард тонна өндіріс қалдықтары жиналған және оның мөлшері жыл сайын 1 миллиард тоннаға артып отыр. Оның ішінде 150 миллион тоннасы улы және 20 миллион кубометр тұтыну қалдықтары. Бұл қалдықтар елімізге, халықтық денсаулығына өте зиян келтіріп отыр.
Ғылыми-техникалықпрогресс– ғылым мен техниканың бірегей, бір-бірімен сабақтаса, біртіндеп дамуы. Ол 16–18 ғ-лардағы мануфактуралық өндірістен, ғылыми-теориялық және техникалық қызметтер өзара жақындасып, тоғыса түскен кезден бастау алады.

Кезеңдері:

1–XVIII аяғы–XIXғ басы. Машиналық өндіріске көшу.

2-XIXаяғы-XXғ басы. Техниканың дамуы, өндірістік автоматизациялау.

3-XXғ басы–ғылыми техникалық революция.

4-Электроника,комплексті автоматтандыру,энергияның жаңа түрі, жаңа материалдар шығару.

Өндіріс орындарының күрт артуы кезеңінде, ғылыми-техникалық революцияның дамуына байланысты, қоршаған ортаны сақтау, қорғау және табиғи ресурстарды үнемді пайдалану қазіргі проблемаларының бірі болып отыр. Бұл мәселелерге түсініксіздікпен селсоқ қарау мен техникалық экологиялық қате саясаттар, қоршаған ортаның ластануына және жер бетіндегі организмдердің қалыптасқан жағдайларына негативті әсерін тигізеді. Қордаланған негізгі проблемаларды шешуде, табиғат пен адамзат қоғамының арасындағы қарым-қатынастардың орны ерекше. Бұл қарым-қатынастардың дұрыс дамумауы адамзатқа үлкен қауіптер туғызуы мүмкін.

Адамдар және олардың шаруашылық әрекеттері жер бетіне тікелей және жанама зор ықпал әсерін тигізіп келеді. Егерде жылына ауаға дүние жүзі бойынша 1 млрд. т деңгейінде антропогендік заттар (СО2-ні есептемегенде), гидросфераға шамамен 15 млрд. т ластағыштар енгізіліп отырса, топыраққа түсетін техногенді қалдықтардың мөлшері 90 млрд. т. жетеді. Кейбір ғылыми мәліметтерге сүйенетін болсақ, ХХ-шы ғасырдың 90-шы жылдарының аяғында топырақта жинақталған қалдықтар көлемі 4000 млрд. тоннаға дейін көтерілген. Топырақтың ластануына байланысты қазіргі уақытта құрлықтың жартысына жуығы антропогендік ландшафтқа айналған. Ғалымдардың арасында тараған пікір бойынша дүние жүзі шөлдерінің барлығының шығу тегі де антропогендік.

Топырақты зиянды ластағыштардан қорғау адамның негізгі мақсаты, өйткені оның құрамындағы зиянды қоректік қосылыстар қоректік тізбек арқылы адам ағзасына түседі. Біріншіден, ластағыш заттар сумен шайылып ашық су көздері мен ыза суларына қосылады, ал ол суларды адам ауыз су ретінде және әр түрлі қажеттілігіне пайдаланады. Екіншіден, бұл ластағыштар топырақ ылғалы, грунт сулары мен ашық су көздерінен өсімдіктер мен жануарлардың ағзаларына түседі. Үшіншіден, зиянды қосылыстардың көбісі адам ұлпасы мен сүйегінде шоғырлану қауіпіне ие.

Зерттеулер көрсеткендей биосфераға жыл сайын 20 — 30 млрд. тонна қатты қалдықтар және 1 млрд. тоннаға жуық газды, аэрозольді ластағыштар түсуде. Сонымен қатар топырақты ластаушы негізгі көздер автркөліктер болып табылады. Бір автокөлік жүргенде атмосфераға, орташа есеппен, СО – 200 кг, NO — 60 кг, СН — 40 кг, SO2 – 2 кг, Pb — 0,5 кг, бензопирен — 2 кг шығарылады, сондықтан да автокөлік атмосфера мен топырақтың айтарлықтай бөлігінің ластануына себепші болады.

Қала – адамның колымен жасалған жасанды экожүйе болып табылады. Қала экожүйесінің ерекшелігі – халықтың бұрын болып көрмеген тығыздығы. Мұндағы адамды қоршаған ортаға шамадан тыс экологиялық салмақ түседі, себебі мұнда организмге әсер етуші факторлардың бәрі жасанды түрде өзгертілген – климат, ауа, су, микроклимат, құрылыстар және т.б. әсерінен ауаға шығарылатын әр түрлі ластықтар және жылу, су булары әсерінен үлкен өзгерістерге ұшырайды. Ірі ғимараттар ауаның табиғи түрде алмасуын қиындатады, бұл әсіресе жазғы түндерде қаланың салқындауын баяулатады, әрі атмосфера тазалығын нашарлатады. Қалаларда орташа жылдық температура айналадағы қоршаған ортадан ең кем дегенде 1 градусқа артық болып келеді.

Қалаларда ауылдық жерге қарағанда тұмандар да жиірек кездеседі, ал тұман – ауаның қатты ластануының көрсеткіші. Қала ауасының улы газдар және т. б. заттармен өте жоғары дәрежеде ластануы себебінен қала тұрғындары арасында өкпе және жоғарғы тыныс жолдары ауруларымен ауыратын адамдар көбірек кездеседі. Қала ауасы күн сәулелерін нашар өткізеді, көбінесе УК сәулелерді ұстап қалады. Сондықтан қалада рахит /мешел/ ауруы да жиі кездеседі. Жаңбыр суы қалада жинақталмай тез ағып кеткенімен, топыраққа көп сіңе алмайды, себебі оған асфальт, бетон, тас құрылымдар бөгет жасайды. Сондықтан қала ішінде ағатын өзендер жиі тасып, грунт суларының деңгейі төмендейді. Канализациялық және өндірістік сулар қала өзендерін ластайды. Қала көшелерінен өзендерге ағып қосылатын жаңбыр, қар сулары NaCl – ас тұзымен ластанған болуы мүмкін, себебі қыста қала көшелеріне көптеп тұз себіледі; ал жанар, жағар майлар асфальттан жаңбыр суларымен жуылып, өзенді одан әрі ластайды.

Еліміздің тарихындағы ең қайғылы парақтардың бірі — Семей ядролық сынақ полигонының өмірге келуі Алғашқы атомдық жарылыс дауысы 1949 жылы тамыздың 29-ы, таңғы сағат 7-де естілді. Семей ядролық полигоны ауданында 450-ден астам жер үсті және жер асты ядролық сынақтарының өткізілуі нәтижесіндеатмосфераға,гидросфераға және литосфераға өте үлкен мөлшерде радиоактивті материалдар шығарылды. Тек Семей ядролық полигонының ғана емес, соған жақын жатқан орасан үлкен аумақтар да (Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Жезқазған облыстары және Ресей Федерациясының Алтай өлкесі) радиоактивті ластануға ұшырады. Соның нәтижесінде сол аумақтағы көптеген тірі ағзалар және тұрғын халықтар зардап шекті.

6 .Бұдан 25 жыл бұрын, яғни 1989 жылдың ақпанында Семейдегі сынақ полигонын жабу үшін басталған ұлы күрестің алғашқы қадамы жасалды. Белгілі ақын, мемлекет және қоғам қайраткері, КСРО Жоғары Кеңесінің депутаттығына кандидат Олжас Сүлейменовтың жетекшілігімен «Невада-Семей» антиядролық қозғалысы құрылды. Полигонның 40 жылдық тарихында 459 жарылыс жасалды. 1949-1962 жылдары ашық ауада 88 сынақ, жер қойнауында 3 рет бомба жарылды. 1953 жылдың 12 тамызында әлем тарихында алғаш рет термоядролық құрылғы ашық аспан астында сынақтан өтсе, 1955 жылдын 22 қарашасында жер үстінде жарылған сутегі бомбасы жанталаса қаруланған дүниежүзінің державаларын Кеңес Одағының алдында тізе бүгуге мәжбүр етті. Өйткені, бұл сынақ адамзат тарихында бұрын сонды болмаған еді. Сондай-ақ, Кеңес елі осы уақыт аралығында ядролық заряды бар 6 құрылғыны жеті қат көкке жуық жоғары биіктікте сынақтан өткізіп үлгерді. Ал, жер қабатындағы тік ұнғымалар мен көлбеу туннельдерде 340-тан астам сынақ жүзеге асырылды. Одан 1.5 миллион адам зардап шекті.1991 жылдың 29 тамызында Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен 40 жыл ажал отын шашқан полигонның жабылуы, әрісі Қазақстан халқы үшін, берісі Ертістің Семей өңірінің тұрғындары үшін тендесі жоқ қуаныш, үлкен бақыт әкелді. Осы 1991 жылдын шілде айында Қарауылда өткен «Невада – Семей» қозғалысына Франция, АҚШ, Италия, Жапон елдерінің делегаттары қатысып, атом сынағын тоқтатуға өз ұсыныстарын білдірді.

7 . Қоршаған ортаны қорғау – қоршаған ортаның табиғи жағдайын жақсарту, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, табиғи байлықтарды сақтау және көркейту негізінде табиғат пен қоғамның өзара үйлесімді әрекетін қамтамасыз етуге бағытталған мемлеккеттік және қоғамдық іс шаралар жүйесі. ҚР-да “Қоршаған ортаны қорғау туралы” Заң 1997 жылы5 тамызда қабылданған. Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және басқадай қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсеріне жол бермеуге, биологиялық әр алуандылықты сақтауға және табиғатты оңтайлы пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған. Экологиялық Құқықтың негізгі көздері: ҚР Конституциясы (1995), ҚР Азаматтық кодексі (1999), ҚР Жер кодексі (2003), ҚР Су кодексі (2003), ҚР Орман кодексі (2003), ҚР “Жануарлар дүниесін қорғау, ұдайы өсіру және пайдалану туралы” (1993) , “

8 .Табиғатты қорғау халықаралық және қоғамдық жоспарлы жүйесі есептеледі. Ол табиғат ресурстарын жіктеу, қоршаған ортаны ластанудан бұзылудан қорғау, табиғи ресурстардан тиімді пайдалануға бағытталған, сонымен бірге қазіргі жасап жатқан адамдарға және келешек ұрпақтардың материалды және моральды талаптарын қанағаттандыруға бағытталған.Қазіргі заман табиғатты қорғаудың міндеті болған табиғат ресурстарын тиімді пайдалану сырт ортаны түрлі ластанудан сақтау, табиғи байлықтарды сақтау мемлекетімізде қоршаған ортаны қорғау комитетіне жүктелген.

Табиғат ресурстары – адамзаттың жасауы үшін табиғат қойнынан алып пайдаланатын түрлі заттар. Оларға: топырақ құнарлығы, өсімдіктер түрлері, су, кен, орман, көмір, мұнай.Сарқылмайтын табиғат ресурстарына климаттық факторлар: күн радиациясы, жауын шашын, энергия, жел жатады. Сарқылатын табиғи ресурстар қайта тіктелетін және қайта тіктелмейтін болып бөлінеді. Қайта тіктелмейтін ресурстарға қазылма байлықтар кіріп, олардан немқұрайлы пайдалану бұл ресурстардың сарылуына келіп соғады.

9.ҚР-ның экологиялық құқығы — айналадағы табиғи ортаны қорғауға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық ережелердің жиынтығын зерттейтін оқу пәні немесе ғылым саласы.

Экология құқықтарының қайнар көздері белгілері бойынша үшке бөлінеді:

кешенді;2. ресурстық;3. әлеуметтік — экологиялық.

Экология құқықтарының кешенді қайнар көздеріне нормативтік актілер жатады, егер құқықтық реттеудің объектісіне бүкіл табиғи ресурстар мен табиғи орта жатса, оған «Айналадағы қоршаған ортаны қорғау туралы» , «Экологиялық сараптама туралы» заңдарды жатқызуға болады.

Экология құқықтарының ресурстық қайнар көздеріне нормативтік актілер, егер құқықтық реттеудің объектісіне жеке табиғи ресурстар жататын болса, мұнда Жер кодексі, Су кодексі, Орман кодексі және т.б. жатады.

Экология құқықтарының әлеуметтік –экологиялық қайнар көздеріне адамдардың өмір сүруіне қолайлы ортаны қамтамасыз етуге бағытталған факторлар жатады. Оған «Қазақстан Республикасында халық денсаулығын сақтау туралы», «Семей облысындағы ядролық полигон туралы» заңдарды жатқызуға болады.

1) Экология құқықтарының ең негізгі қайнар көзіне ҚР Конституциясы жатады.

2) Экология құқықтарының қайнар көзіне «Айналадағы табиғи ортаны қорғау туралы» ҚР заңы жатады. Бұл заң қазіргі және болашақ ұрпақтың мүдделерін көздеп, айналадағы табиғи ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілеуге және адам қызметінің осы табиғи ортаға зиянды ықпал жасауына жол бермеу шараларына бағытталған.

3) Экология құқықтарының қайнар көздеріне министрліктер мен ведомстволардың нормативтік – құқықтық актілері жатады. Министрліктер мен ведомстволардың актілері салалық басқаруды жүзеге асырады.

10 .Әрбір азаматтық және ҚР-ң аумағында тұратыназаматтығы жоқ адамдардың сондай-ақ шетелдіктердің өз өмірі мен денсаулығына қолайлы қоршаған орта,оның жай-күйітуралы дұрыс ақпарат алуға,қоршаған ортаны қорғау туралы заңдардың бұзылуы салдарынан өз денсаулығы мен мүлкіне келтіретін залалдың өтеуін алуға құқығы бар.2.Азаматтардың белгіленген тәртіппен табиғи ресурстарды пайдалануға,оларды қорғауға және молықтыру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға,қоршаған ортаны қорғау мен сауықтыруға қатысуға.Қоршаған ортаны қорғайтын қоғамдық бірлестіктер мен қоғамдық қорлар құруға,қоршаған ортаны қорғау жөніндегі жиналыстарға митингілерге,пикеттерге,шерулер мен демонстрацияларға,референдумдарға қатысуға.Қоршаған орта мәселелері бойынша мемлекеттік органдар мен ұйымдарға хаттар,шағымдар,арыздар мен ұсыныстар беруге және оларды талап етуге міндетті.Қоғамдық экологиялық сараптама өткізу туралы ұсыныс жасап оған қатысуға,кәсіпорындарды құрылыстар мен экологиялық жағынан зиянды өзге де обьектілерді орналастыру,салу,қайта құру және пайдалануға беру туралы және жеке тұлғалардың қоршаған орта мен адам денсаулығына теріс ықпал ететін шаруашылық қызметін шектеу,тоқтату туралы шешімдердің әкімшілік немесе сот тәртібі үшін жоюға талап ету.

Қоршаған ортаны қорғау бойынша мемлекеттік ұйымдар

Мемлекеттік және халықаралық ұйымдар

Халықаралық ұйым дербес зияткерлік, техникалық, қаржы көздері бар, және мемлекеттерден саяси тҽуелсіздігі бар тұрақты құрылым болғаннан кейін, экологиялық ынтымақтасу кезінде пайда болатын мәселелерді ең тиімді шеше алатын құрал болып есептеледі.
1928 ж. Брюссельде Табиғатты қорғау халықаралық бюросы ашылады, алайда бұл ұйымның міндеттері табиғатты қорғау заңнамаларды құрастыру жҽне ұлттық парктер туралы мҽліметтер жинаумен шектелді.
1948 ж. ЮНЕСКО- ның қолдауымен Брюссель бюросының негізінде Табиғатты қорғау халықаралық одағы құрылды (1956 ж. атауы өзгерді Табиғатты жҽне табиғи ресурстарды қорғау жөніндегі халықаралық одақ (МСОП)).
1992 жылы да БҰҰ ның саммитінде Арал теңізінің проблемалары туралы қозғап, әлемнің назарын аудартқан еді. Оның тағдыры жайында қозғалған мәселе қолдау тауып, «Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтап қалу» жобасы дүниеге келді.

Мемлкеттік емес жергілікті ұйымдар

Рим клубы — 1968 жылы италияндық экономист, қоғам қайраткері және бизнесмен А. Печчеи бастамасымен құрылған мемлекеттік емес халықаралық ұйым, ол адам тіршілігінің негіздерін қозғайтын ғаламдық проблемаларды: қару-жарақпен жарақтану жарысы және ядролық соғыс қаупі, қоршаған ортаның ластауды зерделеу бағдарламасына бастама болған. Рим клубының мүшелері таяу болашақты болжауды және әлемдік қауымдастықты ғаламдық экологиялық-экономикалық қауіптің алдын алу қажеттігін мойындатуды өздеріне мақсат тұтты. Сонымен қатар әлеуметтік экологияның ғылым ретінде қалыптасуы орын алды.

Қоршаған ортаны қорғау мәселесімен айналасатын үкіметтік емес ұйымдар да көп. Олардың ішінде ең ірі жҽне анағұрлым танымалысы Гринпис ұйымы 1971 ж. 15 қыркүйекте Ванкуверде (Канада) құрылған.
1971 жылы экологтардың қарсылық көрсетуі АҚШ үкіметін Амчитка аумағындағы ядролық сынақтарын тоқтатуға мәжбүрледі. Амчитка аралы құстар қорығына айналды.
Келесі қарсылық көрсету акциясы 1975ж. Тынық мұхитының оңтүстік бҿлігінде Франция атмосфералық ядролық сынақтар өткізіп жатқан жерде болды. Гринпистың әрекеттері арқасында Франция да өз сынақтарын тоқтатты

12, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңдары

Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңдарының мiндеттерi қоршаған ортаның сапасын жақсарту, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану және молықтыру, заңдылық пен құқық тәртiбiн нығайту мақсатымен қоғам мен табиғаттың өзара iс-қимылы саласындағы қатынастарды реттеу болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және осы Заңнан, табиғи ресурстарды қорғау, молықтыру және пайдалану туралы заңдардан, сондай-ақ басқа да заң актiлерi мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады.
Осы Заң мен қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi қатынастарды реттейтiн нормалары бар өзге де акт арасында қайшылық болған жағдайда соңғылары осы Заңға тиiстi өзгерiстер енгiзiлгеннен кейiн ғана қолданылады.
Жердi, жер қойнауын, суды, атмосфералық ауаны, ормандар мен өзге де өсiмдiктердi, жануарлар дүниесiн, экологиялық, ғылыми және мәдени жағынан ерекше құнды қоршаған орта объектiлерiн, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды қорғау және пайдалану мәселелерi осы Заңмен реттелмеген бөлiгiнде Қазақстан Республикасының тиiстi заң актiлерiмен және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiмен реттеледi..
Қоршаған орта жағдайын бақылау және мониторинг

Соңғы жылдары эколог-болжаушылардың арасында XX ғасырдың 20-шы жылдарында қоршаған ортаға байланысты қолданылған мониторинг ұғымы кең таралған.Экологиялық мониторинг — антропогендік факторлар әсерінен қоршаған орта жағдайының, биосфера компоненттерінің өзгеруін бақылау, баға беру және болжау жүйесі. Мониторинг ұғымы кең ұғымда экономикада, өнеркәсіпте, және басқа да бақылаулар жүргізілетін салаларда қолданылады. Ғылыми оқулықтарға бұл ұғым Стокгольмдегі БҰҰ-ның ұйымдастыруымен (маусым, 1972 ж.) өткен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі конференңиядан кейін енді. Қазіргі таңда мониторинг ұғымы негізгі үш түрлі жұмыстардан тұратын қоршаған табиғи ортаны бақылау жүйелері ретінде қарастырылады:

қоршаған ортаның жағдайын жүйелі түрдебақылау.
табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен табиғатта болуы мүмкін өзгерістердіболжау.
қоршаған орта жағдайын ретке келтіру шараларынбасқару.

Бақылайтын обьектілердің ерекшелігіне, түріне және бақылау әдістеріне байланысты мониторингтің бірнеше түрлерін ажыратады, Мысалы:

Жүргізу әдістері бойынша мониторингтің мынадай түрлері бар:

биологиялық (биоиндикаторлар көмегімен);
дистанционды (авиациялық және космостық);
аналитикалық (химиялық және физико-химиялық талдау).

Бақылау обьектілері бойынша:

қоршаған ортаның жеке компоненттері мониторингі (топырақ, су, ауа);
биологиялық мониторинг (өсімдіктер және жануарлар дүниесі).

Мониторингтің негізгі мақсаттары мен міндеттері төмендегі кестеде көрсетілген.

46-бап. Қоршаған ортаға әсерді бағалау

Қоршаған ортаға әсерді бағалау және шаруашылық шешімдерінің қабылданатын нұсқаларының экологиялық және өзге де зардаптарын анықтау, қоршаған ортаны сауықтыру, табиғи экологиялық жүйелер мен табиғи ресурстардың жойылуын, азып-тозуын, бүлінуін және сарқылуын болдырмау жөнінде ұсыныстар әзірлеу мақсатында жүргізіледі.

Қоршаған ортаға теріс әсер ететін кәсіпорындарды, құрылыстар мен өзге де объектілерді қайта бейімдеу, уақытша тоқтатып қою, меншігін ауыстыру және тарату қоршаған ортаны қорғау жөнінде арнайы уәкілетті мемлекеттік органдармен келісім бойынша не олардың қоршаған ортаға жасалатын әсерді бағалау жөнінде жүргізген тексерулерінен, анықталған жолсыздықтар жойылғаннан және келтірілген зиянның орны белгіленген тәртіппен толықтырылғаннан кейін ғана жүргізілуі мүмкін.

Қоршаған ортаға әсерді бағалауды жүргізу тәртібі экологиялық сараптама туралы заңдармен анықталады.

47-бап. Табиғи ресурстарды пайдалану кезіндегі экологиялық талаптар

Жерді, жер қойнауын, суды, атмосфералық ауаны, ормандарды және өсімдіктерді, жануарлары ерекше құнды қоршаған ортаны қорғау объектілерін, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды және экологиялық жағдайы қолайсыз аумақтарды пайдалану кезіндегі экологиялық талаптар заңдармен және өзге де нормативтік-құқықтық актілермен белгіленеді.

59-бал. Қоршаған ортаны зиянды физикалық әсерден қорғау

Ұйымдар мен азаматтар қалалар мен басқа да елді мекендердің өндірістік, қоғамдық және әлеуметтік тұрғыдан үй-жануарларына, көшелерде, аулаларда, алаңдарда, халық демалатын өңірлерде жабайы хайуанатгар мекендейтін жерлерде шудың, тербелістің, магнит өрігінің зиянды ықпалы мен өзге де зиянды физикалық әсерлердің алдын алу мен жою жөнінде қажетті шаралар қолдануға міндетті.

62-бап. Климатты және Жердің озон қабатын қорғау

Климатты және Жердің озон қабатын қорғау Қазақстан Республикасының заңдарына және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралык шарттарға сәйкес жүзеге асырылады.

15.Экологиялық сараптама, экологиялық экспертиза (лат. expertus – тәжірибелі) – адам іс әрекеттерінің табиғатқа зиянды әсер етуіне жол бермеу және табиғат қорғау саласында қабылданған заңдардың орындалуына қатаң бақылау жасау.Экологиялық сараптама мемлекеттік немесе қоғамдық негізде жүзеге асырылады. Экологиялық сараптаманың негізгі қағидалары – оның өкілеттілігі, медицина-биология тұрғыдан қауіпсіздігі, халық шаруашылығының барлық салаларыныңмүддесін қорғайтындығы, ешкімге тәуелді болмауы және іс-әрекеттерді кешенді түрде жүргізу. Экологиялық сараптама міндетті түрде ұзақ уақыт дамуға арналған бағдарламалы құжаттармен және сызбанұсқалармен қамтамасыз етіледі. Сонымен бірге, Экологиялық сараптама жүргізу үшін техкика-экономикалық тұрғыдан ғылыми негізделген және алдын ала жоспарланған жобалар мен жоспарларға негізделіп қадағалау жасалынады. Бұларға қоса құрылыс, табиғат байлықтарын қалпына келтіруге арналған, өндіріс орындарын, т.б. нысандарды қайта жабдықтау немесе олардың жұмысын біржола тоқтату туралы жобаларға талдау жасалынады

Экологиялық аудит— экономикалық субъектілер қызметінен келетінэкологиялық тәуекелдің ауқымын айқындау жоне оларды төмендету, болдырмау мақсатымен олардың қызметінің ұлттық табиғат қорғау заңдарының талаптарына, таңдаулы экологиялық іс-тәжірибеге немесе компанияда қабылданған саясатқа сай келуін тәуелсіз бағалаудың арнаулы рәсімі. Ішкі және сыртқы Экологиялық аудит түрлеріне бөлінеді

Экологиялық аудиттың мақсаттары аудит жүргізілетін субъектінің қызметінің қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы ҚР заңнамасының талаптарына сәйкестігінің әділ бағасын алу; экологиялық тәуекелдіктерді анықтау және экологиялық қауіпсіздік деңгейін арттыру бойынша ұсыныстамалар әзірлеу болып табылады.
Экологиялық аудитты (міндетті және бастамашылық аудитты) ҚҚАЭ тапсырыскермен және аудит жүргізілетін субъектімен алдын ала өзара келісілетін экологиялық аудит жүргізу жоспарына сәйкес жүргізеді.

Экологиялық аудитты ҚҚАЭ аудит жүргізілетін субъектінің қоршаған ортаға ықпал бойынша есептілігін талдау жолымен жүргізеді.
Экологиялық аудитті жүргізген кезде, қажет болған жағдайда, ҚҚАЭ төмендегідей мақсаттарда арнайы зерттеулер мен өлшеулерді орындауы мүмкін:

қоршаған ортаға келтірілетін ықпал туралы есептіліктің дәйектілігін талдау;
өндірістік-технологиялық үдерістің экологиялық талаптарға сәйкестігін бағалау;
өндірістік экологиялық бақылау (соның ішінде өндірістік мониторинг) жүйесінің экологиялық талаптарға сәйкестігін бағалау;
аудит жүргізілетін субъектінің қызметкерлерінің біліктілік деңгейін бағалау.

аудит жүргізген кезде ҚҚАЭ ұстанатын негізгі қағидалар:

нысанның (кәсіпорынның) қызметінің экологиялық проблемаларын қарастырудың, кәсіпорынның табиғат қорғау заңнамасының талаптарын орындауының жан-жақтылығы;
зкологиялық тәуекелдіктерді айқындау;
экологиялық қауіпсіздік деңгейін арттыру бойынша ұсыныстар әзірлеу;
Келісімшартпен көзделген мерзімдерде экологиялық аудиторлық есепхатты құрастыру;
аудитті орындаушының жұмыстың орындалу сапасы үшін жауапкершілігі.

17.Стандарттау дегеніміз тұтынушыға ең жақсы өнімді жеткілікті мөлшерде және анағұрлым қолайлы бағамен ұсыну үшін өнімнің ең жақсы сапасы мен өндірістің ең жақсы тәсілінің үйлесуі болып табылады. Сонымен қатар стандарттау барлық сұраныс жасайтын жақтарына пайда келтіретін белгілі саладағы іс-әрекеттерді ретке келтіру мақсатында белгіленіп қолданылатын ережелер жинағы болып табылады.
Стандарттау бәсекелестік, жаңалық енгізу, сауда тосқауылдарын жою, сауданы кеңейту, тұтынушылардың мүддесін қорғау, қоршаған ортаны қорғау және т.б. сияқты мемлекеттік саясат бағыттарын түйінді қуаттау факторы болып табылады. .

Экологиялық апат—табиғат пен қоғам арасындағы тепе-теңдіктің күйреуі. Экологиялық апат кезінде төтенше жағдайлартуып,табиғи экожүйелер мен әлеуметтік жағдайлар күрт өзгереді, жалпы тіршілікке, соның ішінде адамның қалыпты өмірсүруіне қауіпті жағдай төнеді. Экологиялық апатқа ұшыраған аумақтардағы табиғат өзгерістерін бастапқы қалпына келтіру мүмкін болмайды. Сондықтан Экологиялық апат қайтымсыз құбылыс болып саналады. Экологиялық апаттың таралу деңгейіне қарай: ғаламдық, аймақтық және аумақтық (жергілікті) деп бөлінеді. абиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы, флора мен фаунаның тозуы орын алған және қолайсыз экологиялық ахуал салдарынан халықтың денсаулығына елеулі зиян келтірілген Арал және Семей өңірлері экологиялық апат аймақтары болып жарияланды. Экологиялық апат аймақтары елдің ішкі қауіпсіздігіне нақтылы қатер болып табылады.Қазіргі уақытта бұрынғы Семей полигонына шектес аудандарда (71,9 мың халқы бар 85 елді мекен) онкологиялық аурулардың және адамдар өлімінің, қан айналымы жүйесі ауруларының, жаңа туған сәбилер арасындағы кеселдердің және ерте қартаю көрінісінің жоғары деңгейі байқалуда.Арал өңірі экологиялық апат аймағында (186,3 мың халқы бар 178 елді мекен) әсіресе әйелдер және балалар арасында асқазан-ішек аурулары мен қан аздығы, балалардың шетінеуі мен туа біткен патологияның жоғары деңгейі байқалуда.

ТАБИҒИ ОРТАНЫ ҚОРҒАУ МЕХАНИЗМІ

Табиғи ортаны қорғаудың кұқықтық механизмі — табиғат корғаудағы құқықтық қатынас нормалары талаптарынын орындалуының қамтамасыз етілуіне бағытталған қоршаған орта сапасына әсер ететін ұйымдық-құқықтық шаралар жүйесі болып табылады. Механизм мақсаты: экология — құқықтық нормалардың материалдандырылуын қамтамасыз ету. Бұл механизмнің барлық бөлігінің жұмысымен жүзеге асырылады. Оның құрылымы 4 буыннан тұрады.

Экология — құқық механизмінің бірінші буыны — табиғат қорғау нормалары. Олардың басты функциясы экологиялық императивтің базасын бекіту болып табылады. Механизмнің екінші буынына — экологиялық құкық нормалары мен нормативтер кіреді. Олардың басты функциясы экологиялық императивтерді нақтылау және табиғи ортаға әсер ететін белгілі бір шаруашылық және өзге қызметпен айналысуға бағыттау. Механизмнің үшінші буыны базалық және экологиялық нормалар мен нормативтердің орындалуын қамтамасыз ететін кепілдіктерден тұрады. Механизмнің төртінші буыны — өзін құқықтық катынаста жүзеге асыратын, нормалар қозғалысының қорытынды кезеңі. Қоршаған ортаны қорғауға қатысты, ол экологиялық, яғни қоршаған табиғи ортаны қорғау талаптарын керсетеді немесе егер қоршаған табиғи ортаны қорғау талаптарын бұзса, экологияға зиянды болуы мүмкін.

ҚОРШАҒАН ТАБИҒИ ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ

МЕХАНИЗМІ

Экономика мен экологияның қарама-қайшылығы — қоршаған табиғи ортаны қорғаудың негізгі проблемалары. Осы уақытқа дейін бұл проблемаларды әкімшілік-құқықтық әдістермен әсер ету тыйым салу, шектеулер қылмыстық және әкімшілік жаза шараларын қолдану арқылы шешуге тырысқан. Егер әкімшілік-құқықтық әдісі билік және бағыну қатынастарынан туындаса, онда экономикалық механизм атқарушының нақты мақсатқа жетудің материалдык кызығушылығына негізделеді.

Экономикалык механизмнің кұрамына тұрақты әрекет ететін институттармен қатар нарық қатынастарына көшу катынастары негізіңде туындаған жаңа институттар кіреді.

«Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңда «қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық механизмі» деген тарау бар. Бұл тарауда қоршаған ортаны қорғаудың барлық экономикалық әдістері көрсетілген.

Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды жоспарлау мен қаржыландыру. Коршаған ортаны қорғау жөніндегі шаралар болжамдық және бағдарламалық нысаналы құжаттар мен материалдарда ескеріледі. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуын индикативті жоспарлаудың жобаларына, табиғат пайдаланудың әртүрлі бағыттары жөніндегі ұлттық бағдарламалар мен тұжырымдамаларға енгізіледі. Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі экологиялық бағдарламалар мен шараларды қаржыландыру: республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер; қоршаған ортаны корғау қорларының қаражаты; экологиялық сақтандыру қаражаты; табиғат пайдаланушылардың өз қаражаты; заңды және жеке тұлғалардың ерікті жарналары мен қайырылымдықтары есебінен жүргізіледі.
Табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін ақы төлеу. Табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін төленетін ақы табиғатты пайдаланудың жекелеген түрлері үшін көзделген жалпы мемлекеттік салықтар, жергілікті салықтар мен алымдар, арнаулы төлемдер мен салықтар түрінде табиғат пайдаланушылардан алынады.

3.Қоршаған ортаны ластағаны үшін ақы төлеу. Қоршаған ортаны ластанғаны үшін төленетін ақы ластайтын заттарды шығарғаны және тастағаны, өндіріс пен тұтыну қалдықтарын орналастырғаны үшін ұйымдар мен азаматтардан алынады. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдердің ставкаларын қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы
органмен келісе отырып, облыстардың әкімдері бекітеді.

4.Табиғи ресурстарды қорғау және толықтыру үшін ақы төлеу. Табиғи ресурстарды қорғау мен толықтыру үшін ақы табиғат пайдаланушылардан аталған қызметті жүзеге асыруға жұмсалған бюджеттік шығыстардың орнын толтыру өтемі ретінде алынады.

5.Қоршаған ортаны қорғауды экономикалық жағынан ынталандыру. Қоршаған ортаны қорғауды экономикалық жағынан ынталандыру қоршаған ортаны қорғауды тиімді жүзеге асыратын занды тұлғаларға — табиғат пайдаланушыларға субсидиялар берудің экологиялық жағынан бағдарланған саясаты мен ынталандыратын сипаттағы өзге де шаралар арқылы жүзеге асырылады.

6.Экологиялық сақтандыру. Экологиялық сақтандыру коршаған ортаны ластаудың, және табиғи ресурстарды ұтымды пайдаланбаудың салдарынан белгілі бір сақтандыру оқдғалары болған жағдайда сақтанушылар өздеріне сактандырушылар төлейтін сақтандыру төлемдерінен кұралатын ақша қорлары есебінен, сондай-ақ заңмен тыйым салынбаған өзге де көздерден сақтандыру өтемдерін төлеу арқылы занды тұлғалар мен азаматтарды (сақтандырылған) мүліктік жағынан қорғау жөніңдегі қатынас болып табылады. Шаруашылық және өзге де кызметтін экологиялық жағынан қауіпті түрлерімен айналысатын заңды тұлғалар мен азаматтар міндетті түрде экологиялық сақтаңдырылуға тиіс. Міндетті сақтаңдыру шарты сақтандырудың осы түріне лицензиясы бар сақтандырушымен ғана жасалуы мүмкін. Ерікті экологиялық сақтандыру заңды тұлғалар мен азаматтардың өз еркін білдіруі бойынша жүзеге асырылады. Ерікті экологаялық сақтандырудың түрлері, шарттары мен тәртібі сақтанушылар мен сақтандырушылардың арасындағы келісімдер мен белгіленеді.

Қоршаған ортаны қорғау қорлары. Қоршаған ортаны қорғау қорлары қоршаған ортаны қорғаудың шұғыл міндеттеін шешуді, қоршаған ортадағы шығынды қалпына келтіруді, келтірілген зияңды өтеуді және қоршаған ортаны қорғау саласындағы басқа да шараларды қаржыландыру үшін құрылады. Қоршаған ортаны қорғау қорлары занды түлғалар болып табылады, әрі мемлекеттік және қоғамдық қорлар болуы мүмкін. Қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттік қорлары реслубликалық және жергілікті қорлар болып бөлінеді.

Қоршаған ортаны қорғаудың республикалық қоры жергілікті қорлардың аударған қаражаты есебінен құрылады. Қоршаған ортаны қорғаудың жергілікті қорлары қоршаған ортаны ластағаны үшін ақы түрінде табиғат пайдаланушылардан түсетін, залалды өтеу туралы талап-арыздар бойынша алынған қаражаттан, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін салынған айыппұлдардан, аң мен балық аулаудын тәркіленген құралдарын, заңсыз алынған өнімді сатудан түскеи қаражаттан, соңдай-ақ Қазақстан Республикасының зандарына кайшы келмейтін өзге де түсімдерден құралады.

Мемлекеттік қорлар қызметі, олардың қаражатын пайдалану тәртібі қоршаған ортаны қорғау қорлары туралы ережелермен белгіленеді.

Экологиялық нормалау қоршаған ортаға ықпал етудің экологиялық қауіпсіздікке және халықтың денсаулығын сақтауға кепілдік беретін, қоршаған ортаның ластануын болдырмауды, табиғи ресурстарды молықтыруды және ұтымды пайдалануды қамтамасыз ететін, ғылыми негізделіп жол берілетін шекті нормаларын белгілеу мақсатын көздейді.
Экологиялық нормалаудың негiзгi мiндеттерiне:
Экологиялық нормаларды белгiлеу және олардың адам денсаулығына, табиғи ресурстарды қорғауға, молықтыруға және ұтымды пайдалануға ықпалын анықтау;
қоршаған ортаға зиянды әсердiң жол берiлетiн шектi шамалары мен деңгейлерiн белгiлеу кiредi.
Қоршаған орта сапасының белгiленген нормативтерiн асыра көрсетуге немесе оларды уақытша және төмендетiлген нормалармен алмастыруға жол берiлмейдi.
Нормативтер шамаларын аумақтардың нақты экологиялық жағдайларына байланысты қатаңдату жағына қарай өзгертуге жол берiледi.

21. Гигиеналық норматив — зиянды факторлар үшін бекітілетін максималды физиологиялық тұрғыдан қауіпсіз мөлшерлік деңгей және салыстырмалы деңгей (минималды,максималды,оңтайлы).Г.н.жалпыалғанда,жекелеген тұлғалардыңда,адамдар популяциясының да генетикалық, репродуктивті қызметтерін ескереотырып, денсаулықты сақтауға кепілдік береді.

ШРЕК(шектеулі рұқсат етілген концен.) — бейімделген физиолог.реак. шегінен шығатын денсаулық күйіндегі жасырын өзгерістерді туындатпайтын конц.

ШРЕД(шектеулі рұқсат етілген деңгей.)- Кері әсер ететін қоршаған ортаны физикалық факторларын (шу, діріл, ЭМӨ, иондаушы радиация, т.б.)

22. 1. Нормативтер биологиялық жауаптың бiрiншi төрт деңгейiн (өлiм-жітімді, аурушандықты, аурудың физиологиялық белгiлерiн, ағзадағы, табигаты белгiсiз, өзгерiстердi) болдырмауы қажет. Биологиялық. жауаптың бесiншi деңгейiн болдырмауға (заттың ағзада жиналуын) бүгiнгi күнi мүмкiншiлiк жоқ.

2. Нормативтер халықтың ең сезiмтал топтарын ескеруi қажет.

23. Экологиялық нормативтер – адамның өзін қоршаған табиғи ортаға рұқсат етілген шекті әсер етуінің ғылыми негізделіп, заңнамалық тұрғыда белгіленген шамасы. Қоршаған орта сапасы нормативтерінің мазмұнына қойылатын жалпы талаптар халықтың экология тұрғыдан қауіпсіздігі; тірі табиғаттың да, адамның өзінің де зәузаттық қорын сақтау; тұрғын халықтың қалыпты тіршілік етуінің табиғи жағдайларын ұдайы жаңғыртып отыру және орнықты экономика дамыту.

Санитарлық-экологиялық нормативтер- қоршаған ортаның санитарлық-гигиенасының сапсын көрсетеді, адамның өмір сүруәне қолайлы жағдай жасайды.

24.Қалдықтар– табиғи шикізатты өңдеу нәтижесінде пайда болатын заттар мен өндірістік жарамсыз шығарылымдар. Қалдықтардың барлық түрлерін есептегенде өндірілетін табиғи заттар мен энергияның тек 2%-ы ғана пайдаға асырылады. Қалған 98%-ы әр түрлі қалдықтарға айналады.

Қоршаған ортаны ластайтын қалдықтар регламентациясы. Қоршаған ортаны ластаушы заттар шектеліп жіберілген қалдықтар (ШЖҚ) және шығарылған (ШЖШ) туралы түсініктеме.

25. Табиғатты қорғау — қазіргі кезде өмір сүрушілер ғана емес сондай-ақ, болашақ ұрпақтардың да денсаулығы мен хал-жағдайы дұрыс және өз уақытындағы шешімдерге тәуелді болатын қазіргі кездегі мәселелердің бірі.ҚР Мәжілісі және Үкіметінде табиғатты қорғауды күшейтуге, республикамыздың табиғи ресурстарын ұдайы өсіруге бағытталған бірқатар заңнамалық актілер қабылданып, пайдаланылуда. Әрбір облыстардың жанында осы актілердің орындалуын бақылайтын арнаулы мекемелер бар. Республикада табиғат қорғау прокуратурасы құрылды. Ол Қазақстан Республикасының табиғат қорғау туралы заңдарының орындалуын қатаң кадағалайды. Қазақстанда мемлекеттік ұйымдар торабы құрылған, олардың қызметі бірегей құрамды флоралар мен фауналары бар үлкен аумақты барынша ұзақ сақтауға арнайы бағытталған. Бұл ұйымдар — қорықтар, ұлттық табиғи саябақтар және ерекше қорғалатын аумақтар. Қазақстан Республикасында 2003 жылы ерекше қорғалатын 25 аумақ бар деп есептеледі, олардың қорықтары 10, табиғи ұлттық саябақтары – 10.

26 . Соңғы жылдары атмосферадағы ауаны қорғау мақсатында ірі-ірі өнеркәсіп орындарында газ бен шаң тұтатын үш жүзге жуық үлкен қондырғылар мен приборлар іске қосылды. Жамбылда, Ақтөбеде, Өскемен мен Теміртауда, басқа да өнеркәсіп қалаларында ауа тазалығын бақылайтын лабораториялар көптеп құрыла бастады.
Өскеменнің корғасын-мырыш комбинатында 35,1 млн сомға, Шымкенттің қорғасын заводында 28 млн сомға ауаны таза ұстау мақсатында ірі құрылыстар жүріп жатыр. Қазірдің өзінде осы заводтарда жоғары температураға шыдамды фильтр-сүзгіш «Нитрон» іске қосылып ауаның құрамын тазалауда үлкен үлес косуда. Шығыс машина жасау заводында мазут пешін электр күшімен қыздыру арқылы, ауаға шыратын лас зиянды газдардың көлемін 1,5—2 есе азайтуға мүмкіншілк туды. Сол сияқты Ертіс мыс балқыту заводында өндірістеіі шығатын зиянды газдарды ұстап қалатын құрылыстар салынды.
Республикамыздың ірі қалаларында жылуды бір ірі орталықтан жіберу арқылы көптеген ұсақ пештерден құтылды. Мысалы, Алматыда 600 кішкентай пеш жойыл-са, оныц 155-і 1970—1973 ж. ж. келеді. Қарағандыда 107 пеш, 84 жанатын террикондаржойылды. Павлодарда -50, Шымкентте — 7 пеш газбен жағылуға көшті. Бір сөз-бен айтқанда, Алматы каласын қоспағанда республикамызда 1970—1973 жылдары 276 пеш сөндірілді, 12 ТЭЦ пен 65 пеш газға көшті.
Қазіргі жағдайда ауада улы заттардың мөлшерін азайту мақсатында, автомобильдерден бөлініп шығатын газдарды азайту барысында көптеген тиянақты жұмыстар жасалынды. 1973—1975 жылдары облыс орталықтарында «Қазақавтотехникалық қызмет көрсету» ауаға шығатын зиянды газдарды ұстап қалатын 157 бақылау-реттегіштердің кондырмаларын жасау жобаланды.
Қазір Алматыда 40 пункт жұмыс істейді, алдағы уақытта тағы да 50 болуы керек. Жүргізілген жұмыстың нәтижесінде адамдардың денсаулығына зиянын тигізетін газдардың мөлшері азайды.

27 .Суды қорғаудың міндеттері — барлық судың табиғат жүйелерінің экологиялық тұрақтылығын бұзуы, халықтың денсаулығына зиян келтіруі, сондай-ақ балық қорларының азаюына, судың физикалық, химиялық, биологиялық қасиеттерінің өзгеруі, олардың табиғи толығу, тазару қабілетінің төмендеуі, судың гидрологиялық және гидрогеологиялық режімінің бұзылуы салдарынан сумен жабдықтау жағдайларының нашарлауына және басқа қолайсыз құбылыстарға әкеліп соқтыруы мүмкін ластанудан, былғанудан және сарқылудан қорғалуға тиістілігі. Суды қорғау судың ластануын, былғануын және сарқылуын болдырмауға бағытталған ұйымдық, экономикалық, құқылық және басқа шаралар жүйесін қамтиды.

Суды май, сүрек ағаш, химия, мұнай және басқа өнімдер ысыраптарымен ластану мен былғанудан қорғау —су көлігі құралдарын, құбыр желілерін, сутоғандарындағы жүзбелі және басқа құрылыстарды иеленушілер, ағаш ағызушы ұйымдар, сондай-ақ басқа заңды ұйымдар мен азаматтардың май, сүрек ағаш, химия, мұнай және өзге де өнімдер ысыраптарының салдарынан судың ластануы мен былғануына жол бермеу міндеттері.^[

28 .Топырақ күйіне мониторинг жүргізгенде, ең маңызды әрекетті факторларды , қоршаған орта ластану көрсеткіштерін дұрыстап толық көрсететін байқау торабын ұйымдастыру қажет. Ең әуелі қоршаған ортада ең салмақты, ұзақ уақыттық өзгерістерге әкелетін факторларды ескеруқажет. Қорғау шаралар жүйесіне мынадай негізгі қызмет бағыттары кіреді:

— бақылау нысандарын бөліп шығару ( анықтау)

— топырақ ластану нысанын зерттеу-тексеру

— бақылау нысаны үшін ақпараттық модель құрастыру

— топырақ сапасын зерттеулерді жоспарлау

— топырақ күйін бағалау

— топырақ сапасын болжамдау

— ақпаратты қолдануға ыңғайлы түрде көрсетіп ұсыну және оны тұтынушыға жеткізу

Литосфераны қорғау шаралары:

1) өзгеріске экологиялық қауіпсіз технологияларды ынталандыру

2) жел және су эрозиясынан қорғау үшін орман шаруашылығын дамыту

3) жерді тиімді пайдаланудың экологиялық нормативтерін енгізу.

29 . Қазақстанның Қызыл кітабында сирек және жойылып бара жатқан түрлердің тізіміне енгізілген жабайы омыртқалылардың 87 түрінің және өсімдіктердік 303 түрінің қазіргі таралуы, санының жай- күйі, биологиясы туралы мәліметтер келтірілген.
Қызыл кітапқа ресми енгізілген өсімдіктердің 16 түрі Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының аумағында тіркелген. Алайда Алтай ботаника бағының ғылыми қызметкері б.ғ.к. Ю.А. Котуховтың жұмысының нәтижесінде сирек, осалдау және жойылып бара жатқан түр мәртебесіндегі тағы да 50 түр анықталды.
Адамдар мыңдаған жылдар бойы өсімдіктер мен жануарлар дүниесін пайдаланып келді және де өзінің жан- жақты тіршілігінде жануарлар мен өсімдіктердің пайдалы қорын қолданып ғана қойған жоқ, сонымен бірге табиғатты өзгерту арқылы көптеген түрлердің өмір сүру жағдайларына әсер етті. Табиғатқа антропогенді ықпал етудің әсерінен жер бетінде өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлерінің жойылу процесі басталды.
Ғылыми- техникалық прогресс адамдардың қолына табиғат әлеміне әсер ететін күшті құралдар берді. Бұл құралдар қаншалықты пайдалы болса, соншалықты зиянды. Адамдар көбінесе кейде түсінбей, кейде салақтықтан табиғатты қалпына келтіру үшін ұзақ уақыт қажет болатынын ойламастан, оған қалай болса солай қарайды

Ерекше қорғайтын алаңдар. ҚР заңы 15.07.97 «Ерекше қорғау алаңдары туралы»

Қазақстанда ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң 1997 және 2006 жылдары қабылданды. Мұндай Республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтар ұйымдастырылу мақсаттарына және табиғат корғау ережелеріне сәйкес бірнеше топқа бөлінеді.Биосферадағы экожүйелердің бастапқы қалпын сақтап калу және корғау тірі организмдердің сан алуан түрлілігін сақтау мәселелерімен тығыз байланысты.Қазіргі кезде Жер шарында адамның аяғы тимеген және іс-әрекетінің әсеріне ұшырамаған алқаптар жоқтың қасы. Дегенмен де табиғаттыңбастапқытабиғиқалпысақталғаннемесеантропогендікфакторлардыңықпалыоншабайқалакоймағанэкожүйелердіңбіразбөлігінтабиғи эталон ретіндесақтапқалудыңмаңызызор. Өйткенімұндайаумақтарантропогендікфакторларкөбірекықпалеткенаймақтарменсалыстыруүшінқажет. Халықаралыққабылданғанережелергесәйкесәрбірмемлекеттіңжалпыжераумағының 10%-ы ерекшеқорғалатынтабиғиаумақтармәртебесіналуықажет.

Ерекшекорғалатынтабиғиаумақтарғабиосфералыққорықтар, мемлекеттіктабиғиқорықтар, мемлекеттікұлттықтабиғисаябақтар, қорықтықаймақтар, корықшаларжәнет.б. табиғинысандаржатады. Соңғыдеректербойыншадүниежүзінің 100-ден астамірімемлекеттерінде 1000-нан астамерекшеқорғалатынтабиғиаумақтарұйымдастырылған. Мұндайаумақтардыңжалпыкөлемі 230 млн га жердіалыпжатыр. Бұлжербетіндегіқұрлықтың 1,6%-на тең.

Мемлекеттікұлттыққорықтар.
Мемлекеттікұлттықтабиғисаябақтар.
Мемлекеттіктабиғирезерваттар.
Мемлекеттіккорықтыңаймақтар.
Мемлекеттіктабиғиқорықшалар.
Мемлекеттіктабиғатескерткіштері.
Мемлекеттікзоологиялықбақтар.
Мемлекеттікботаникалықбақтар.
Мемлекеттікдендрологиялықбақтаржәнет.б.

Биосфералыққорықтар

Ерекшеқорғалатынтабиғиаумақтардыңсоңғыкездеұйымдастырылыпжүргентүріне — биосфералыққорықтаржатады. Биосфералыққорықтардүниежүзіндегікейбірауқымдыаймақтардыңтабиғатынқорғаужәнесақтапқалумақсатындаұйымдастырылады. Ондатабиғатқорғаушараларыхалықаралықдеңгейдежүргізіледі. Мұндайқорықтартабиғатыоншаөзгеріскеұшырамағанэкожүйелердеұйымдастырылып, табиғаттаүздіксізболыпжататынөзгерістергебақылаужасалыныпталданады. Биосфералыққорықтардыңаумағыбірнешебелдемдерге (ішкі, шекаралықжәнешаруашылық) бөлініп, ғылымизерттеужұмыстарыжүргізіледі. Қазірдүниежүзінде 350-ге жуықбиосфералыққорықұйымдастырылғанҚазақстандағы Қорғалжын және Наурызым қорықтарынабиосфералыққорықмәртебесіберілген.Ақсу-Жабағылы, Алматы, Марқакөл және Батыс Алтай қорықтарытаулыалқаптыңтабиғатбайлығынқорғайды. Мысалы, Ақсу-Жабағылықорығындасарыбауыраяқсызкесіртке, үндіжайрасы, Алматы қорығындаорақтұмсық, ілбіс, т.б. қорғалады. Ал Алакөлқорығындақарамойнақшағала, т.б. қорғауғаалынған.

Мемлекеттіктабиғиқорықтар

Біздіңеліміздеерекшекорғалатынтабиғиаумақтардыңнегізгітүрі — мемлекеттіктабиғи қорықтар. Қорықтарғылымимекемелерқатарынажатады. Қорықаумағындаешқандайшаруашылықжұмыстарыжүргізілмейді, онда тек ғылыми-зерттеужұмыстарығанажүргізіледі. Сондықтанқорықаумағындажоғарыбілімі бар арнайымамандарғылымизерттеужұмыстарыменайналысады. ҚазірҚазақстанда 10 мемлекеттіктабиғиқорық бар. Қорықаумағындағыбарлықтабиғатбайлықтарытүгелдейкатаңтүрдеқорғалады. Соныменбіргеқорықтарбелгілібірэкожүйелердіқорғаумақсатындаарнайыландшафтыльщаумақтардаұйымдастырылады. Мысалы, шөлді, далалы, су-батпақтыжәнет.б. экожүйелердіңқорықтарыдепбөлінеді. Далалы аймақта ұйымдастырылған Наурызым, Үстірт және Барсакелмес қорықтары шөлді аймақтың табиғи бірлестіктерін қорғау мақсатында ұйымдастырылған. Бұлқорықта 1953 жылыТүрікменстаннанәкелініпқұланжерсіндірілді. Алтынемелұлттықтабиғисаябағында да жерсіндірілген. Ал Қорғалжынқорығы сулы-батпақтыалкаптыңтабиғатбайлығынқорғайды. КелешектеТорғай, СарықопажәнөТарбағатайқорықтарынұйымдастырукөзделуде.

Экологиялық дағдарыс–қоғам мен табиғат арасындағы қатынастарда қарама-қайшылықтыңкүрт шиеленісуі. Қоршаған ортаны қорғау және дамыту жөніндегі халықаралық конференциялар(Стокгольм, 1972, Рио-де-Женайро, 1992) Экологиялық дағдарысты қазіргі заманның ғалами мәселелерінің бірі деп ресми түрде таныған. Экологиялық дағдарыс 20 ғасырдың 2-жартысынан бастап күшейе түскен шектен тыс антропогендік ықпалдың салдарынан жаратылыста табиғи үдерістердің бұзылуынан (ғылыми-технология революцияның болжап білуге болмайтын зардаптары, энергияны тұтынудың көбейе түсуі, қазба отынды жағу, демографиялық дүмпу, қарулы қақтығыстар) пайда болды.

Экологиялық дағдарыстан экология апатты ажырата білу керек: дағдарыс адамның белсенді әрекетінен болатын қайтымды күй, апат – қайтымсыз құбылыс, адам мәжбүрлі түрде енжар, зардап шегуші тарап (мысалы, ұзаққа созылған қуаңшылық, малдың жаппай қырылуы). Қоршаған ортаның ластануы адамның, әсіресе өндірістің әсері нәтижесінде түрлі нысандарда көрініс табады. Олар: контоматация (ортаның инертті материалдарға қанығуы), уыттану (хим. активті субстанциялармен қанығу, радиациямен ластану, ұзақ жасайтын радионуклидтермен ластану), электро-магниттікдетериорация, деструкция (табиғи құрылымдардың бұзылуы), пейоризация (ландшафт әсемдігінің бұзылуы), т.б. Бұл нысандар көбінесе кешенді түрде әрекет етіп, табиғи үдерістерді қатерлі түрде бұзады, сөйтіп, сайып келгенде, биосфераның түгел азып, өркениеттің опат болуына апарып соқтырады. Қазіргі жағдайда ғалами қауіпті үш үрдіс байқалып отыр. Олар: атмосфера құрамының өзгеруі; осының салдарынан “парникті әсердің” күшеюі және климаттың жыли бастауы, мұның өзі мұздың еріп, мұхит деңгейінің апатты түрде көтерілуіне апарып соқтыруы мүмкін; жер төңірегінің ғарыштық аппараттардың қалдықтарымен ластануы. Бұдан басқа қосалқы ғалами ауқымдағы төрт үрдіс те қатерлі. Олар: әлемдік мұхиттың мұнай қабыршағымен ластануы, мұның өзі гидросфера менатмосфера арасындағы энергия алмасу мен масса алмасуды бұзады; жануарлар дүниесі мен өсімдіктер дүниесінің түрлік құрамының және олардың зәузаттық қорының қысқаруы; Жер бетіндегі тіршілікті Күннің қатал ультракүлгін сәулесінен қорғайтын озон қабаттың қысқаруы; оттектің басты “фабрикасы” орманды шабу, кесу (дамушы трофикалық елдерде) салдарынан да, қышқыл қалдықтарынан зақымдануы салдарынан да оның азып-тозуы. Кейбір аймақтарда Экологиялық дағдарыс экология қасірет деңгейіне жетті (Арал өңірі,Семей полигоны аймағы, Чернобыль, Гималай аймағы, Амазония, көптеген индустриялық агломерациялар). Қазіргі кезде Экологиялық дағдарыстың жай-күйі ұғынылды, тиісті ғылыми орталықтар, әлемдік ауқымдағы институттық, ұлттық деңгейдегі органдар – министрліктер дәрежесіндегі органдар құрылды. Тиімді экология саясаттың ғылыми негіздері тұжырымдалды, Экологиялық дағдарысты шиеленістіретін бірқатар әрекеттерге жол бермеу (қазба отынды тұтыну көлемін қысқарту, энергияның экология қауіпсіз көздерін пайдалануға көшу, озон қабатын бұзатын заттардың шығарылуын қысқарту, кит тәрізді жануарлар мен басқа да жануарлардың түрлерін аулау кәсіпшілігіне тыйым салу, т.б.) жөніндегі халықаралық уағдаластыққа қол жеткізілді. Табиғатты қорғау жолындағы, қауіптітехнологияларға қарсы халықаралық қоғамдық қозғалыстар кең ауқымды сипат алды. Экологиялық дағдарысты еңсеру шараларының жүйесіне елеулі нышан ретінде халыққа экология тәрбие беру енгізілді

32.Қазіргі экологиялық дағдарыс және оның ерекшеліктері

Экология мәселесі бүгінгі таңдағы адамзат өркениетінің аса ауқымды проблемаларының бірі болып отыр. Аталмыш проблеманың пайда болуының басты алғышарты — қоршаған ортаға адамзат перзентінің антропогендік һәм техногендік ықпалдарының ұзақ жылдар бойы тигізіп келген әсері деп тұжырым жасауымызға болады. ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басында адамзаттың шаруашылық әрекеттері мен өндірістік қатынастарының ғылыми-техникалық жаңару биігіне көтерілуі — экономикалық реформалардың ерекше сипат алуына (модернизациялануы мен интеграциялануына) түрткі болды.
Экономикалық дамудың кешенді стратегиялық бағытын таңдауға мәжбүр болған көптеген мемлекеттердің жоспарлы әрекеттері — әсіресе табиғат ресурстарының байлықтарын ысырапсыз игеру үрдістерін қалыптастырды. Соңғы жылдары шаруашылық-өндірістік нысандарында экологиялық қауіпсіздік шараларын қамтамасыз етуге бағытталған әрекеттерге қарамастан, антропогендік-техногендік ықпалдар — глобальді масштабты қамтып, Жер планетасының табиғи балансының ауытқуына қауіп төндіруде.
Біріккен Ұлттар Ұйымының бастамасымен өткен Ү Халықаралық экологиялық конгресс (Жапония, 1990), Қоршаған ортаны қоғау жөніндегі конференция (Бразилия, 1992), ХХҮІІ Халықаралық географиялық конгресс (АҚШ, 1992) және Йоханнесбург (ОАР, 2003) қаласында өткен бүкілдүниежүзілік экологиялық форум — аталмыш мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр
Экономикалық қажеттіліктерден туындаған адамзат перзентінің ғылыми техникалық жетістіктерге сүйене отырып, жер қойнауындағы байлықтарды молынша игеруге күш салуы — экологиялық сауатсыздықтың белгісі екені анық. Аталмыш үрдістер, қазба байлықтарды ысырапсыз пайдаланумен шектелмей, ғарыш кеңістігін игеруде, атомдық станциялар мен электр желісі жүйелері өнеркәсібін дамытуда, шикізат қорларын өңдейтін химиялық өндірістік орындардың ашылып, қарқынды түрде жүргізілуін жеделдетті. Адамзаттың ғарыш айлағын зерттеп, атомдық кешенді қондырғыларды іске қосуы — ғылыми-техникалық прогрестің бұрынғыдан гөрі қарыштап дамуын жеделдеткенімен — ол жетістіктер экологиялық проблемаларды шешудің басты алғышарттары бола алмады.адам мен қоғамның табиғатқа деген оң көзқарасын, экологиялық мәдениетiн қалыптастыру үшiн кейбiр әлеуметтiк және экономикалық мәселелердi шешу қажеттiгi экологиялық бiлiм берудiң басты мiндеттерi болып табылатындығы нақты танылған.
Оларға:
1) экологиялықжәнетабиғатқорғаузаңдарынжетiлдiружәнеолардыбұлжытпайорындау;
2) табиғиресурстардытиiмдiпайдаланудажауапкершiлiктiкүшейту;
3) қоршағанортаныңтазалығы мен адамденсаулығыныңүйлестiгiнсәйкестендiрудi;
4) үздiксiзэкологиялықбiлiмберудiұйымдастырудытездетудi;
5) елдегiэкологиялықжағдайлармәлiметтерiнiңкөпшiлiккежетуiнқамтамасызетудiжатқызуғаболады
Әлемдiктәжiрибекөрсеткенiндей, экологиялықпроблемалардытабыстышешу мен экологиялықапаттардыңалдын-алудыңнегiзiкез-келгенмемлекеттiңәлеуметтiк-экономикалықжүйесiнэкологияландыруболыптабылатынынаңғартса да, жаңағасырдыңэкологиялықдағдарыс пен табиғидүлейапаттарменбасталуыбүгiнгiқоғамүшiнэкологиялыққұқықтықсананыңжетiлутолғағындаойланарлықжағдайдықалыптастырыпотыр.
Бұлбағыттаелiмiзкелешектеэкологиялыққауiпсiздiкмүддесiнеүмiтартып, “Қазақстан-2030” даму стратегиясыныңбасымдықтарынескереотырып, ҚазақстанРеспубликасыдамуының 2010 жылғадейiнгiстратегиялықжоспарынасәйкесжәне ХХI — ғасырдағыкүнтәртiбiнiңнегiзгiережелерi мен Қоршаған орта және даму жөнiндегi 1992 жылғы Рио-де-Жанейро декларациясыныңқағидаларын, сондай-ақИоханнесбургтеөткен (2002 жылы) тұрақты даму жөнiндегiдүниежүзiлiксаммиттiңшешiмдерiнескереотырып, ҚазақстанРеспубликасының 2004-2015 жылдарғаарналғанЭкологиялыққауiпсiздiгiТұжырымдамасынбекiтуі.

Орнықты даму» термині алғашында табиғатты пайдалануда, атап айтқанда балық және орман шаруашылығында пайда болған. Бұл термин оны пайдалану кезінде табиғи ресурстар сарқылмайтын және табиғи көбейіуі мүмкіншілігіне ие болатын табиғи ресрурстарды пайдалану жүйесін білдіретін.

Орнықты даму тұжырымдамасының маңызды басталу көзі Рим клубының баяндамасы болып табылады. Рим клубы — 1968 жылы италияндық экономист, қоғам қайраткері және бизнесмен А. Печчеи бастамасымен құрылған мемлекеттік емес халықаралық ұйым, ол адам тіршілігінің негіздерін қозғайтын ғаламдық проблемаларды: қару-жарақпен жарақтану жарысы және ядролық соғыс қаупі, қоршаған ортаның ластауды зерделеу бағдарламасына бастама болған.1992 жылдың маусым айында Рио – де – Женейро қаласында өткен Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Дүние жүзілік қоршаған орта мен даму коммисиясы «Біздің жалпы болашағымыз» атты конференциясы «Тұрақты даму» конференциясын және «ХХІ ғасырдың күн тәртібіне» атты ауқымды бағдарламасын қабылдады. Бұл бағдарламада шешілуі болашақта тұрақты дамуды қамтамасыз ететін жалпы мәселелер қарастырылған. Солардың ішінде негізгі мәселелеріне тоқтала кетсек Кедейлікпен күрес. Еңбек ақыны қамтамасыз етуі, кедейлердің өзін-өзі қамтасыз етуі мен бай елдерден тәуелділігін кеміту. Еңбекке жарамды халықтың санын арттыру. Табиғат ресурстарын сақтау және тұрақты даму. Білім беру жүйесін жетілдіру. Отбасын жоспарлау Тұтынудың құрылымын өзгерту: Энергетикалық және шикізаттық пайдалануды қысқарту, экологиялық таза технологияларды дамыды Халық және тұрақтылық: 1993 жылы дүниежүзіндегі халық саны 5,5 миллиард астам болды. Ғалымдардың болжауынша 2020 жылы 8 млрд.-қа жетеді. Адам денсаулығын сақтау мен жақсарту: Халықтың денсаулығы қоршаған ортаның жағдайына байланысты Тұрақты тұрғын жерлер (Урбанизация Атмосфераны қорғау: Атмосфераға қалдықтарды шығарудың негізгі көзі- энергияны өндіру мен тұтыну;

Қазақстан БҰҰ-ның толық құқылы мүшесі ретінде өзі қол қойған, атап айтқанда, «айналадағы ортасы мейлінше шетін елдердің» санаты бөліп көрсетілген (6 принцип) БҰҰ-ның Айналадағы орта мен даму жөніндегі Бүкіл дүниежүзілік Рио-92 конференциясы принциптерінің, БҰҰ-ның 21 ғасырға арналған Күн Тәртібі басымдықтарының, сондай-ақ шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегі, биологиялық әр алуандылығы туралы, климаттың өзгеруі туралы халықаралық конвенциялардың еліміз үшін аса өзектілігін ескереді және оларды әлемдік қауымдастық мүшелерінің сақтауының кең ауқымдық, аймақтық және ұлттық экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және осы заманғы өркениет пен әсіресе, нарықтық экономикаға көшу сатысын басынан өткеріп отырған елдердің тұрақты дамуы үшін айрықша маңызы бар деп санайды.экологиялық тұрғыдан мейлінше шегін әрі дағдарысты аудандардың халқы мен айналадағы ортасын сауықтыру қажеттігі; халықтың экологиялық хабардарлығы, әлеуметтік әріптестік және азаматтардың осы салада басқару шешімдерін қабылдауға қатысуы; халықаралық заңдық және құқықтық нормаларды тану әрі Қазақстанның интеграциялық процестердегі ұлттық мүдделері мен экологиялық қауіпсіздігінің қорғалуын қамтамасыз ететін әрі басқа елдердің экологиялық мүдделеріне қысым жасау мүмкіндігін жоққа шығаратын құрылымдарды дамыту; елдің экологиялық қауіпсіздігінің оның тұрақты дамуы мен жалпы ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі іргелі ролі мен орнын тану ескеріледі. Тұжырымдамада экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің ірге қалаушы принциптері, стратегиялық мақсаты, міндеттері мен басым бағыттары қамтылды. Табиғат қорғау құрылымдарының елдің жалпы ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі, егеменді мүдделерін қорғаудағы тиісті роліне, функциялары мен мәртебесіне, стратегиялық мақсаттарға жетуге, Қазақстанның ауқымдық және аймақтық интреграциялық процестердегі басым міндеттерін шешуге баса назар аударылды. 1992-1998 жылдар аралығында Қазақстан тарихта бірінші болып ядролық полигонын жауып, ядролық қарудан бас тартты, Аралды сақтап қалуға арналған интеграциялық процестердің ұйтқысы болды.

37.

Тұрақты даму табиғи қорларды олардың байлығы мен біртұтастығы толық сақталатындай етіп тиімді пайдалануға бағытталған. Ол адам дамуы мәселелеріне денсаулық, тамақтану, жұмысбастылық, пен тағы да басқа мәселелердің бірқатарын ескере отырып кешенді түрде қарау қажет деген ұғымды білдіреді. Тұрақты дамуды қамтамасыз етудің негізгі міндеттеріне мыналарды жатқызамыз: Қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру; Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғауды басқарудың тиімді жүйесін құру; Табиғи қорларды теңестірілген пайдалану негіздерін қалау. Экологиялық мәселелерге байланысты осы міндеттерді іске асыру, тұрақты даму мәселесін шешу жолдары болып табылады.
1987жылы БҰҰ-ның Дүниежүзілік қоршаған орта мен даму комиссиясы «Біздің жалпы болашағымыз» атты есебінде «қоршаған орта үшін қауіпсіз, жолда экономикалық дәуірге» аяқ басуға шақырды. Алғаш рет «тұрақты даму» концепциясы ұсынылды. Қазақстан Республикасының Үкіметі ұсынған «Қазақстан Республикасының тұрақты дамуға көшу концепциясы» бекітілді.

Тұрақты дамуды қамтамасыз етудің негізгі міндеттеріне мыналарды жатқызамыз:

Қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру;

Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғауды басқарудың тиімді жүйесін құру;

Табиғи қорларды теңестірілген пайдалану негіздерін қалау

40 Қазақстан экологиясы үшін, Семейдегі полигон әкелген зардап-қасірет орны толмас өкініштерге ұрындырып отыр. Осы өңірде жарылған 500-ге жуық бомбаның сойқаны, адамдарды ақырзаман індетіне шалдықтырып, Жер-Ананы осьінен тайдырын жібере жаздады. Егер жарылыс тоқтамағанда, әр сынақ табиғатқа өлшеусіз зиян әкеліп, улы тозаң мен аждаһа ошағы жарты әлемді ойрандап, Орта Азияны ядролық тозаңға тұншықтырып, ондағы халықттың түбіне жететін еді. Өйікені, осы полигон маңындағы қазақтардын көбі, дәрігерлердің өзі анықтай алмайтын аурулардан қырылғаны белгілі. Жарты ғасырға жуық жалғасқан атом от-жалын жер-суды ойрандап, неше түрлі аурулардың шығуына жол ашты. Осы залалды аймақта тұратын 1,5 миллионға жуық адам жазылмайтын дертке шалдығып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын кеселге душар болғаны жасырын емес.

Экологиялық апат аймағында отырған ел, ең алдымен, ауыз су тапшылғынм көріп отыр. Теңізбен қоса, Арал төңірегіндегі жергілікті тұрғындарды да құтқару керек. Өйткені, елді мекендердің тек 15-20 пайызы ғана таза су ішіп отыр, ал қалған тұрғындар мемлекеттік стандартқа мүлдем қайшы келетін ауыз суды пайдалануда. Соның өзінде, ауылдық жерде, су бір адамға бір шелектен келеді. Ал, өркениетті елдерде, оның шамасы 200-400 литрге жетіп отыр. Мұның өзі түрлі жұқпалы аурулардың өршуіне, өңір халқының денсаулығына кері әсерін тигізуде. Олар, бір жағынан Арал теңізінен көтерілген тұзды тозаңның астыңда жатса, екінші жағынан Байқоңыр ғарыш аймағының қасіретін бастан өткізуде. Соның салдарынан, тұрғындар арасында жүрек, өкпе, қан қысымы, бүйрек, бауыр және басқа қауіпті аурулардың көрсеткіші республикадан да жоғары болып тұр. Мысалы, Арал аймағы орналасқан Қызылорда облысы көлемінде бір ғана туберкулез ауруымен науқастанған адамардың жалпы саны 19,5 мың. Осыған байланысты, кейінге ысыруға болмайтын нақты шара — осы өңірдің тұрғындарының хал-ахуалын жақсарту, жер асты суларын кеңінен пайдалану арқылы тұщы ауыз су жіберу, су құбырлары құрылысын жүргізу, «Көкарал» бөгеті құрылысын аяқтап, Кіші Аралды сумен толтыру.

40.Ғаламдық проблемалар — әлемді тұтас қамтитын табиғи, табиғи-антропогендік немесе таза антропогендік құбылыстар. Осы құбылыстардың даму процесіжаһандану деп аталады. Қазіргі танда Халықаралық деңгейде мынадай ғаламдық проблемалар бар:Ресурстар проблемасы;

Азық-түлік немесе ашаршылық проблемасы;
Энергетикалық проблема;
Демографиялық проблема;
Климаттың өзгеруі;
Экологиялық проблемалар;
«Үшінші әлем» елдерінің артта қалуын жою;
Қауіпті ауруларды жою;
Әлемдік мұхит пен космосты игеру;
Қылмыспен және терроризммен күрес;
Наркобизнеспен күрес.

Ғаламдық проблемаларды ерекше білім саласы — глобалистика зерттейді. Аталған ғаламдық проблемалар өзара тығыз байланысты және барлығы іс жүзінде жердегі экологиялық дағдарыстың даму процесімен қамтылады. Әрбір ғаламдық проблеманы міндетті түрде шешу қажет, өйтпесе оның дамуы апатқа — өркениеттің жойылуына дейін апарып соғады. Ғаламдық проблемаларды шешу үшін ғаламдық, аймақтық, ұлттық бағдарламалар жасалады, бірақ оларға келісушілік және үйлестірушілік жетіспейді. Ғаламдық проблемаларды шешуге жұмсалатын шығындардың жартысына жуығын экологиялық проблемаларды шешу шығындары құрайды. Өйткені басқа проблемалардың ішінде ғаламдық экологиялық проблемаларды ең артықтау проблема деп санайды.

Биотехнологияның, гендік инженерияның, өсімдіктер мен жануарлардың инструкциясының биоқауіпсіздік мәселелері

By

Admin

-

31.03.2016

0

Жоғары дамыған елдерде экономиканың төрт деңгейлi салалық бөлуi қалыптасқан, атап айтқанда:
— шикiзатты өндiру және бастапқы қайта өңдеу салалары;
— дәстүрлi өнеркәсiп салалары;
-материалды және еңбектi салыстырмалы төмен қажетсiнетiндiгiмен, бiрақ қосымша құндағы ғылыми-зерттеулер және тәжiрибелiк-конструкторлық әзiрлемелерге (бұдан әрi — ҒЗТКӘ) арналған шығындардың өте жоғары үлесiмен сипатталатын жоғары технологиялық салалар (high tесh);
-бағдарламалық қамтамасыз етудi әзiрлеу, жүйелiк ықпалдасу, консалтинг, бiлiм беру және т.б. сол сияқты «жұмсақ» (soft) технологиялар (қызметтер)саласы.
Экономиканың дәстүрлi салаларындағы қосымша құнның негiзгi бөлiгi шикiзатты өндiру және бастапқы қайта өңдеу процесiнде не өнiмдi өндiру процесiнде (салалардың екiншi тобы) құралады.
Инновациялық процесс тұтастай алғанда экономика мен қоғамды жаңғырту процесiнiң негiзгi мазмұны болып табылады, ең алдымен зияткерлiк еңбек нәтижелерiн кеңiнен пайдалануға негiзделедi.
Қазiргi уақытта әлемнiң жетекшi елдерiнiң экономикасының дәстүрлi индустриялықтан ұлттық индустриядан кейiнгi, яғни бiлiм мен жоғары технологияларға негiзделген экономикаға ауысу тенденциясы айқын байқалады.
Қазақстан экономикасының салалық құрылымын жоғары технологиялық, ғылыми салалардың үлесiнiң елеулi ұлғаю жағына өзгерту қажеттiлiгi туралы айғақтайды. Бұл республикада жүргiзiлген жүйелi реформалардың, сондай-ақ әлемдiк рыноктағы қалыптасқан мұнайдың жоғары конъюнктурасының алғашқы тиiмдiлiгi екенiн есте ұстауымыз керек. Экономиканың шикiзаттық бағыты республиканың тұрақты өсу аймағына шығуына мүмкiндiк бермейдi. Тұрақтандырылған экономиканы құру үшiн оны индустрияландыру қажет, ал тұрақты өсу аймағын қалыптастыру және тиiмдi экономиканы құру үшiн жоғары технологияларды қолданатын ғылыми инновация енгiзiлуi тиiс.

Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнология орталығын дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрi — Тұжырымдама) «Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнология орталығының» дамуы негiзiнде (бұдан әрi — ҰБО) Қазақстандағы биотехнология саласының дамуына бағытталған.

Биотехнологияның осы заманғы жай-күйiн талдау

Биотехнология ғылыми-техникалық прогрестiң маңызды бағыттарының бiрi болып табылады. Биологиялық және техникалық ғылымдар саласындағы генетикалық және клеткалық инженериядағы осы заманғы жетiстiктерiнiң негiзiнде адамдардың өмiр сүру деңгейiн көтеру үшiн мақсатты түрде жасалған тiрi жүйелердiң (ең алдымен микроорганизмдер) әлеуеттi мүмкiндiктерiн пайдалануға болады. Биотехнологиялық өнiмнiң көмегiмен жақын перспективада да және стратегиялық тұрғыда да өндiрiстiк-технологиялық, экологиялық және әлеуметтiк-экономикалық проблемалар шешiлуде.
Әр елдер, соның iшiнде Қазақстан үшiн де ұлттың салауаттылығы, экономикалық ауқаттылық немесе қорғаныс қабiлеттiлiгi болса да болашағының даму мәселелерi маңызды болып табылады. Бұл мәселелердi шешуде биотехнология маңызды роль атқарады, ол ғылымды барынша қажетсiнетiн салалардың жетiстiктерiн жинақтайды, сол арқылы олардың дамуын ынталандыра отырып, жеткен нәтиженi барлық қалған салаларға таратып, оларға мүлдем басқаша сапалық деңгейге серпiндi көтерiлуiне мүмкiндiк бередi.
Бiрiккен Ұлттар Ұйымының сарапшыларының қорытындысы бойынша ХХI ғасырда биотехнология оның барлық қызмет салаларында және ең бiрiншi кезекте азық-түлiк өнiмдерiн, медициналық препараттарды алуда, ауыл шаруашылығында, экология, энергетика салаларында адамзаттың дамуын анықтайтын болады.
Соңғы онжылдықта биологияда болған өзгерiстер биотехнологияның дамуында қағидалы жаңа перспективаларды ашты, өндiрiсте биологиялық процестердi қолдану шектерiн кеңейттi және «осы заманғы биотехнология» деген жалпы атауымен бiрiктiрiлген жаңа бағыттардың пайда болуына әкелiп соқты.

Әлемдiк биотехнологияның жай-күйi және даму беталысы.

Осы заманғы биотехнологияның әдiстерiн дамыту биотехнологиялық өнiмдердiң тауар рыногының өз бетiнше қалыптасуына әкелдi. Биотехнология макроэкономикалық маңызы бар өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығын дамыту бағыттарының бiрi болып табылады. Сондықтан, экономика үшiн тиiмдiлiк жағынан елеулi маңызы ескерiле отырып, биотехнология бойынша әлемнiң барлық жетекшi елдерiнде мемлекеттiк және жеке капиталмен қаржыландырылатын ұлттық және халықаралық бағдарламалар әзiрленген және қолданылуда.
Осылайша, әлемдегi биотехнологиялық өнеркәсiп рыногының жыл сайынғы өсiмi шамамен 7% құрайды.
Әлемде биотехнологиялық препараттарды сатудың жылдық көлемi:
-тамақ өнеркәсiбi мен ауыл шаруашылығында — $46 млрд.;
-гендiк-модификацияланған өсiмдiктердiң тұқымдық материалы — $30 млрд.;
-фармацевтикалық препараттар — $27 млрд.;
-жуу құралдарын өндiру үшiн ферменттер — $21 млрд.;
-өсiмдiк және жануарлар шикiзатынан алынған емдеу-косметикалық құралдары — шамамен $40 млрд. құрайды.
2010 жылға биотехнологиялар рыногының жалпы көлемiнiң өсуi $2 трлн. Болжанып отыр.
Осы заманғы әлемдiк биоиндустрия айналымының жартысынан көбi АҚШ үлесiне тиедi. Салыстыру үшiн, биотехнологияны қаржыландыру көлемi бiр жылда АҚШ-та — $100 млрд., Қытайда — $1 млрд., Ресейде — $0,04 млрд. құрайды, ал сол уақытта Қазақстанда республиканың 2005 жылға арналған бюджетiнде биотехнология саласында мақсатты зерттемелер мен әзiрлемелерге $1 млн. (0,001 млрд.) сома жоспарланған.
Жапония биотехнология дамуының деңгейi бойынша АҚШ-тан кейiн екiншi орын алып отыр. Бұл саланың дәстүрлi салаларында, атап айтқанда ферменттер, антибиотиктер және аминоқышқылдар өндiруде күштi ұстанымдарға ие бола отырып, ең жаңа биотехнологияның әдiстерiн қолдануда АҚШ-тан едәуiр артта қалып отыр. Қазiргi уақытта Жапонияның фармацевтикалық өнеркәсiбiнiң ҒЗТКӘ-ге арналған тек 5 % жуық шығындар гендiк инженериясы саласындағы зерттемелерге келедi және 120 жуық фирмалардың ең жаңа биотехнологияның әдiстерiн пайдаланумен дәрi-дәрмек құралдарын алу тәсiлдерiн әзiрлеу бойынша өз бағдарламалары бар. Жапонияда биотехнологияны дамыту үшiн мемлекеттiк және жеке секторлар арасындағы тығыз ынтымақтастықтың елеулi маңызы бар, жекелеген биотехнологиялық бағдарламаларды iске асыруға елдiң үкiметi қатысады.
Биотехнология АҚШ және Жапониямен бiрге Батыс Еуропа елдерiнде жылдам қарқынмен дамуда. Өз қызметiн үйлестiрiп алып, болашақта бұл елдер биотехнологиялық өнiмдер рыногының конъюнктурасына елеулi әсерiн тигiзуi мүмкiн. Батыс Еуропада биотехнологиялық фирмалар, негiзiнде бұрында iргелi ғылыми зерттемелер жүргiзген зертханалар базасында пайда болды. Қазiргi уақытта олардың көбiсi өнеркәсiптiк корпорациялар және қаржылық мекемелермен қаржыландырылады, немесе үкiмет тарапынан қаржылық көмектi пайдаланады.
Батыс Еуропалық елдерiнiң үкiметтерi қаржыландыратын биотехнологияны дамытудың бағдарламалары мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыруға немесе нақты коммерциялық мақсаттарға жетуге бағытталған (АҚШ-тан айырмашылығы, мемлекеттiң күш-жiгерi көбiнесе iргелi зерттемелердi қолдауға бағытталған, ал жеке сектордың кәсіпорындары мен ұйымдары мемлекеттiң қаржылық қолдауынсыз дамиды).
Гендiк инженериясы және биотехнологиялардың халықаралық орталығы (IСGЕВ) ЮНЕСКО басшылығымен құрылған және Еуропаның, Азияның, Африканың, Латын Америкасының 45 елдерiн бiрiктiредi. Ұйым мүшелерi денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы, өнеркәсiп және экология салаларында биотехнологиялық өнiмдердiң ғылыми зерттеулерi және әзiрлемелерiмен айналысады.
IСGЕВ мақсаттары: бейбiт мақсатта гендiк инженериясы мен биотехнологияны қолдану және дамыту саласындағы халықаралық ынтымақтастыққа жәрдемдесу; дамушы елдерге гендiк инженериясы мен биотехнология саласында олардың ғылыми-технологиялық әлеуетiн нығайтуға көмек көрсету; мүше елдердiң ғылым мен техника саласындағы мамандар арасында ақпарат, тәжiрибе, ноу-хау алмасуды дамыту болып табылады.
Тұтастай алғанда биотехнологиялық өнеркәсiптi 3000 астам биотехнологиялық компаниялар, академиялық мекемелер, мемлекеттiк биотехнологиялық орталықтар және әлемнiң басқа да ұйымдары ұсынады.

АҚШ-тағы биоиндустрия

Биотехнологияның отаны АҚШ деп санауға болады.
1980 жылдан 1983 жылға дейiнгi кезеңде Америкада 200 жуық ұсақ биотехнологиялық компаниялар құрылған болатын. Бұған салық жеңiлдiктерiн енгiзу, құнды қағаздармен операциялардан түсетiн жоғары пайда және жеке салымшылардың мүдделiлiгi әсер еттi. Genentech биотехнологиялық фирмасының вице-президентi болған Сан-Францискодағы Калифорниялық университеттiң ғылыми қызметкерi Герберт Бойердiң соңынан көптеген университеттiк профессорлар өз компанияларын ашты.
1985 жылға қарай АҚШ-та 400-ден аса биотехнологиялық фирмалар қызмет еткен; олардың көбiсi гендiк-инженерлiк цехқа жататынын көрсету үшiн өз атауына «ген» сөзiн енгiзген: Biogen, Amgen, Calgene, Engenics, Genex, Cangene. Бүгiнгi күнi елде 1500-ден аса биотехнологиялық компаниялар бар. Сонымен қатар, молекулалық биотехнологияның дамуына барлық iрi халықаралық химиялық және фармацевтикалық компаниялар, соның iшiнде Мonsanto, DuPont, Upjohn, American Cyanamid, Еli Lilly, SmithKline Beecham, Merck, Novartis, Hoffman-LaRoche зор үлес қосты.
80-шi жылдары биотехнологиялық бизнестiң қарқынды дамуы кезеңiнде ұсақ компаниялар бiрлескен кәсiпорындар пайда болды. Мысалы, 1991 жылы Genentech компаниясының акцияларының 60 % Нoffmann-LaRoche фирмасына 2,1 млрд. долларға сатылған. Сол уақытта көптеген компаниялар банкротқа ұшыраған. Осында жылжымалылық-биотехнологиялық индустрияның ерекшелiк сипаты.
Молекулалық-биотехнологиялық индустрияның табысы 1986 жылы 6 млн. доллардан 30 млрд. долларға артты, 1996 жылғы және бүгiнгi күнi бiр жылға 160 млрд. доллар құрайды.
Алайда, тұтастай алғанда биотехнологиялық бизнестiң табысы жоғары болмады, бiз күткендей инвесторлардың ынта-ықыласы азаймады және бұл молекулалық биотехнология үлкен перспективаларға ие болғанын айғақтайды.
Мысалы, гендердi клондаумен айналысатын компаниялардан кейiн АҚШ-та жұқпалы ауруларды, қатерлi iсiктi және адамның басқа да ауруларын емдеуге арналған гендiк-инженерлiк әдiстер арқылы алынатын антиденелердi шығаратын компаниялар пайда болды: Immunex, ImmuLogic, ImmunoGen, Immunomedics, Medlmmune, Immune Response.
Қазiргi уақытта биотехнологиялық кластерлер сияқты инновациялық құрылымдар өте маңызды болып отыр. АҚШ-тағы ең дамыған кластерлердiң бiрi Массачусетс штатында орналасқан. Онда дәрi-дәрмек препараттардан бастап ГМ-өсiмдiктерге дейiн әртүрлi өнiмдердi шығаратын бiрнеше ондаған биотехнологиялық фирмалар бар. Кластер үшiн зертханалық зерттеулер атақты ғылыми орталықтарда, соның iшiнде Массачусетс технологиялық институтында, Гарвард және Бостон университеттерiнде жүргiзiледi. Клиникалық зерттеулердi Бостон ауданындағы ауруханалар өзiне алады.

Еуропадағы биотехнологиялық сала

Еуропалық биотехнологиялық индустрия да үздiксiз дамуда. 1995 жылға қарай Еуропа елдерiнде 600 астам биотехнологиялық компаниялар құрылды. АҚШ-тан басқа биотехнологиялық дәуiрге кеш көшкен елдерде ұлттық молекулалық-биотехнологиялық индустрияны дамытудағы басты ролдi мемлекет алды. Мұнда «ХХ ғасырдың барлық технологияларының ең үздiк революциялық технологиясы» молекулалық биотехнология деген сенiм стимул болды.
Еуропада сала үшiн едәуiр пайдалы рыноктық конъюнктура қалыптасты. Биотехнология саласында қызметшiлерiнiң еңбек ақысы 30% жоғары АҚШ-қа қарағанда Еуропа елдерiнiң еңбек ақысы төмен деңгейi болып табылады. Еуропада бiлiм берудiң дамуының жоғары деңгейiне байланысты бiлiктi қызметкерлердi iрiктеу кезiнде қиындықтар туындамайды. Еуропада негiзгi айырмашылық көбiне заңмен жазылады, ал Америкада рынокпен анықталады.

Жапония мен Қытайдағы биоиндустрия

Жоғарыда айтылғандай, молекулалық биотехнология саласындағы коммерциялық әзiрлемелердiң үлкен бөлiгi Құрама Штаттардың үлесiне тиедi. Инвестициялық ахуалы сонша қолайлы емес және бизнес белсендiлiгi төмен басқа елдерде молекулалық-биотехнологиялық кәсiпорындарды құруда iрi корпорациялар және мемлекет басты роль атқарады. Мәселен, Жапонияның үкiметi биотехнологияны «стратегиялық индустрия» және ұлттық басымдылық деп жарияланды. Iрi жапондық корпорациялар iске кiрiстi. Басында оларға өз кадрлары жетiспедi және алғашқы зерттеулер американдық университеттермен және компаниялармен ынтымақтастықта жүргiзiлдi. Қазiр бұл корпорациялар қажеттi тәжiрибенi жинақтаған, өздерi молекулалық-биотехнологиялық әзiрлемелердi жүргiзедi және гендiк-инженерлiк өнiмдердi жасайды.
2002 жылы Жапонияның үкiметi қабылдаған 2010 жылға дейiн жаңарған жоғары технологиялық салаларды дамытудың бағдарламасына сәйкес негiзгi бағыттардың бiрi биотехнологияның тәжiрибелiк қосымшасын дамыту деп танылған. Осы салада мамандандырылған компаниялар iшкi және сыртқы рынокқа өз өнiмдерiн жаппай жылжытуды жүзеге асыруда. Бұған мынадай факторлар әсер етедi:
ҒЗТКӘ жүргiзу үшiн қажеттi техникалық жабдықталуы;
Жапонияның мемлекеттiк органдарының тарапынан қолдауы. Қытайда биотехнологияның дамуының қарқыны жоғары. Қытайдың зерттеу институттары генетикалық модификацияланған өсiмдiктердiң 141 түрiн әзiрлеген, олардың 65 түрi өсiруге шешiм қабылданған.
Солтүстiк Америкадан тыс кез келген басқа елдерге қарағанда, Қытайда өсiмдiк өнiмдерiнiң көп түрi биотехнологиялық жолмен жасалады. Қытайдың осы саладағы жетiстiктерi бiрiншi кезекте биотехнологиялық өнiмдердi алуға мүдделi дамушы елдер батыстың технологияларын пайдалана алмайды деген ұғымды жоққа шығарды.
Қытайда генетикалық модификацияланған өсiмдiктердi жасау толығымен мемлекеттiк қаржыландыруда болады. Өкiметтiң трансгендiк азық-түлiк өнiмдерiнiң өндiрiсiн дамытуда мүдделi екенi түсiнiктi, өйткенi дәстүрлi ауыл шаруашылығы әлемнiң ең қыруар ұлтының тез өсiп келе жатқан халқын тамақтандыра алмайды.

Ресейдегi биоиндустрия

Ресейлiк биотехнологиялық өнеркәсiптiң дамуы ССРО Министрлер Кеңесiнiң жанындағы Микробиологиялық өнеркәсiптiң бас басқармасының құрылуынан басталды. Алғаш рет әртүрлi қол жетiмдi және жеткiлiктi арзан шикiзаттан жасалған өнiмдердiң ең кең ассортиментiнiң микробтық синтезге негiзделген өнеркәсiбi құрылды. Қазiргi уақытта биотехнологиялық өнеркәсiптiң құрамына қырықтан астам кәсiпорындар мен ұйымдар кiредi.
1990 жылдардағы экономикалық дағдарыс елдiң биотехнологиялық өнеркәсiбiне де әсерiн тигiздi. Егер ССРО АҚШ-қа ғана жол берiп, биотехнологиялық саланың әлемдiк өнiмiнiң 3-5% шығарып, микробиологиялық өнеркәсiптi дамыту бойынша әлемде екiншi орын алса, қазiрде Ресей Федерациясы ондай өнiмнiң әлемдiк көлемiнiң 1% кем өндiредi. Мұндағы негiзгi өнiмдердiң қатарының: антибиотиктердiң, витаминдердiң өндiрiсi iс жүзiнде тоқтатылды, ферменттердi өндiру 6 есеге,, антибиотиктер — 12 есеге, жем белогы — 25 есеге азайды. Медицина үшiн Ресейдiң үлесiне гендiк-инженерлiк препараттардың әлемдiк өндiрiсiнiң 0,02% келедi. Биотехнологиялық өнiм түрлерiнiң маңыздылығы бойынша Ресейдiң импорттан тәуелдiлiгi өте зор: мысалы, инсулин бойынша ол 100%, антибиотиктер бойынша — 90% астам құрайды.
2003 жылы Ресейде биотехнологиялық рыноктың көлемi $510,6 млн. жеттi. Бұл цифр, мысалы, шамамен $2,5 млрд. ресейлiк IТ рыногының көлемiмен салыстырғанда өте аз боп көрiнедi.

Гендік инженерияның жұмыс кезеңдері

Генетикалық инженерия туындау кезінен бастап ғалымдар қоғамда кейбір зерттеулердің қауіптілігіне назар аудартты. Мұндай қорқыныштын туындаған қауіпсіздік пікір 1974 жылы айтылған болатын. Кейін бірнеше сәтті эксперименттен соң in vitro әдісі арқылы рекомбинантты молекуланың ДНҚ алынды. П.Берг бастаған әйгілі молекулярлы биологтар тобы гендік инженерия эксперименттерін жүргізуді шектеуге шақырды. Айтылған пікір екі жақты болды. Алдымен рекомбинантты ДНҚ молекулаларының зертхана сыртында немесе өнеркәсіп орнында шынымен жасушалардың «жоғалып» кетуі ескертілсе, сонымен қатар адам және жануарлар ағзасына келтірілетін зиян бақылаусыз концентрацияда өте жоғары екендігі айтылды. Екіншіден клондалған ДНҚ фрагментіндегі құрылымы мен қызметі туралы білімнің жетіспеушілігі, оларды реципиентті жасушаға енгізгенде олар қалаған затымызды ғана емес, одан да басқа қауіпті (токсиндер, онкоген) өнімдерді синтездеу ықтимал.

Қазақстанда гендік-инженерия өнімдері мен препараттарын маркілеу жөніндегі келісім шартқа қол қойды.

Генетикалық модифицирленген микроорганизмдерді қолдануға байланысты қатерді бағалау. Барлық микроорганизмдар адам үшін патогендік көзқарас тұрғысынан төрт қатерлі топқа бөлінеді:

қауіп тобы: адам ауруын қоздырмайтындар
қауіп тобы: олар мен кім жұмыс жасап отырғандарда ауру тудырады. Алайда микробтра жалпы алғанда азконтагиозды (мысалы, E. coli, Mycoplasma pneumoniae, адам папилома вирусы).
қауіп тобы: адамда ауру тудырады және олармен жұмыс жасушаларға да қауіп тудырады. Қоғамда тарап кету қауіпі бар, бірақ алдын алу шаралары да бар.(Bacillus anthracis, Mycobacterium leprae, АИВ)
қауіп тобы: олармен жұмыс жасушаларда ауру тударады, қоғамда тарап кету қауіпі бар, алдын алу шаралары жоқ. (мысалы – геморрагиялық безгек вирусы). 2-4 топтары патогендік микроорганизмдар біріктіреді. Топтың нөмірі қауіп түрін анықтайды және қорғаныс шараларын да қамтамасыз етеді. Бұл деңгей үшін GLP ( Good Laboratory Practice) ережелер міндетті. Мщдифицирленген генетикалық микроорганизмдерді ұстау деңгейін анықтау үшін « Генетикалық модификацияны халықаралық бақылау камитетінің ережелері» (1993) бар.

Биотехнология және қоршаған орта.
Қазақстандағы экология мәселелерi.

Қазақстанда табиғи орта өте осал. Республиканың аумағын негiзiнен далалар, жартылай шөлдер және шөлдер құрайды. Каспий, Арал, Балқаш, Зайсан, Алакөл секiлдi бiрегей iшкi құрлықтық теңiздер мен көлдер бар.
Антропогендiк жүктемелер нәтижесiнде Қазақстанның iс жүзiнде барлық аумағында табиғи ортаның елдiң болашақ экономикалық және әлеуметтiк дамуын қамтамасыз ету қабiлеттiлiгi бұзылған.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң экстенсивтi дамуы жер азуы мен ландшафттың азаюы түрiнде iз қалдырған, елдiң аумағының 60% артығы қатаң шөлдеуге ұшыраған, бұл топырақ құнарлығының төмендеуiне және мал шаруашылығы мен өсiмдiк шаруашылығының өнiмдiлiгiнiң азаюына әкелiп соғады. Бiр ұрпақтық көзiнше Арал теңiзiнiң көлемi екi есеге жуық азайған. Балқаш көлiн де ұқсас тағдыр күтедi. Республиканың су қажеттiлiгi бiр жылға 100 км³ кезiнде iс жүзiндегi қамтамасыз ету 34,6 км³ құрайды. Жан басына шаққанда сумен қамтамасыз ету бойынша Қазақстан ТМД елдерiнiң арасында соңғы орында.
Жыл сайын республиканың сыртқы су қоймаларына 200 млн. м³ артық ластанған сарқынды сулар төгiледi. Көлемдерi бiрнешеден жүздеген текше километрге дейiн ластанған жер асты суларының 3 мыңнан артық көзi айқындалған.
Өңдеу және энергетикалық кешендердiң көптеген кәсiпорындарында жетiлмеген технологияларының, негiзгi өндiрiстiк қорларының табиғи тозуы бұл зиянды қалдықтардың санының артуына ықпал етедi. Ауаны, суды және топырақты қарқынды ластау, жануарлар мен өсiмдiктер әлемiнiң азуы, табиғи ресурстардың азаюы экожүйелердiң құлдырауына, шөлдеуге және биологиялық және ландшафттық түрлiлiгiнiң жоғалуына, халықтың ауру және өлiм-жiтiмiнiң өсуiне әкелiп соқты. Мұндай өзгерiстердiң салдары халықтың өмiр сүру сапасының төмендеуi және республиканың дамуының тұрақсыздығы болып табылады. Сонымен бiрге қоршаған ортаны қорғауға бөлiнген мемлекеттiк шығындар Еуразия елдерi арасында ең төменгi болып отыр. Олар жылына бiр адамға шаққанда 0,5 АҚШ долл. құрайды.
Биотехнология қоршаған ортаны — бактериядан папортникке дейiн (папортниктiң күшәндық қосылыстарды жинау қабiлеттiлiгi), адамға қажет емес сияқты папортниктен жоғары өсiмдiктерге дейiн және барлығын қорғауды да адамға қызмет етуге мәжбүр етедi.
Егер қоршаған ортаны қорғау үшiн әлемдiк технологиялар рыногы қазiргi уақытта 235 миллиард долларға бағаланса, кейбiр бағалар бойынша 25-тен 40%-ға дейiн биотехнологиялар үлесiне тиедi.

Топырақтардың, Су қоймаларының, Полигондардың санация, Фиторемедиация, биоремедиациясы

Бүгiнгi таңда ауыр металдармен және басқа да элементтермен ластанған топырақтарды тазарту мәселесi ашық қалуда. Металдарды өсiмдiктер жинау есебiнен топырақтардан алып тастау үшiн фиторемедиация тәсiлi iс жүзiндегi әдiстердiң (экскавация, жуу) альтернативасы, атап айтқанда аз шығындар салдарынан болып табылады.
Бұл әсiресе өсiмдiктерi кедей таулы өңiрлер үшiн ерекше маңызды, яғни ол жағдайда ландшафт жақсарады. Топырақтағы Рd Zn және Cd орташа концентрациясы 4431, 4920 және 37 мг\кг кезiнде тиiсiнше өсiмдiк нұсқауларындағы концентрация салыстырмалы жоғары болған (23-кесте). Осылайша, табиғи жағдайларда өсетiн Сhеnopodium album L., құрғақ сабақтарында Рb 557 мг\кг дейiн жинаған. Отырғызылған Аtriplex leucoclada сәйкесiнше Zn және Сd құрғақ сабақтардың 3165 және 14 мг\кг. ең көп санын енгiзген.
Өсiмдiктер есебiнен жел эрозиясы, нөсерлiк сулармен шығару және инфильтрация әсерiнен ауыр металдардың таралуы азаяды. Өсiрiлген өсiмдiктер әдеттегi әдiстермен өңделуi немесе шағын көлемдерде орналасуы мүмкiн.
Өсiмдiктермен металдарды жинау үшiн фотобарлау мен кен орындарын әзiрлеу, фитоархеология мен ризосүзу сияқты басқа да қолданулар табылды.
Адамзат алдында тұрған ең өзекті экологиялық мәселелердің бірі топырақтар санациясы, әскери полигондардың аумақтарын тазарту және химиялық қаруды жою мәселелері болып табылады.

Өсімдіктердің металдарды жинау

Өсімдіктер нұсқаулары	Сабақтары			Тамырлары
Өсімдіктер нұсқаулары	Pd	Zn	Cd	Pd	Zn	Cd
Atriplex leucoclada	400.8	3165.0	13.9	189.4	590.0	1.4
Chenopodium album L	557.7	2186.7	9.6	194.0	680.0	3.1
Eleagnus angustifolia L	428.1	1372.5	8.5
Haloxylon articulatum	186.4	1495.0	9.4	250.2	800.0	1.6
Polygonum arenas trum	136.2	1590.0	5.6	271.8	890.0	2.9
Salsola volkenssi	223.7	1468.0	6.4	136.7	598.0	3.9
Tamarix sp.	497.6	2120.0	9.2

Химиялық қаруды жою және әскери полигондардың аумақтарын тазарту мәселелерiне қатысты АҚШ-та топырақ, су қоймалары және ауаның биоремедиациясы әдiсiмен таныстыруды енгiзетiн әскери қызметкерлердi университеттiк деңгейде даярлаудың арнайы бағдарлама бар. АҚШ Қорғаныс департаментiнiң үш үлкен полигоны 2001 жылы жарылғыш заттармен ластанған топырақтарды өңдеу үшiн W.R.Grace & Со фирмасының DARAMEND@ микробтық биоремедиация технологиясын сатып алды, өйткенi бұл технология екi алғашқы өңдеу кезеңiнде топырақты тазартудың 99% көрсеттi.
Ресейде ғылыми-зерттеу ұйымдары, соның iшiнде қорғаныс, топырақтар ремедиациясы және химиялық қарудың детоксикациясы кезiнде пайда болатын реакциялық массалар мен сұйық қалдықтарды өңдеудiң биотехнологиялық әдiстердiң (микроорганизмдер мен өсiмдiктердi пайдалана отырып) әзiрлеуде. Сонымен қатар ауаны органикалық қосылыстардан тазартудың биотехнологиялық жүйесi әзiрленген және оны пайдалануға арналған лицензиялар Ұлыбритания мен Финляндия кәсiпорындары сатып алған тәжiрибе қондырғысында жасалған.
Соңғы онжылдықтар қоршаған ортаға тiрi организмдер үшiн жиi улы болатын құрылымы жағынан әртүрлi синтетикалық органикалық қосылыстардың (ксенобиотиктердiң) елеулi санының келiп түсуiмен сипатталады. Кейбiр ксенобиотиктер қоршаған ортада катаболизмге, яғни осы қосылыстардың деградациясына қабiлеттiлiктiң пайда болуына бағытталған микроорганизмдердiң эволюциялық процестердiң белгiлi бiр артта қалуынан жиналады. Қазiр әртүрлi ксенобиотиктердiң деструкция реакцияларын жүзеге асыратын ферменттердiң көптеген түрi бар микроорганизмдердiң әлеуетiн барынша пайдалану мiндетi тұр. Бұл әлеуеттi пайдалану «биоремедиация» болып табылады.
Бүгін өнеркәсіптік өндірістің 30 және одан да көп пайызын тазартушы құрылыстар салуға арналған шығыстар құрайды. Ағынды суларды тазартудың iс жүзiндегi әдiстерi үнемi жетiлдiрiлуде, бiрақ олардың тиiмдiлiгi кейде экологиялық талаптарға сай келмейдi. Ондай жағдайдан шығу жабық сұйық ағындарды пайдалану циклiмен қалдықсыз өндiрiстердi жасау мақсатында дәстүрлi өнеркәсiптiк технологияларды қайта қарау болып табылады. Осы мәселедегi қажеттi нормаларға дейiн тазартылған технологиялық циклiне қайтарумен немесе ағынды сулардан пайдалы биоөнiмдердi алумен жергiлiктi биотазарту технологиялары басты роль атқарады.
Физика-химиялық әдiстермен салыстырғанда биотехнологиялық әдiстердiң бiрнеше артықшылықтары: өңдеудiң экологиялық қауiпсiздiгi, пайдаға асырудың соңғы өнiмдерiнiң қоршаған орта үшiн зиянсыздығы, әртүрлi ластауыштарға қатысты жоғары бейiмдiлiк пен ерекшелiк, оңтайлы еңбек көлемi және жұмыстар құны, қайта өңделетiн топырақтардың табиғи қалпы мен құнарлығын сақтау.

Өңдеу өнеркәсiбiндегi биотехнология

Микроорганизмдердiң әртүрлi топтарын пайдалануға негiзделген биотехнологиялар мұнай өндiру кезде және қоршаған ортаның объектiлерiн мұнай ластауынан тазарту кезiнде қолданыс табады.
Биотехнологиялық зерттеулердiң маңызды бағыты қоршаған ортаны әртүрлi өнеркәсiптiк өндiрiстердiң қалдықтарымен ластаудан қорғау және ластанған аумақтарды тазартудың жаңа технологияларын әзiрлеу болып табылады.

Тау-кен өндiрiсi өнеркәсiбi

Алтын және басқа да асыл және жерде сирек кездесетiн металдарды өндiру және өңдеудiң биотехнологиялық әдiстерiнiң артықшылығы, осы жағдайда даусыз, тек экологиялық және экономикалық аспектiлерде ғана емес, сондай-ақ өзiнде жүздеген миллион валютаны сақтайтын олардың төзiмдi концентранттарын, қалдықтарды сақтау қоймалар және теңгерiмнен артық кендердi өңдеуге бағытталғанында.
Әртүрлi кен орындары алтын-күшәлә концентраттарын өңдеудегi биотехнологиялық тәсiлдi әзiрлеуде Кеңес Одағы жетекшi болған, бiрақ бiрiншi биотехнологиялық қондырғы 1986 жылы ОАР-да құрылған.
Әлемдiк практикадағы бiрiншi жартылай өнеркәсiптiк қондырғыларды сынақтан өткiзген кезде алтынды өндiру пайызының орташа 60% өсуiн көрсеттi. Бүгiнде дүние жүзiнде дәл осы әдiстiң көмегiмен бiр жылға 32 тоннадан артық алтын алынады.
Шетелде алтын өндiрудiң биотехнологиялық өнеркәсiптiк қондырғыларын пайдаланудың үлкен практикалық тәжiрибесi алтын өндiрудi және экологиялылығы арту кезiнде капиталдық шығындарды төмендету мен пайдалану шығыстарын азайту есебiнен жоғары экономикалық тиiмдiлiгiн көрсеттi.
2002 жылдың сәуiрде «Алтын және Аймақ» ЖАҚ (Өскемен) дәстүрлi технологияларға берiлмейтiн төзiмдi кендерден бактериялық байыту әдiсiмен бiрiншi қазақстандық алтын құймасын алды. Қазақстанның жер қойнаулары жүздеген миллион долларға алтын, платина және жерде сирек кездесетiн металдарды сақтайды, бiрақ оларға өңдеудiң дәстүрлi әдiстерiмен қол жеткiзудiң мүмкiн еместiгiн ескерсек, дәстүрлi емес инновациялық әдiстер мен технологияларға назар аударуға дәлелдi барлық негiз бар. Әсiресе, бұл технологиялар тек уақыт талаптарына ғана емес, Мемлекеттiң стратегиясына — инновация, экономика, экология, энергетика және т.б. саясатына сай.

Мұнай өндiру өнеркәсiбi

Мұнай берудi арттыруға жаңа тәсiлдердi әзiрлеудiң биотехнологиялық әдiстерi мұнай орындарын өңдеудiң iс жүзiндегi тәсiлдерi жер қойнауынан тек 50% артық емес мұнайды алуға мүмкiндiк беретiнi нақты белгiлi кезде өзектi мiндет болып табылады. Осы мұнай берудi арттырудың әдiстерi шағын капиталды қажетсiну, тиiмдiлiк және экологиялық қауiпсiздiкпен өзiне назар аударады.
Биотехнологиялар қабатқа енгiзiлетiн микроорганизмдердiң физиологиялық-биохимиялық ерекшелiктерiне негiзделген: температуралар, қысым, тұздылықтың кең диапазонында, аэробтық және анаэробтық жағдайларда, өмiр сүру үшiн мұнайдан жасалған қорек көздерiн пайдалана отырып олардың өсу қабiлеттiлiгi. Сонымен қатар микроорганизмдер әртүрлi метаболиттердi жасайды: тiкелей қабатта микробиологиялық синтез нәтижесiнде алынатын газдар, қышқылдар, сыртқы белсендi заттар, бұл тазалықты шарттасады және мұнай берудi 40% дейiн арттырады.
Биотехнологияны қолдану әзiрлеуге тартылатын қорларды 5-7%-ға арттыруға, ұңғымалардың өнiмдiлiгiн 1,5-2 есеге көтеруге, ал ағындағы мұнай өндiрудi 15-25% есеге жоғарылатуға мүмкiндiк бередi. Энергия тасушыларға бағалардың өсуi ескерiле отырып, биотехнологиялық әдiстер 1,5-2 жыл iшiнде өтеледi.
Мұнай өндiруге байланысты ең өзектi тақырып кәсiптердегi сияқты шегiнен тыс құрғақта да, су алаптарының акваторияларында да шикi мұнайдың төгiлуiн жою болып табылады. Қазiргi уақытта қоршаған ортаның химиялық ластануы, осы энергия тасушыларын өндiру тасымалдау және өңдеудiң орасан ауқымына байланысты, соның iшiнде мұнаймен және одан өндiрiлген өнiмдерiмен ерекше қауiп төндiредi.
Жаппай ластану қаупi мұнайлық ластанумен күрес әдiстерiн әзiрлеудi ынталандырады.
Соңғы уақытта микробиологиялық әдiске көп көңiл бөлiнуде.
Бұл әдiстiң сөзсiз артықшылығы тиiмдiлiк, үнемдiлiк, экологиялық қауiпсiздiк, технологиялық бейiмдiлiк және екiншi рет ластанбауы болып табылады.
Өсімдiктер сорбенттерiн қолданудың экономикалық бағалауы көрсеткендей сорбенттiң өзiндiк құны 0.75 долл./кг құрайды, ал су қабатының 1 текше метрiн тазалау 0.16-0.33 доллар құрайды, бұл бар аналогтардан арзан, бiрақ барлық аналогтар, бiз жасаған есептеулер сияқты шетелде шығарылғанын ескеру қажет.
Бүгiнгi күнде су қабатынан да, құрғақ жер қабатынан да мұнаймен ластануды толық жоюдың бiр де бiр тәсiлi жоқ. Химиялық нейтралды материалдар негiзiндегi сорбциялық тәсiлдер мұнайды экологиялық таза әдiстермен жою мәселелерiн шешуге мүмкiндiк бередi. Мұнай сiңiретiн сорбенттер ағынды суларды тазартқан кезде де, мұнай төгiлулерiмен күрестiң барлық кезеңдерiнде де пайдалануы мүмкiн.
Мұнай өңдеудiң қалдықтарын пайдаға асырудың жаңа бағыты Массачусетс университетiнiң ғалымдарының электрдi бактериялар өндiретiн энергетикалық қондырғыны әзiрлеуi болып табылады. Отын ретiнде кез келген органикалық қалдықтарды, соның iшiнде мұнай өңдеудiң қалдықтарын пайдалануға болады. Құрылғының конструкциясы қарапайым, жақында тiршiлiк етуi туралы белгiлi болған бактерияның түрi ғана дағдылы емес. Оттегiнi талап етпей, көмiрсутектердi толық ыдыратып, олар электрондарды тiршiлiк етуiнiң жанама өнiмi ретiнде бередi. Мұндай экологиялық қондырғыда электр энергиясын алумен мұнай өңдеудiң қалдықтарын пайдаға асыру пештерде өртегеннен едәуiр перспективтi болып көрiнедi.

Каспий шельфiн игеру жоспарларына қатысты, Қазақстан планетаның мұнай державаларының элитасына оқыс кiрiп қалды. Каспий теңiзiнiң шельфiнде мұнай кен орындарын өндiру және алдағы мұнай өндiру көлемдерiнiң артуы Қазақстан секторының жағалауындағы суларда мұнайдың көлемiнiң артуына әкелiп соғады, бұл өз кезегiнде экологиялық, экономикалық және әлеуметтiк мәселелерге әкеледi.
Мұнай және газ өнеркәсiбi инвестициялар көлемi бойынша өнеркәсiп салалары арасында бiрiншi орын алады. Осыған қарамастан мұнайгаз өндiру және мұнай өңдеудiң негiзгi аудандары — Атырау мен Маңғыстау мен мұнайдың төгiлуiне әкелiп соғады.
Мамандардың есептеуiнше, өндiру, тасымалдау және өңдеу кезiнде мұнайды жоғалту 1,5%-дан 15%-ға дейiн құрайды, ендi шығарылатын Қашаған мұнайының облыстарында жұмыстар артта қалған технологияларды, ескiрген жабдықтарды қолданумен жүргiзiлуде, бұл авариялар болжанған қорларын ескерсек, мұнаймен ластану болжамдары үрей туғызады. Жанама газды факелдерде өртеу практикасы елеулi экологиялық және экономикалық залал келтiруде. Газдың өрттенуi кезiнде кен орындарының айналасындағы жоғары жылылық аясының және қоршаған ортаның құрамдас бөлiктерiнiң қышқылдануы мұнайлық кешендер айналасындағы топыраққа, өсiмдiкке, жануарлар әлемiне терiс әсерiн тигiзедi. Қайтарымсыз газдың ысыраптары бiр жылға 740 млн. м³ құрайды. Теңгiз мұнайгаз кен орнының аймағында атмосфералық ауаның күкiрт және азот диоксидтерiмен ластануынан халықтың ауруының жоғары болуы (облыстық көрсеткiштерден 6-дан артық есе жоғары) айқындалып отыр.
Бүгiнгi таңда мұнай өнеркәсiбiндегi өндiрiс қалдықтарының мәселесi өткiр тұр. Мұнай өндiрудiң өсуiмен жаңа мәселе пайда болды, ол күкiрттiң үлкен көлемдерiнiң жиналуы. Күкiрттiң қоршаған ортаға әсерiне баға беру әлi жүргiзiлген жоқ.
Каспийдiң деңгейiнiң көтерiлуi нәтижесiнде 200 артық мұнай кен орындары мен ұңғымалары судың астында қалды, оның iшiндегi iрiлерi — Қаламқас және Қаражанбас, бұл тек биологиялық әр алуандығына (Каспийде бекiре балықтардың әлемдiк қорларының 90%, орнитофауна түрлерiнiң үлкен саны, эндемик — каспий итбалығы шоғырланған) ғана емес, Каспий теңiзiнiң бүкiл экожүйесiне де қауiптi болып отыр.
Мұнайдың төгiлуi және оны жою бойынша жұмыстар жүргiзу арасында уақытқа байланысты шаралардың барлық кешенi не оның жекелеген блоктары жүзеге асырылады. Алайда, iс жүзiнде барлық кезеңдерде мұнай сорғыш сорбенттердi қолдану орынды. Көптеген елдер мұнай сорғыш сорбенттердi әзiрлеумен айналысуда, бiрақ мамандардың көбi өсiмдiк қалдықтарынан сорбенттердi әзiрлеу бағытына көңiл аударады.
Тау-металлургия кешенi кәсiпорындарының қызметi нәтижесiнде Қазақстан аумағында жыл сайынғы 1 млрд. т. жуық түсiмiмен 20 млрд.т. артық өнеркәсiптiк қалдықтар жиналды, соның iшiнде 230 млн. т. радиоактивтi. Өндiрiлетiн кеннiң жалпы көлемiнiң 95% қалдыққа түседi, өте улы және сақтау үшiн бейiмделмеген орындарда орналасқан. Соңғы төрт жыл iшiнде олардың жыл сайынғы пайда болуы 2002 жыл 92-ден 150150 млн. тоннаға дейiн, немесе 1,6 есеге өскен. Олар Қарағанды — 29,4%, Шығыс Қазақстан — 25,7%, Қостанай — 17% және Павлодар — 14,6% облыстарында басым шоғырланған. Ауыр металдармен және мұнай өнiмдерiмен Қызылорда, Атырау және Батыс Қазақстан облыстарының жерлерi ластанған. Осында тасталған және көмiлген бұрғылау шөгiндiсiн, мазут сiңген және төмен радиоактивтi сулардың көлемдерiне, жойылған жерлердiң алаңдарына баға беру өте қиын.
Ақтау және Каспий теңiзiне экологиялық апат қауiпi төнуде. Өнеркәсiптiк алып Каспий жағалауындағы тау-металлургия комбинатының (КТМК) зауыттары ағынды суларды Ақтау қаласынан бiрнеше ғана километрде орналасқан қазаншұңқырға тастаған, онда Қошқар ата жасанды көлi пайда болды. Бұл зауыттар негiзiнде уранды байытумен айналысқан. Уақыт өте келе Қошқар ата су қоймасында Менделеев кестесiнiң iс жүзiнде барлық элементтерi жиналған.
Қошқар ата көлi мен Каспий теңiзi арасының ұзындығы 8 км аспайтын тар жағалау сызығы бөледi, сондықтан Қошқар ата қоймасының суларымен Каспийдiң ластану қауiпi тұр.
Каспийдi ластаудан басқа Маңғышлақ атом энергокомбинаты (МАЭК) Ақтау үшiн су бөлiгiн алатын Құйылыс техникалық су кең орнының жер асты суларын ластау қауiпi төндi.
Грунт суларын улы және радиоактивтi заттармен ластаудан басқа, Қошқар ата қоймасына байланысты тағы бiр мәселе бар. Қазiргi кезде көл кеуiп бара жатыр, өйткенi бұрынғы ПГМК зауыттары тоқтап тұр. Көлдiң кепкен жағалауында улы шаң пайда болады, оны жел айналаға жаяды.
Маңғыстау экологтарының алдында күрделi мәселе тұр. Егер көлде бұрынғы су деңгейiн сақтаса, улы қалдықтардың Каспийге тасталуы мүмкiн. Егер көл кепсе, Ақтау және Ақшұқыр ауылының жанында барлық жерлер мен жайылымдар шаңмен ластанады.
Өнеркәсiптiк өндiрiстiң үнемi өсiп отыратын қалдықтарының көлемдерi жаңа техногендiк ландшафттарды қалыптастырады, ал биiктiктiң өсуiмен үйiндiлер мен террикондар қарқынды шаң шығуының көздерi болады.
Тау-кен өнеркәсiбiнен кейiн, өндiрiс қалдықтарының көлемдерi бойынша металлургия өнеркәсiбi және энергетика екiншi орын алады. 1,5 млрд. тоннадан артық қалдықтар тек Павлодар облысының Екiбастұз ГРЭС қазба қалдықтарының қоймасында жиналған. Согриндiк ГРЭС қазба қалдықтарының қоймасы Ертiс өзенiне түсетiн қауiпi бар.
«Испатқармет» және «Қазақмыс» ААҚ iрi корпорациялары Қарағанды облысында 350 артық қалдықтарды сақтау полигондарын жасаған. Балқаш тау-металлургия комбинатының көп жылдық қалдықтары Балқаш жағалауының және суларының ластануына әкелiп соққан.
Нұра өзенi өз металл сынаптың түптiк шөгiндiлерiмен белгiлi. 20 жыл бойы «Карбид» өндiрiстiк бiрлестiктiң және Темiртау қаласының басқа да зауыттарының сарқынды сулары, сондай-ақ Қарағанда ГРЭС-1 қазба қалдықтары тасталады. Қазба қалдықтары сарқынды сулардан сынапты абсорбцияланған және бүгiнде ұзындығы 25 км Нұра өзенiнiң арнасы мен жайылмасында құрамында сынап бар тұнба шөгiндiлерi пайда болған. Мұның нәтижесiнде Қорғалжын мемлекеттiк қорығы көлдерiнiң жүйесiне қауiп төнуде.
Қазақстанның орасан зор аумақтары әскери полигондардың қызметiнен және ғарыштық техниканы ұшыруынан зардап шектi. 1949 және 1991 жылдары аралығында Семей сынақ ядролық полигонында 470 ядролық жарылыс жүргiзiлген. Қаза тапқандардың санын нақты есептеу мүмкiн емес; сәулеленгендердiң саны жарты миллионға жеткен.
Бұрынғы Семей ядролық полигонының аумағындағы радиоактивтi уланған ауыл шаруашылығы мекендерiнiң саны 2 млн. га жуық.
Арал және Семей өңiрлерi экологиялық апат аймақтары деп жарияланған, онда табиғи экологиялық жүйелердiң жойылуы, флора мен фаунаның деградациясы болған және қолайлы емес экологиялық жағдай салдарынан халықтың денсаулығына елеулi залал келтiрiлген. Экологиялық апат аймақтары елдiң iшкi қауiпсiздiгiне iс жүзiндегi қауiп болып табылады.
Қазiргi уақытта бұрынғы Семей полигонының жанындағы аудандарда (71,9 мың адам халықтың санымен 85 елдi мекендер) онкологиялық аурулар және халық өлiмi, қан айналымы жүйесiнiң аурулары, жаңа туған сәбилер дамуындағы ақаулар және мезгiлсiз қартаю әсерiнiң жоғары деңгейi байқалып отыр.
Арал өңiрiндегi экологиялық апат аймағында (186,3 мың халқымен 178 елдi мекен) әсiресе әйелдер мен балалар арасында асқазан-iшек аурулары және анемия, балалар өлiмi және туа бiткен патологиялардың жоғары деңгейi байқалады.
Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының аумағында төрт әскери-сынақ полигон және «Байқоңыр» кешенi жұмыс iстейдi. Құлаған және құлап жатқан зымыранның үзiктерi, қоршаған ортаға және тiкелей жақын тұратын халыққа терiс әсерiн тигiзетiн жоғары улы жанармайдың жайылуы iс жүзiнде қауiп төндiруде. «Байқоңыр» ғарышжайынан зымыран тасығыштарын ұшыру жалпы көлемi 12,24 млн. гектар бөлiнетiн бөлiктер құлау аудандарымен қамтамасыз етiлген.
Мұндай жағдайда қоршаған ортаның қалпына баға беру ғарыштық құралдар, әскери техника және әскери объектiлердi өндiру, сынау, сақтау және пайдалану орындарында, сондай-ақ өнеркәсiптiк ұйымдардың орналасу, зымырандық-ғарыштық қызметтi жүзеге асыратын әскери бөлiмдер мен бiрлестiктер дислокациясы орындарында техногендiк әсерiнiң алдын алу және жою мәселесiн шешуде маңызды орын алады.
Қазiргi уақытта «Зымырандық-ғарыштық қызметтiң әсер етуiнен зақымданған Қазақстан Республикасының аумағының учаскелерiнiң экологиялық жағдайының мониторингi» бюджеттiк бағдарламасы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргiзiлуде. Сонымен бiрге Елдiң минералдық-шикiзаттық кешенiнiң ресурстық базасын дамытудың 2003-2010 жылдарға арналған бағдарламасының шеңберiнде әскери-сынақ полигондарының аумақтарында кешендiк гидрогеологиялық және геоэкологиялық зерттеулер басталған.
Атомдық және химиялық әлемде өмiр сүру қолайлы болып келедi, алайда сәулелерге, улы қосылыстармен ластануға, химиялық қарудың әлеуеттi қаупiне байланысты қатердiң қосымша элементтерi пайда болды.
Қоршаған ортаның қалпына байланысты көптеген мәселелер табиғаты мен мәнi бойынша экологиялық болып табылады. Осыған байланысты осы заманғы биологияның мiндеттерiне табиғи экологиялық жүйелердегi жүйке жұқаруды анықтау және айқындау, оларды жандандыру және тұрақты экологиялық жүйелердiң жұмыс iстеуi үшiн жағдайлар жасау кiредi. Сондықтан соңғы он жылда ғалымдар әртүрлi экологиялық мiндеттердi шешуге мүмкiндiк беретiн жылдам дамитын биотехнология әдiстерiне назар аударуда.
Биотехнология жетiстiктерi тек қоршаған ортаны қорғау мақсатында ғана кеңiнен қолданылмай, биотехнологиямен байланысты бiрiншi кезекте адам денсаулығын қорғауға және қоршаған ортаның оң ахуалына бағытталған.

Қорытынды

Қазақстан өз биотехнологияларының дамыта ма, дамытпай ма, ғаламдану жағдайында республика әлемдiк биотехнология өнiмiн тұтынуға тартылады. Қазақстан дамыған елдердiң тәжiрибелiк зертханасына айналмауы керек.
Жағымсыз салдарларға жол бермеу үшiн мықты қорғаныс қою қажет, сол үшiн Қазақстанға биотехнологияның импорттық және отандық өнiмдерiн пайдалануды бақылау мен мониторингiнiң жоғары бiлiктi қызметтерiн болуы қажет.

Қазақстанға биотехнология саласында дамудың басымдылығын белгiлеген кезде экономиканың қалыптасқан ерекшелiктерi мен даму перспективаларын ескеру қажет

— агроөнеркәсiптiк кешеннiң және тау-кен өндiрiсiнiң жоғары үлесiн;
-табиғи байлықтардың болуын және табиғатта экологиялық байланысты сақтауды ескере отырып, Каспий шельфiн игеру жоспарларын;
-экономиканың өсуiнiң сақталатын жоғары қарқындарын, мұнайхимия, құрылыс, көлiктiк-телекоммуникациялық кешен, ақпараттық технологиялар, тоқыма өнеркәсiбi, туризм және спорттың даму перспективаларын;
-жылдам өсетiн және перспективтi сату рыноктарымен көршiлестiктi (Орталық Азия елдерi, Қытай, Үндiстан, Ресей);
-ядролық физика (Ядролық Физика институты, Курчатов қаласы),
-ғарышкерлiк (Байқоңыр ғарышжайы, Приозерск қаласы) саласында дамыған инфрақұрылымның болуы;
-кеңестiк ғылым мұрасының болуы (Республикалық микроорганизмдер коллекциясы, «Прогресс» ҒӨБ Технопаркi, биологиялық институттар және басқалар).
Қоршаған ортаның қалпына байланысты көптеген мәселелер табиғаты мен мәнi бойынша экологиялық болып табылады. Осыған байланысты осы заманғы биологияның мiндеттерiне табиғи экологиялық жүйелердегi жүйке жұқаруды анықтау және айқындау, оларды жандандыру және тұрақты экологиялық жүйелердiң жұмыс iстеуi үшiн жағдайлар жасау кiредi. Сондықтан соңғы он жылда ғалымдар әртүрлi экологиялық мiндеттердi шешуге мүмкiндiк беретiн жылдам дамитын биотехнология әдiстерiне назар аударуда.
Биотехнология жетiстiктерi тек қоршаған ортаны қорғау мақсатында ғана кеңiнен қолданылмай, биотехнологиямен байланысты бiрiншi кезекте адам денсаулығын қорғауға және қоршаған ортаның оң ахуалына бағытталған.

Ауаның физикалық қасиеттерінің гигиеналық маңызы–атмосфералық қысымның электрлік жағдайы мен радиоактивтілігі. Қолайсыз әсерлердің алдын-алу

By

Admin

-

31.03.2016

0

Атмосфералық ауа бірқатар газдардың қоспасы болып табылады: оттегі – 20,95%, азот – 78,08%, инертті газдар – 0,94 %, көмір қышқыл газы – 0,03%. Ауаны гигиеналық бағалағанда оның химиялық құрамы, физикалық константалары (температура. Ылғалдылық, ауа қозғалысының жылдамдығы, барометрлік қысым), механикалық қоспалары (шаң, микроорганизмдер). Жер бетіндегі ауа массасы – 5,13 х 1015 тонна, ал жер бетіндегі оттегі – 1,18 х 1015 т құрайды. Тыныштық күйде адам сағатына 12-17 литр оттегін пайдаланады. Адам организмінде қанның оттегімен қанығуы оның ауадағы көлеміне байланысты емес, оттегінің парциалды қысымына (яғни, атмосфералық қысымдағы оттегінің үлесіне). Теңіз деңгейінде ауадағы оттегінің мөлшері 20,9%, ал парциалды қысымы 158,84 с.б.б., теңіз бетінен 1000 м биіктікте барометрлік қысым 674 с.б.б. болса, оттегінің парциалды қысымы – 141 с.б.б. (3000 м биіктікте атм.қысым – 525,98, парц.қысым – 110 с.б.б). Оттегінің парциалды қысымы 140 с.б.б. болғанда гипоксия белгілері, 110 с.б.б. болғанда «биіктік ауруы» белгілері пайда болады, ал парциалды қысым 55,8-48,3 с.б.б. (8000-9000 м биіктік) өмірге қауіп төнеді.

ІІ. Негізгі бөлімі:

«Атмосферадағы көмірқышқыл газы және оның тірі организмдерге әсері»

Көмірқышқыл газы, көміртегінің қос тотығы – адамдар мен жануарлардың дем алу процессінде, отынның жануына және көптеген органикалық заттардың тотығуында пайда болады. Түнгі уақыттарда оны өсімдіктер шығарады. Көмір қышқыл газдың арты жауын-шашындармен шайылып және көк өсімдіктермен жұтылып, тұрақты деңгейде (0,03-0,04%) ұсталып тұрады.

Кейінгі жылдарда ірі өнеркәсіптік орталықтарының атмосферасында көмір қышқыл газдың жоғарғы концентрациясы байқалған (0,04-0,05 дейін). Экологиялық тұрғыдан оның одан әрі жоғарылауы жылу балансының өзгеруіне келуі мүмкін, өйткені көмір қышқыл газы күннің инфрақызыл сәулесінің біршама бөлімін жұтып, жерге қарай шағыстырылады (парник эффектісі). Дәммен шығатын ауадағы көмір қышқылдың концентрациясы, дәммен жұтатын ауадағыдан 100 есе көп. Тыныш тұрған ересек адам сағатына 22,6 л. көмір қышқыл газын шығарады.

Көмір қышқыл газының концентрациясы 1,0-1,5% ауаны ұзақ уақыт дем алуда көңіл-күйінің нашарлау белгілері байқалып, 2,0-2,5% концентрацияда айқын патологиялық ауытқулары көрінеді және 3-4% — өте айқын симптомдар пайда болады (бас ауруы, жалпы әлсіздік, демікпе, жүрек қағуы, іскерлігінің төмендеуі т.б.). Көмір қышқыл газ тыныс орталығының тітіркендіргіші болып келеді, оның жоғарғы концентрациясы наркотикалық әсер етеді. (9, 15, 16, 17, 18) Тұрғын бөлмелердің және қоғамдық ғимараттардың ауасындағы көмір қышқыл газдың шектеліп рұқсатталған концентрациясы 0,1% (1%). Көп адамды бөлме ішінде, тек көмір қышқыл газының мөлшері көбейіп қана қоймай, ауаның физикалық қасиеттері де нашарлайды: ауаның температурасы, ылғалдылығы, шаңдығы жоғарылайды. Жеңіл иондарының саны төмендейді. Сонымен адамдармен толған бөлмелердегі бақалатын кері ауытқулар (бас ауруы, іскерліктің төмендеуі т.б.) көмір қышқыл газдың әсерімен тудырылмай, олар ауаның санитарлық жағдайында болған кешенді өзгерістермен тудырылады. Көмір қышқыл газы бөлмедегі ауаның ластануын көрсететін жанама көрсеткіші ретінде саналады.

Озон – 1% оттегінің динамикалық изомері болып келеді. Молекуласында оттегінің үш атомы болып, ол оңай ыдырайды да, бір атомын бөліп, күшті тотықтырғыш ретінде әсер етеді. Табиғи жағдайда озон атмосферадағы электрлік разрядталу құбылысында пайда болады, яғни судың булану процесінде ультракүлгін сәулелердің әсерлерінен пайда болады. Оның ең жоғарғы концентрациясы найзағайдан кейін байқалады және таулар мен шыршалы ормандарда мүмкін шәйірлі заттардың әсерлерінен көп жиналады. Кейінгі жылдарға дейін озон тек ауаның табиғи құрамы болады деп, ол атмосфераның жер бетіндегі қабатына ол стратосферадан түседі, ал онда болса ол УК – радиациясының әсерінен оттегінің диссоциациялану нәтижесінде үздіксіз пайда болып тұрады деп саналған. Озонның үлкен тотықтырушы қабілетіне таза екендігін көрсететін көрсеткіш деп саналған. Қазіргі таңда, озон фотохимиялық реакциялардың аралық өнімі болып келетіндігі анықталған, сондықтан қазіргі қалалардың ауаларында оның табылуы, осындай реакциялардың өнімдерімен ауаның ластанғанын көрсетеді.

Азот – 73% физиологиялық индифирентті газ, басқа газдарды сұйылтқыш ролін атқарады. Атмосферадағы оның мөлшері тұрақты, оның дәммен жұтатын және дәммен шығатын ауадағы концентрациясы бірдей. Жоғарғы барометрлік қысым жағдайында азот наркотикалық әсер етіп, нерв-бұлшық координациясын бұзады, сондықтан сүңгуір жұмыстарында оны инертті газ-гелиймен ауыстырған дұрыс. Көпшілік өсімдіктер үшін азот қорек көзі болып келеді. Жер қыртысында азотты ұстаушы бактериялар бар.

Аргон, криптон және басқа инертті газдардың тікелей физиологиялық және гигиеналық маңызы жоқ.

«Ауаның гигиеналық маңызы және гигиеналық бағалау»

Жердегі барлық органикалық өмірлер сияқты, адамның өмірі де жер бетіне жанаса жатқан атмосфера ауасында өтіп дамиды. Ауа жердегі барлық өмірге қажетті қоршаған ортаның негізгі элементтернің бірі болып келеді. Адам тағамсыз бес апта, сусыз бес күн, ал ауасыз бес минут қана өмір сүре алады. Адамдардың қалыпты өміріне тек ауа ғана қажет емес, және де оның белгілі тазалығы қажет. Климаттық қолайсыз жағдайлары, ауаның химиялық құрамының маңызды өзгерулері шаңдар және тағы басқалары организм мен қоршаған ортаның арасында қалыптасқан өзара қатынасын бұзуы мүмкін.

Ұзақ уақыт бойы негізінен көңіл ауаның физикалық қасиеттерінің өзгерулеріне көңіл аударылып келген. Атмосфераның өнеркәсіптік кәсіпорындардың газтүстес және қатты шығарыстармен, автокөлік газдарымен т.б. ластанумен байланысты оның химиялық қасиеттерінің өзгеруі ерекшемаңыз алып отыр. Өнеркәсіптік қалалардағы атмосфераның күрт нашарлану нәтижесінде, былайша айтылатын, қаратұмандар пайда болады (ағылшын тілінде smoke – түтін және log – тұман), мұнда ауа жағымсыз иісті болып, мөлдірлігі төмендеп, зиянды химиялық заттардың және механикалық ұсақ бөлшектердің концентрациялары ұлғаяды. Бұл уақыттарда адамдардың көңіл-күйі нашарлап, жұтынуда ауыру сезімі, құрғақ жөтел, дем жетпеу, құсу, жас ағу сияқты ауытқулар пайда болады. Тұмандар, әсіресе отынды көп мөлшерде жағуда пайда болатын, күкірт ангидриді сияқты зиянды қоспалармен ластанғанда қатерлі әсер етеді. Атмосфераның жер бетіндегі қабатында зиянды заттардың шоғырлануы қолайсыз метеорологиялық жағдайлар ықпал жасайды (желсіз ауа-райы мен температуралық инверсия қабаттасқан антициклондық климатта).

Сонымен қатар фотохимиялық қаратұмандарды ажыратады: олардың негізгі себептері-автокөлік газдары мен химиялық өнеркәсіптердің газдық шығарыстары. Осындай қаратұмандар адамдарда көздің, өңештің шырышты қабықтарын тітіркендіріп, дем жетпеуіне, өкпе ауруларының асқынуына, вегетативті невроздарға соқтырады. Атмосфераны қорғау ерекше проблема, өйткені ауа ортасының ластануы өз кезегі мен жердің, судың және тағам өнімдерінің ластануына келтірілетіні дәлелденген.

Бөлмелердегі ауаның да гигиеналық маңызы өте зор. Ауруханаларда, мектептерде және басқа да қоғамдық және тұрғын ғимараттарда адамдардың көп шоғырлануы нәтижесінде және жеткіліксіз ауа алмасуында ауаның физикалық және химиялық жағдайларында едәуір өзгерістер пайда болады. Олар организмде бірқатар жағымсыз реакцияларда тудыруы мүмкін. Өндірістерде технологиялық процес тізбектерінде пайда болған газдар мен шаңдар жұмыс бөлмелеріндегі ауаны ластауы, ал жылу бөлуші қуатты көздер оның температурасын жоғарылатуы мүмкін т.б.

Ауаны гигиеналық бағалауда төмендегілерді ескеру қажет:

Ауаның физикалық қасиеттерін — температурасын, ылғалдылығын және жылдамдығын, барометрлік қысымын, электрлік жағдайын, радиобелсендігін, күн сәулесінің қарқындығын.
Оның химиялық құрамын және бөтен газдардың шамасын.
Механикалық қоспалардың, шаң мен түтіннің мөлшерлерін.
Микроорганизмдердің-бактериялардың санын, олардың патогендігін.

Осы айтылған факторлардың әрқайсысы организмге жеке тікелей әсер ете алады,бірақ табиғатта олар бір уақытта кешенді әсер етеді. Адамның өмірі мен тіршілігі тропосфераның төменгі қабатында, яғни биіктігі 10-12 км. жерге жанасты ауа қабатында өтеді.

«Ауаның физикалық қасиеттерінің гигиеналық маңызы»

Температура. Күн сәулелері жер бетіне жетіп біршамасы шағылысады да, көпшілігі жерге сіңіп жылу энергиясына айналады. Атмосфераның жылуы жердің жылу бөлу процесі арқылы өтеді. Жер бетінен жоғарылаған сайын ауаның температурасы төмендей түседі. Жер шарында жылудың таралуы ең алдымен оның шар бейнелі болуына байланысты. Экватордан полюстарға қарай күн сәулелері өткір бұрышпен түседі де, жерді аз жылытады. Теңіздерге және ірі су қойнауларына жақын жерлерде ауаның температурасы біршама жақсарады, өйткені судың едәуір жылу жинағыш қасиеті бар. Олар жылдың жылы уақыттарында жылудың біраз мөлшерлерін сіңіріп алып, айналасындағы жақын жерлерді салқындатады. Керісінше, Суық уақыттарда олар өзінің жылуын біртіндеп беріп, ауа мен жердің салқындауын азайтады. Ауаның температурасы теңіздердің жылы және суық ағындарына, жер рельефіне, тау және ормандармен қорғанғанына байланысты. Географиялық және басқа жағдайларына байланысты. Жыл бойындағы ауаның температурасы біркелкі болмайды. Мысалы, Түркістанда жазғы уақыттарда көлеңкедегі ауаның температурасы +50 +58 гардусқа дейін жетеді, ал Оңтүстік Сібірде, Байкал төңірегінде қыс уақыттарында, ол кейде -50-60 градусқа дейін жетуі мүмкін. (29, 31, 32)

Орталық нерв жүйесінің бақылауында жүретін термореттеу механизмдердің жетілуі адамның әрқилы температуралық жағдайларға бейімделуіне және температураның әдеттегі қалыпты шамаларынан қысқа мерзімдік ауытқуларына шыдауына мүмкіндік береді. Мұнда сыртқы температураға сәйкес организмде өтетін жылу өндіру немесе жылу шығару механизмдері іске қосылады. Жылу өндіру процесінің төмендеуі немесе жоғарлауы термореттеу механизмінің химиялық жолымен жетіледі: ауаның жоғары температурасында тотықтыру процестері төмендейді де, жылу өндіруі азаяды, ал төменгі температурада бұл құбылыс керісінше жүреді. Термореттеу механизмінің физикалық жолы жылу беруді азайту немесе жоғарлату арқылы жүреді. Қоршаған ортаның жоғарғы температурасында терінің қан тамырлары кеңейіп, тері бездерінің тер шығаруы жоғарлап, терінің температурасы көтеріледі – осының нәтижесінде ден бетінің жылу беруі ұлғаяды. Ауаның төменгі температурасында терінің қан тамырлары кішірейіп, қан ішкі органдарға қарай ауысады да, тері салқындайды, осының нәтижесінде тері мен ауа температураларының аралығындағы айырмашылығы азайып, жылу беруі төмендейді.

Әдетті жағдайларда, тыныш тұрғанда тері беті арқылы жылудың 90-95%-і беріледі, ал қалғандары дем алатын ауаны, тамақты жылытуға жұмсалады және зәр-несептермен кетеді. Тері беттерінен жылу берудің үш түрін ажыратады: 1. Қоршаған суық беттерге (іргелерге, еденге т.б.) сәулелеу әдісімен, бұл жолмен шамамен жылудың 45%-і беріледі. 2. Жылу өткізумен немесе конвекциямен – ол әдетте аздаған қозғалыста болып тұратын жанасқан ауаны жылыту шамамен жылудың – 30% кетеді. 3. Теріден және тыныс жолдарының шырышты қабықтарынан булану жолымен жылудың – 25% жоғалады. Осы аталған жылу берудің қандай жолмен жүруі сыртқы температураға және денег түсетін күштің сипатына байланысты болады. Ауаның температурасы 30-32 градусқа сәулелеу және жылу өткізу жолдарымен жылу беруі азаяды да, булану жолымен беруі көбейеді. 37-38 градустан жоғары температурадан булану жолы жалғыз ғана жылу беру әдісі болып қалады. Жылудың аздаған шамасы жермен және басқа суық заттармен жанасуда жоғалады.

Термореттеу механизмінің мүмкіншілігі шексіз емес, сондықтан организмнің жылулық қалпының бұзылуы үлкен патологиялық ауытқулардың пайда болуына себепкер болуы мүмкін.

Өте ысыған ауада ұзақ уақыт болуда, жылу беру процесінің нашарлауына байланысты адамның дене қызуын көтертіп, қан тамырының соғуын жиілетіп, жүрек-тамыр, ішек-қарын жүйелерінің функцияларын төмендетеді. Жылу өндіру процесінің жоғарлауымен байланысты бастың ауруы, көңіл-күйдің нешерлануы байқалады. Адамның назары, іскерлігі төмендейді. Адамның іскерлегі ауаның +24 градуста 15%-ке, ал +28градуста 30%-ке төмендейді. Адамның организміне ыстық өтіп кетпеу үшін, ауаның температурасы дене температурасынан 5-10 градус төмен болу керек.

Ерекше қолайсыз жағдайларда (жоғары температура мен жоғары ылғалдылық, желсіз тынық ауа) ыстық соққысы тиюі мүмкін, ал күн сәулелерінің тікелей ашық басқа әсер етуінде – күн тиеді.Адамға ыстық өтіп кеткендігін көрсететін симптомдар: дене қызуының 1-1,5 градусқа көтерілуі, беті қызарып немесе бозарлануы, қатты терлеуі, теңселіп жүруі т.б. Бұл жедел көмек көрсетуді қажет етеді (көлеңкеде тыным беру, бетке суық су себу, жасанда дем беру, дәрілер беру).

Төмен температурада жылу беру процесінің өсу нәтижесінде организмнің күрт салқындау қауіптігі туады. Ұзақ және тіпті қысқа уақыт ішінде суықтың әсері организмде жалпы және жергілікті әрқилы рефлекторлық реакцияларды тудырады. Мысалы, аяқтың салқындауы, мұрын мен тамақтың шырышты қабықтарының температурасын төмендетеді, осының нәтижесінде жергілікті иммунитеті төмендеп, тұмау, жөтел, тамақ бездерінің ісуі пайда болады. Суықтың әсерінде тұла бойдың тоңып қалтырауы, үсуі (үсу қауіптігі) және дем алу органдарының ауруларының (ринит, бронхит, плеврит, пневмония), бұлшық-буын аппаратының және перифириялық нерв жүйесінің (миозит, миалгия, ревматизм, неврит, радикулит т.б.) ауруларының пайда болуы немесе олардың асқынуы мүмкін. Дененің көп уақыт бойы салқындауы организмнің инфекциялық ауруларға қарсыласуын төмендетеді. Температураның күрт ауытқуы ерекше зиянды, өйткені оған организм бейімделуге үлгере алмайды. Олар әсіресе жүрек, бүйрек ауруларымен, қан тамырларының склерозымен зардап шегуші адамдарға қауіпті. Нашар тамақтанушы және қажыған адамдар ауа температурасының өзгерістерін қиын көтереді. Бірақ ауа температурасының аз шамадағы өзгерулері зиянды болмайды, оны жағымды фактор ретінде қарау керек, ол организм мен оның термореттеуші механизмінің шынығуына ықпал жасайды.

Тұрғын бөлмелерде ауаның ең оңтайлы температурасы -18-20 градус, ал 24-25 градустан жоғары немесе 16-15 градустан төмен температулар жағымсыз деп сааналады, олар организмнің жылулық қалыптығын бұзады. Климаттық-географиялық жағдайлары ескеріліп, әрқилы бөлмелердің температуралық нормалары белгіленген. Пәтерлердегі температуралық жағдайларды гигиеналық бағалауда қабырғалардың температурасын ескеру қажет, өйткені қабырғалары дымқыл, суық бөлмелерде, сәулелеу жолымен жылу жоғалту нәтижесінде, әрқашанда тоғандық сезу кетпейді.

Ылғалдылық. Ауаның ылғалдылығы келесі көрсеткіштермен сипатталады.

Абсолютті ылғалдылық – сынап бағанасының миллиметрлерінде көрсетілген, осы уақыттағы ауадағы су буларының серпінділігі немесе басқаша айтқанда, 1 м. куб ауадағы су буларының мөлшері (гр.)

Максималды ылғалдылық – осы температурада ауаның ылғалмен толық қаныққандығы су буларының серпімділігі, немесе осы температурада 1 м. куб ауаны қанықтыруына қажетті су буларының мөлшері.

Салыстырмалы ылғалдылық – процентте көрсетілген абсолютті ылғалдылықтың максималды ылғалдылығына қатынасы, немесе бақылау сәтіндегі ауаның су буларымен қанығу проценті. Санитарлық тәжірибеде әдетте салыстырмалы ылғалдылықты анықтайды. Салыстырмалы ылғалдылық төмендеген сайын, дене бетінен тердің булану тезірек өтіп, жылу беруі жоғарылайды.

Абсолюттік ылғалдылық ауадағы су буларының абсолюттік мөлшері туралы түсінікті береді, бірақ оның қанығу дәрежесін көрсетпейді. Бір абсолюттік ылғаодылықта су буларымен қанығуы әрқилы болуы мүмкін – 5 градус температурасындағы 22,5 мм сын. бағ. ауа ылғалмен абсолютті қанығуына жақын (79%); ал +15 градус ол одан әлдеқайда төмен (19,5%), өйткені жылы ауа суық ауаға қарағанда буды көп мөлшерде сіңіре алады. Атмосферадағы су буларының мөлшері географиялық жағдайына байланысты. Теңіздерге жақын жерлердің ылғалдылығы жоғары (70-80%), олардан континентке терңдеген сайын ол төмендей түседі. Орта Азияда жазғы уақытта ауаның ылғалдылығы 10-15% жетеді, ал Сахарада 4-5% дейін төмендеуі мүмкін. Жиі жауындар, тұмандар атмосфераны ылғалды жағдайда ұстап тұрады. Жылына шамамен Санкт-Петербургте 200 жауынды күндер болады екен, ал Қазанда – 60. Адамның биік ылғалдылығы жоғарғы және төменгі температулардың жағымсыз әсерлерін күшейте түседі. Ауаның 25 градустан жоғарғы температурасында жоғарғы ылғалдылық организмнің қызуына ықпал етеді. Өйткені тері беттерінен судың булану жолымен жылу беруі қиындайды. Булану процесі біртіндеп өтеді. Тіпті көзге көрнекті терлеу болмаса да адам тәулігіне тері арқылы шамамен 0,4-0,6 л. шығарылатын ауамен 0,3-0,4 л. су жоғалтады; 1 гр. судың булану шамамен 2,5 кДЖ (0,6 ккал) жылу жоғалтуына сәйкесті организмнің қызып кетуі нәтижесінде адамның көңіл-күйі нашарлап, денесі ауырлап, іскерлігі төмендейді т.б. Төмендегі ылғалдылықта ауаның жоғарғы температурасын адам жеңілірек көтереді, ол булану процесінің жақсы жүруіне байланысты. Орта Азияда және Қырымда ылғалдылық аз болғандылықтан, Қара теңіздің Кавказдық жағаларына қарағанда, жаздағы ауаның ыстық температурасы жеңілірек көтеріледі. Жоғары ылғалдылық пен төмен температураның ұштасуы организмнің салқындауына соқтырады. Бұл су буларының жылу жинағыштығының ауаның жылу жинағыштығына қарағанда жоғары болуымен түсіндіріледі. Сондықтан суық дымқыл ауаны жылыту үшін жылу көбірек жұмсалады. Ауадағы ылғалды конденсациялау нәтижесінде тері мен киім дымқылданып, жылу өткізгіштігі ұлғаяды (судың жылу өткізгіштігі ауаның жылу өткізгіштігіне қарағанда 25 есе көп).

Адамдардың дымқыл, нашар жылынатын бөлмелерде ұзақ уақыт болуы, организмнің суық тиюіне және инфекциялық ауруларына қарсыласын төмендетеді. Бұл байланыс тағы ревматизм, туберкулез, бүйрек аурулары бойынша да айқын байқалады. Сонымен, дымқыл ауа организм үшін жоғарғы және төменгі температураларда да жағымсыз келеді. Сібірдегі және тау шыңдарындағы аздаған ылғалдылық ауаның төменгі температураларын жеңіл көтеруге көмектеседі. Балтық жерлеріндегі тіпті аздаған аяздығы ауаның ылғалдылығы жоғары болғандықтан одан да суық болып көрінеді. Құрғақ климатта температуралық ауытқулар, дымқыл климаттарға қарағанда жеңілірек көтеріледі.

Құрғақ ауаның жағымсыз әсерлері тек салыстырмалы ылғалдылығы 10%-тен төмен жағдайларда ғана білінеді: ауызды, мұрынды, тамақты кептіреді.Жалпы алғанда өте құрғақ ауаның физиологиялық процестеріне қауіптігі, ылғалды ауаға қарағанда төмен.

Тұрғын бөлмедегі салыстырмалы ылғалдылықтың нормасы ауаның температурасына байланысты 30-60% аралығында алынған. Ауаның температурасы 16-20 градуста тыныш тұрған адамдар үшін оңтайлы ылғалдылық 40-60% болып саналады, ал 20 градустан жоғары немесе 15 градустан төмен температураларда және дене жұмысында ол 30-40% аспау керек.

Бөлмелерде ауаның ылғалдылығы нормада ұстау үшін ауа алмастыру тәртібін аудандық пен ауалық куб нормаларын бұлжытпай орындалуы, ғимараттың іргелерін сулардан оқшаулау, бөлмелерде ылғалды жоғарылататын жұмыстарды жүргізілмеуі керек (ас дайындау, кір жуу). Табиға жағдайларда ылғалдылықты мелиоративтік шаралармен, жерлерді, батпақтарды құрғатумен төмендетеді. Ауаның қозғалысы. Экваторда және полюстерде жердің беті біркелкі жылынбау себебі, атмосфера әрқашанда қозғалыста болып тұрады. Жердің әрбір жарты шарында пайда болатын (тұрақты) ауа ағындарынан басқа (пассаттар), жергілікті қатты ысу немесе салқындау салдарынан жер бетінің жеке аймақтарында үлкен территорияны қапсыратын, күші бойынша шамалы немесе қатты қысқа мерзімдік құйындар пайда болады: олар жылы жерлерден суық жерлерге жылжитын циклондар және солтүстіктен қарама-қарсы бағытта жылжитын антициклондар. Циклондар әдетте бұлтты, жауын-шашынды ауа райын, ал антициклондар құрғақ, ашық ауа райын әкеледі. Азды-көпті шектелген жергілікті желдер де болады: 1) күндіз теңізден құрғаққа қарай, ал түнде құрғақтан теңізге есетін теңіз бриздері; 2) күндіз таудың етектерінен шыңдарына көтерілетін, түсетін тау-жазықтық ауа ағындары; 3) Фен-Альпі тауларындағы, Оңтүстік Кавказдағы құрғақ тау желдері; 4) Нордост- Кавказдың күшті және солтүстік желдері т. б.

Метеорологияда ауаның қозғалыс бағытымен және жылдамдығымен сипатталады. Желдің бағыты дүниенің 4 бағыты бойынша желдің қай жақтан есіп тұрған жағымен анықтап, румбалармен дүниенің 4 бағытының бас әріптерімен белгіленеді: С- солтүстік, О- оңтүстік, Ш- шығыс, Б- батыс. Төрт негізгі румбалардан басқа олардың араларында орналасқан аралық румбалар бар, сонымен горизонт 8 румбаға бөлінеді: С, СШ, Ш, ОШ, О, ОБ, Б, СБ. Жел бағытының өзгеруі ауа-райының өзгеріс көрсеткіштерінің бірі болып келеді. Осы жергіліктің ең жиі қайталанатын, басымды жел бағытын білу өте қажетті. Қалаларды жоспарлауда, оның территориясында ауруханаларды, мектептерді және басқа қоғамдық және тұрғын объектілерін орналастыруда оның үлкен маңызы бар. Ауаны түтін және газбен ластаушы өнеркәсіптік кәсіпорындар бойынша осы объектілер жел жағынан орналасу керек. Осы жерлікте, румбалар бойынша жыл бойында болған желдер жиілігінің (қайталануының) графикалақ бейнесі жел раушаны деп аталады. Ортасынан румбалардың сызықтарына осы бағыттағы желдің сандарына (қайталануына) сай белгілер қойылады да, олардың ұщтары түзу сызықтармен қосылады. 1 суреттегі жел раушаны осы жердің басымды жел бағыты – солтүстік-шығыс екендігін көрсетеді. Ауаның қозғалу жылдамдығы ауа массасының 1 сек. өтетін қашықтығымен (метрде) өлшенеді (кейде балда) жел екпінімен соғады, жер бетінен биіктігі жоғарылағын сайын, бөгеттер болмағандықтан (қыраттар, ормандар, ғимараттар т.б.) оның жылдамдығы ұлғаяды. Жел жылдамдығының маусымдық өзгерулері географиялық жағдайларына байланысты. Еуропада қатты желдер – қыста, ал Шығыс Сібірде – жазда байқалады. Ауаның 3м/с дейін қозғалу жылдамдығы самал жел ретінде, 15-18 м/с — өте қатты жел, 18-28 м/с – дауыл деп саналады. Ауаның қозғалысы үшінші метеорологиялық фактор болып келеді де температура мен ылғалдылық кешенінде адамның жылу алмасуына әсер етіп, жылу балансын өзгертуі мүмкін. Оның әсерінен конвекция және булану жолдарымен организмнің жылу шығындауы ұлғаяды. Жылдың ыстық уақыттарында жел организмнің жылу беруін күшейтіп, адамның көңіл-күйін жақсартады, ал суықта – денеден жылы ауаны әкетіп, организмнің салқындауына себепкер болады. Қыста жел адамның үсіп кету қаупін үлкейтеді, әсіресе дененің ашық жерлерін – 20-30 градус температурадағы желсіз күндегі аяз, -10 -15 градус қатты желді күннің аязына қарағанда, жеңілірек сезіледі. Ауаның қозғалу жылдамдығының 1 м/с көтерілуі, ауа температурасының шамамен 2 градусқа төмендеуіне теңбе-тең деп шартты түрде алынған.

Жел жылу беруге ғана ықпал жасап қана қоймай тері рецепторларын қоздырып, зат алмасу процесін рефлекторлы күшейтеді де, жылу өндіру процесін көтереді. Егер ауаның температурасы дене температурасынан жоғары болса, және де ол су буларымен қанықса, онда ауаның қозғалысы салқындатушы әсер бермейді. Қатты жел дем алуға кедергі жасап, оның қалыпты жұмыс ырғағын бұзып, тыныс алу бұлшық еттеріне салмақ түсіреді. Бұл жағымсыз рефлекторлық реакцияларды тудырып, жүрек жұмысына әсер етеді т.б. Қарсы желде өкпеден шығарылатын ауаға, желдің күшінен асушы жылдамдық беругетура келеді. Арқадан соққан желде тыныс алу аймағында ауаның біршама разрядталу нәтижесінде, ауа жұтуына кедергі жасалады: адам ауа жетпегеннен кейін ауаны ұстау үшін терең дем алуға мәжбүр болады. Жел адамның денесіне қысым көрсетіп, оның жүруіне, жұмыс жасауына механикалық кедергі жасайды, және осының нәтижесінде энергиялық жұмсалуы ұлғаяды. Қарсы қатты жел адамның жүру жылдамдығына 20-25% төмендетеді. Самал жел адамды ширатып, оның дәрменін көтереді, әсіресе нерв және жүрек-тамыр жүйелерінің сырқаттарымен ауырушылардың көңіл-күйін нашарлатып, тітіркендіріп, ауруларын асқындырады. Қатты жел өзінің шуымен адамның психикасынада жағымсыз әсер тудырады.

Желдің гигиеналық маңызы зор қала көшелерінің, аулаларының аэрациялануына ықпал жасайды, бөлмелердің табиғи ауа алмасуын күшейтеді. Жазғы уақытта желдің ең жағымды жылдамдығы – 1-4 м/с. Желдің қолайсыз әсерлері 6-7 м/с жоғары жылдамдығында көріне бастайды. Тұрғын бөлмелердегі ауаның қозғалу жылдамдығы 0,2-0,4 м/с оңтайлы деп саналады; одан жоғары жылдамдық жел өтін тудырады, ал одан төменгі жылдамдық бөлмедегі ауа мен сыртқы ауаның алмасуының жеткіліксіз екендігін көрсетеді. Қозғалмайтын ауа сергіту әсерін бермейді, ол 0,1 м/с төмен жылдамдықтан бастап білінеді.

«Организмге метеорологиялық факторлардың кешенді әсерлерін бағалау»

Температура, ылғалдылық, ауаның қозғалысы, жылу радиациясы, адам денесінің жылу беруін төмендететін немесе жоғарлататын, оған кешенді әсер етеді.

Температураның, ылғалдылықтың және ауа қозғалысының әрқилы комбинацияларымен, адам оларда бірдей жылу сезетін параметрлерін таңдап алуға болады. Мысалы, мынадай жағдайларда адам жылуды бірдей сезетін болады.

Температура (градус)	Салыстырмалы ылғалдылық (%)	Ауаның қозғалу жылдамдығы (м/с)
17,7	100	0,0
22,4	70	0,5
25	20	2,5

Әрқилы метеорологиялық факторларда бірдей жылу сезуді 100% салыстырмалы ылғалдылықта қозғалмайтын ауаның температурасы көрсетеді. Осы мысалда бұл температурада 17,7 градусқа тең.

Әдетте киімде, тыныш жағдайда тұрған немесе жеңіл жұмыс жасаушы адамдарға жылу комфортын сезу 17,2-21,7 градус аралығында болатыны анықталған.

Организмнің жылулық қалыпты жағдайын қамтамасыз етуші температураның, ылғалдылықтың және ауаның қозғалыс жылдамдығының ең қолайлы ұштасуын комфорт аймағы деп атайды.

Ауа ортасының жағдайын гигиеналық бағалауда термометриядан, салыстырмалы ылғалдылықты және ауаның қозғалу жылдамдығын анықтаудан басқа, организмнің жүрек-тамыр реакцияларын, газ алмасу жағдайларын т.б. ескеру керек.

Метеорологиялық жағдайдың комфорттығы туралы сұрақты шешкенде субъективті сезу шкаласы бойынша адамның жылу сезуін анықтау керек. Осы шкаланың мынадай градациялары бар: суық, салқын, жақсы, ыстық, жылы.

ІІІ. Қорытынды:

Атмосфералық немесе барометрлік қысымның организмге әсері

Ол қысым жер шарында біркелкі және тұрақты болмайды. Оның шамасы географиялық жағдайына, жыл, тәулік уақытында және әртүрлі атмосфералық құбылыстарына байланысты болады. Жер бетінен биіктеген сайын, атмосфералық қысым төмендей түседі де жер астына тереңдеген сайын – жоғарылайды. 0 градус температурада, 45 градус ендікте, биіктігі 760 мм. сынап бағанасын тепе-теңдейтін 1 атм. қысымды қалыпты деп санайды. 1980 ж. бастап метеорологиялық станцияларда жаңа халықаралық қысым өлшеу бірлігі-паскаль (Па) енгізілген. 750 мм. сын. бағ. атмосфераның қысымы 100000 Па сай келеді. Атмосфералық қысым туралы мәліметтерді гектопаскальда хабарлау алынған: гектопаскаль паскальдан 100 есе үлкен. Сонда 750 мм. сын. бағ. 100гПа келеді.

Қалыпты жағдайларда гемоглабиннің оттегімен қанығуы 94-97% жетеді, 2 км. биіктікте ол – 92% тең, 4 км – 82-ден 85% дейінгі шамада, ал 6 км – 70%-ке дейін төмендейді де, тотығу процестері нашарлайды. Шамалы биіктіктерде 1,5-3,5 км) оттегінің жеткіліксіздігі өкпелердің аэрациялануының жиіленуі, жүрек жұмысының, қан айналуының күшеюі, эритроциттердің көбеюі арқылы толтырылады. 4 км. жоғары биіктіктегі сиреген атмосфера жағдайында компенсация жеткіліксіз болып, тау (биіктік) ауруының пайда болуына қауіп туады. Оған белгілі симптомдар тән. Атмосфера қысымы мен организм ішіндегі қысымның арасында едәуір айырмашылық болғандықтан асқазан мен ішектегі газдар кеңейеді де, кеуде-құрсақ көк етіне қысым түсіреді, соның нәтижесінде тыныс алу қиындайды және іште ауру сезімі пайда болады. Тері мен шырышты қабықтардың қан атмырлары кеңейіп, соңынан мұрыннан қан кетеді. Құлақтың ішіндегі дыбыс жарғағының сыртқа қарай иілу әсерінен құлақтарда ауру сезімі пайда болады, оған есінеу, жұтыну дем береді, себебі евстахиев түтігі арқылы ортаңғы құлақ пен сыртқы ауаның қатынасына жағдай жасалады. Оттегінің жеткіліксіз болуына байланысты демікпе, бас айналу, жүрек қағу, цианоз, тері мен шырышты қабықтардың боздануы, бұлшық еттердің әлсізденуі, лоқсу, құсу сияқты симптомдар пайда болады.

Тау ауруын алдын алу табиғи жағдайларда немесе барокамераларда алдын ала жаттығу қажет және биікке көтерілу алдында сүтті және клетчаткаға бай тағамдарды ішпеу керек. Ең дұрысы оттегілік құралдарды пайдалану.

Арал теңізі

By

Admin

-

30.03.2016

0

Арал теңізі, Кайназой дәуірінің орта шетінде, яғни бұдан 21 млн. 1200 жыл бұрын, Арал Каспий теңізіне қосылып жатқан. Өйткені, теңіздің терістік бетіндегі қазіргі Сарышығанақ, Ақеспе тұсынан 80 метр тереңдіктен Олигоцен уақытында өмір сүрген қызыл балықтың, ірі ұлудың, киттің омыртқа сүйектері тасқа айнала бастаған күйінде табылды. Бұл теңіздің кезінде мұхитпен қосылып жатқандығын көрсетеді. Сондай-ақ, Арал маңынан акуланың тісі мен сүйегі табылды. 19 ғасырдың орта кезіндегі Арал-Каспий ойпатының пайда болуы жөніндегі болжамдардан Арал бассейнінің геологиялық ерте кезеңде Жерорта теңізімен тұтасып жатқан су айдыны екенін, оның кейінгі Альпілік қатпарлықта жер қыртысының көтерілуіне байланысты ұсақ су айдындарына бөлінгенін білеміз. Сондай-ақ, Арал теңізінің көлемі жайлы, Арал теңізі жайлы ұғымдар сонау ерте дүние әдебиеттерінде де кездеседі.

Ендеше қазіргі кезде әлем елдері назарын өзіне аударып отырған осы су айдынын зерттеу сол ерте заманан бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді деуге болады. Міне, сондықтан да көне зерттеулер мен қазіргі жаңа мәліметтерді салыстыру арқылы Арал теңізі бассейнімен оның жағалауының даму эволюциясын, сондай-ақ ғасырлар бойы өзгеру сипатын анықтау қиын емес. Мысалы, ежелгі заманның өзінде Арал теңізі көп елдерге мәлім болған. Өйткені, сол IХ-X ғасырлардағы араб ғалымдары – Ибн-Хордадбех, Ибн-Рустен, Масуди, Истахри келтірген мәліметтері аса құнды. Демек, бұл еңбектерден сол кездегі Аралдың көлемі мен жағаларының пішіні туралы мағлұмат алуға болады.

Ибн-Хордадабех «Китаби-ал-масалик Вал-мамлик» \саяхаттар мен мемлекеттер кітабы\ атты еңбегінде Амударияны Жейхун, Арал теңізін Күрдер көлі деп атайды. Ал, Ибн-Рустеннің Амудария мен Арал теңізі туралы жазғандары неғұрлым нақты, оның мліметтері бойынша, Арал теңізінің көлемі 80 фарсах, яғни бір фарсах-6 шақырым. Теңіздің басты жағалауындағы Жоталары Сиякух \қара таулар\ деп аталады. Ал оң жақ жағалауы батпақты, онда қалың орман өскен. Демек аталмыш Сиякух – үстіртің тік жарлы құздары болуы мүмкін. Өйткені оның бастыс жағалауы қазір де биік келеді, кейбір нүктелердің биіктігі – 190 метрге жетеді.

Сол сияқты Араб географы Истахри Арал теңізін «Хорезм көлі» деп аталған және Сырдария жөнінде мәліметтер келтірген. Истахри былай дейді: «Бұл көлдің айналасы 100 фарсах. Суы тұзды, көлге Жейхун, Илаш \Сырдария\ және басқа өзендер құяды». Сондай-ақ Х ғасырда өмір сүрген белгісіз автордың парсы тілінде жазған «Худуд-ал Алам \шығыстан батысқа дейінгі әлем облыстары\» атты қол жазбасында да Арал теңізінің сипаттамасы берілген. Мұнда теңіздің көлемі 300 фарсахқа тең келетіні және жағалауларының құмды екені жазылған. Сондай-ақ жоғарыдағы Арал теңізі жөнінде мәлімет қалдырушылар негізінен теңізді арнайы зерттеген адамдар емес, жолшыбай көргенін жазған саяхатшылар, жалпы дүниежүзілік әдебиетке қатысты шағын дерек жинаған шолушылар. Сондықтан бұл кезде Арал теңізі жайлы нақты ғылыми зерттеулер болған жоқ деуге болады. Дегенмен, бұл кезеңдегі табиғат жағдайларының кейбір ерекшеліктерінің көрсетілуі қазіргі осы өлкенің табиғатының өзгеруі сипатын анықтауға мүмкіндік береді.

Негізгі Арал теңізі жайлы нақты деректі мәліметтердің жиналуы яғни, арнайы зерттеулердің басталуы \17-19 ғғ.\ ғасырлардың еншісіне тиеді. Өйткені бүгінгі Арал деген атау сол 17 ғасырдан бергі жерге берілген. Яғни, 1740-1741 жылдары Сырдария мен Арал маңын зерттеуге алғашқылардың бірі болып, Иван Мурауин қатысып, тұңғыш рет Арал теңізінің шығыс жағалауларын өте дәлдікпен арнайы түсірілім жасау нәтижесінде карта жазған. Жалпы, Арал теңізі жайлы соңғы толық зерттеулер 1946-1950 жылдарға жатады. Демек, ол мәліметтер бойынша теңіз көлемі 66 мың шаршы шақырым, ең ұзын бөлігі 424 шақырым, ал ендігі бөлігі 292 шақырым, орташа тереңдігі 16,1 метр, ең терең жері 68 метр болды. Ал, содан нақты бүгінгі қалған теңізде шамамен 15-20 мың шаршы шақырымға жуық қана су айдындары бар көрінеді. Демек, теңіздің осындай құрғауына орай өңірде алғаш рет 2001 жылы Арал теңізінің табаны қала орны болған деген болжам, бұл күндері нақты шындыққа айнала бастады.

Өйткені бұрын Арал теңізі өз деңгейін сақтап тұрған жылдары сол жағасынан көне заманға тән ою-өрнектер, адам сүйектері, ұшырасқан кездері болғаны жөнінде кезінде теңізде жүзетін кейбір қарт кеме капитандарының талай өз аузынан естіген кездеріміз де болды. Бірақ та, ол кезде теңіз астында қала барын кім білсін. Ал енді теңіз тартылып, жағасы әр деңгейде ашыла бастағанда қазір де бұл жағдай жиі көріне бастады. Өйткені қазіргі археолог ғалымдардың деректері бойынша кепкен теңіз табанынан табылған әлгі мешіттің ою өрнектері сол 12-15 ғасырлардың еншісіне жатқызады. Сондай-ақ бұған дәлел ретінде Арал тарихынан белгілі сол 1592 жылдарға дейін қазіргі табылған қала орны яғни, «Барсакелмес» аралының батыс беті құрлықпен бірігіп жатқан көрінеді. Кейін теңіз суының көтерілуіне байланысты құрлықтан бөлініп қалған. Сондай-ақ жоғарыда сөз болғандай сол ертедегі араб ғалымдарының деректері бойынша да теңіз көлемі сол әрқили көлемде өзгеріп отырған. Мысалы, 80,100 және 300 фарсах мөлшерінде. Егер де бір фарсах 6 шақырым болса, сонда кезінде теңіздің ең үлкен дген көлемі не бәрі 300 х 6 = 1800 шақырым ғана. Бұл – теңіздің сол 1950 жылғы көлемімен салыстырғанда төмен екенін көрсетеді. Міне осыған орай бір сөэбен айтқанда «Барсакелмес» аралы сол 1592 жылға дейін құрлықпен жалғасып жатыр деген сөз шындыққа жақын.

Арал теңізі – Қазақстанның інжу-маржаны, шөл белде-міндегі бірден-бір көгілдір су айдыны еді. Оның апатқа ұшырағанға дейінгі көлемі – 1066 км², тереңдігі – 30-60 метр, тұздылығы – 10-12 % болған. Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген.

Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін әлеуметтік-экономикалық тұрғыда жақсы қамтамасыз етілген тіршілік кешті. Теңіз өңіріндегі елді мекендерде 17 балық колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт және 2 балық комбинаты тұрақты жұмыс істеген.

1960 жылдардан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы аймақтағы игерілетін жер көлемі бұрынғыдай Өзбекстан мен Тәжікстанда 1,5, Түрікменсанда 2,4, Қазақстанда 1,7 есеге өсті. Ал Әмідария мен Сырдария бойындағы Халықтың саны 1960-1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық санының өсуіне орай суға деген қажеттілік те артты. Осыған орай, 1970-1980 жылдар аралығында Аралға құйылатын су мөлшері азайды. Оның негізгі себептері антропогендік факторлар еді. Екі өзен бойындағы суды мол қажет ететін күріш пен мақта өсіру ісі қарқындап дамыды (Шардара).

Оның үстіне ауыл шаруашылығының басқа да салалары барынша дамыды. Өзен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жүзеге асты. Мәселен, Арал 1960-1965 жылдар арасында 44 мың м³, ал 1990 жылдары екі есеге қысқарды. Нәтижесінде, Арал теңізінің деңгейі 23 метрге дейін төмендеп, оның су айдыны 30-200 км-ге дейін қусырылды. Судың тұздылығы 40 пайызға дейін артты. Оның үстіне екі өзен бойындағы шаруашылықтарда тыңайтқыштар мен химиялық препараттарды қолдану 10-15 есеге өскен. Осындай антропогендік факторлар Арал өңірін экологиялық апатқа ұшыратты. Құрғап қалған теңіз түбінен жыл сайын айналаға зияндылығы өте жоғары 2 млн. тұзды шаңдар көтеріліп, желмен тарай бастады. Сонымен, Арал апатына себеп болған факторларға:

жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу;
ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау;
суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын барынша көбейтіп жіберу;
жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және сіды үнемді пайдаланбау;
табиғат ресурстарын пайдалануға жіберілген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады.

Осы аталған фактілер Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялық дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының қолдан істелген қателігі ретінде дүние жүзіне белгілі болды.

Арал өңірінде туындап отырған қазіргі экологиялық апаттар нышаны жыл өткен сайын теңіз суын тарылтуда. Оның фаунасы мен флорасы жойылып бітуге жақын. Топырақтың тұздануы өте жылдам жүруде. Арал теңізінде балық өсіру шаруашылығы тоқталып, соңғы 1-2 жылда ғана қайта қолға алынды. Ондағы тұрғындардың әлеуметтік жағдайы төмендеп кетті. Теңіз түбінен көтерілген улы тұздың мөлшері жылына 13-20 млн. т деп есептеледі. Тіптен, тұзды шаңдар әсері сонау Орта Азия республикалары аумағына жетіп, ауыл шаруашылығына зардабын тигізуде. Топырақтың тұздануы Өзбекстанда – 60 %, Қазақстанда – 60-70 %-ға артып отыр. Мұның өзі жалпы шаруашылықа зиянын тигізуде. Арал өңіріндегі климаттың өзгеруі шөл белдемінің табиғи ландшафтарын бірте-бірте күрделі әрі қайтымсыз антропогендік экожүйелерге қарай ығыстыруда.

Арал өңіріндегі антропогендік факторлар ондағы тұрғындардың салт-дәстүріне, экономикалық-әлеуметтік жағдайына тікелей әсер етуде. Жұмыссыз қалған балықшылар әлеуметтік жағынан қорғаусыз қалып, басқа аймақтарға еріксіз қоныс аударуда.

Қазіргі арал өңірінде адамдардың денсаулығы күрт төмендеп кетті. Бұл өңірде соңғы мәліметтер бойынша туберкулез, бүйрекке тас байлану, сарысу, өкпе-тыныс өңірімен салыстырғанда жоғары көрсеткішті беріп отыр.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы №1241 Жарлығымен мақұлданған ҚР-ның 20004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасында атап көрсеткендей, экологиялық қауіпсіздіктің негізгі міндеттерінің біріне экологиялық апат аймақтарын, әскери-ғарыш полигондары мен сынақ кешендерін оңалту жатады. Міне осы айтылған жәйттердің бәрі біздің өңірден тиісті өз орындарын алады. Мысалы, Арал апат аймағын, «Байқоңыр» ғарыш аймағын және қауіпті «Возрождение» аралын бұған жатқызуға әбден болады. Демек, бұлардың қолайсыз экологиялық зардаптарының өңір халқының денсаулығына айтарлықтай зияндарын тигізіп келеді. Жеке тоқтап айтар болсақ, Арал өңірі экологиялық аймағында (186,3 мың халық бар 178 елді-мекен) тұрады. Сондай-ақ бұл өңір тұрғындарында ішек-қарын аурулары мен қан аздығы, әсересе әйелдер мен балалар арасында балалар өлімі мен туа біткен аурулар және балалардың жүйке аурулары көбею үстінде. Мысалы, облыста 2001-2003 жылдар аралығында 1408 бала алғаш тер мүгедектігіне куәландырылды. Демек, балаларды мүгедектікке шалдықтырып отырған негізгі аурулардың ішінде белді орынды жүйке (нерв жүйесі) аурулары иеленеді. Өткен жылы куәландырылған 355 баланың 104-і (29,9) ал қайта куәландырылған 1186 баланың 364 (30,6%) осындай науқасқа шалдыққан.2002 жылы бұл көрсеткіш 458 баланың 108-і (23,5%), қайта куәландырылған 1293 баланың 433-ін (33,4%) құраған-ды. Сондай-ақ өткен жылы алғаш рет 84 бала ақыл-есі кем балалар санатына жатқызылса, қайта куәландырылғандардан өткен жылы 250 бала (2002 жылы-317) осы дертке шалдыққан. Ал, былтыр 62 бала (2002 жылы – 98) бала туа бітті кемтарлыққа ұшыраған. Олблыс бойынша жалпы мүгедек балалардың 2003 жылы 1541 баланың 468-нің (2002 жылы – 1751 баланың 541) жүйке ауруына шалдыққаны анықталды. Демек осы науқастың түрі балалар арасында жылдан-жылға етек алып еледі.

Жалпы, адам үшін бірінші байлық – денсаулық. Сондай-ақ, ертеңін ойлаған әрбір ел алдымен халқының саулығын, ұрпағының салауатты өмр сүруін қадағалайтынын әркез естен шығармағанда абзал. Сонымен бірге өңірде іш сүзегімен ауыратындар саны 7 есеге өскен. Сол сияқты қоршаған ортаның лакстануынан аймақта жүрек-тамыр және онкологиялық (обыр) аурулары әлдеқайда жиі кездеседі. Демек, бұларды ғаламшар тұрғындарын өлім-жітімге душар ететін, осы заманғы бірінші орындағы аурулар десе де болады. Жалпы, планетадағы көлдердің арасында көлемі жағынан төртінші орынды иеленетін Арал теңізі бұл күндері жер бетінен біржолата жоғалу үстінде. Өйткені, бұрынғыдан 66 мың шаршы шақырымға жуық қана су айдыны қалып отырған сияқты. Ғалымдар теңіз 2015 жылдары жер бетіне толық жойылады деп отыр. Ал, Арал өңіріндегі экологиялық апат адам өміріне жыл өткен сайын өте қауіп төндіруде. Өйткені, республика территориясында алғаш теңіз жағалауы 100 шақырымнан артық қашықтап, кіші арал оқшаулана бастаған шақта, сол құрғаған теңіз ұлтанынан тұзды шаң көлемді аймаққа тарала бастаған сәтте Ю.У.Новиковтың деректеріне қарағанда Арал табанынан кезінде жылына 72 млн. Тонна тұз дүние жүзіне шаң болып тарап, ал Арал өңірінде әрбір гектар жерге 700 кг тұз аспаннан жауатынын дәлелдеген. Міне, осыған орай бұл күндері теңіздің 70-80 пайызы жалаңаштанып құрғаған теңіз табанынан жан-жаққа тарап ұшатын әлгі тұз шаңының көлемін есептеп шығу қиынға соқпайды. Демек, бұл күндері әлемнің түкпір-түкпіріне жылына орта есеппен теңіз табанынан 290 млн. Тоннаның үстінде тұз-шаң тарап жататыны белгілі болды. Қазіргі деректер бойынша Арал теңізіндегі тұздың жалпы массасы 10,7-ден 11,4 млрд. тоннаға жетті. Аралдың тұзы таза табиғи тұз емес, құрамында тыңайтқыштар мен гербицидтерінің қалдықтары, гексохлоран сияқты аса қауіпті химикаттар ондаған жылдар бойы Сырдария мен Амудария ағынымен ілесіп, теңізге құйылады.

Арал теңізінің болашағы дүние дүзі халықтарын толғандыруда. Оның бір жолата жойылып кетуі Орта Азия мен Қазақстанды ғана емес көптеген Шығыс елдеріннің тыныс-тіршілігіне өзгерістер әкелмек. Ал әлемдік климаттың өзгеруі, шөлге айналу, атмосферадағы ауытқушылықтар, антропогендік экожүйелердің тұрақтсыздығын тудырады. Арал мәселесі соңғы 10 шақты жылда географ және эколог ғалымдар арасында жиі-жиі пікірталастар туғызуда. Арал мәселесі туралы халықаралық конференциялар ұйымдастырылды. Өркениетті елдер, халықаралық қоғамдастықтар қаржылай көмек көрсетуде. Олар негізінен Орта Азия республикалары, Ресей, АҚШ, Жапония, т.б. мемлекеттер. Қазақстан жағы өз тарапынан тым құрыса Кіші Аралды сақтап қалу үшін көптеген жұмыстар атқарды. Екіге бөлінген теңіздің Қазақстандық аймағындағы Кіші Аралдың деңгейі баяу болса да көтереліп келеді.

Арал теңізін қалпына келтіріп жандандыру жөніндегі бірнеше ғылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар:

Сібір өзендерін Қазақстанға бұру.
Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды молайту.
Арал теңізін жартылай сақтап қалу.
Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу.
Жер асты суларын пайдалану.
Арал теңізінің өздігінен табиғи ретттеулерін немесе толысуын күту.

Әрине, бұл жобалар болашақтың ісі болғанымен, уақыт талабы оны күттірмейді. Бәрі де қаражатқа кірелуі мүмкін. Ал оның іске асуы адамзат қауымының білімі мен біліктілігіне байланысты екені анық.

Қазіргі кезде аралды құтқаруда бағытында батыл да жоспарлы түрде ғылыми негізде жұмыстар жасалуда. «Арал тағдыры – адам тағдыры» болғандықтан, ғажайып су қоймасын оны сақтап қалу қазіргі ұрпақтың болашақ алдындағы борышы.

Радиация және жалпы сипаттамасы

By

Admin

-

30.03.2016

0

Радиация деген не? Радиацияның қандай түрлері бар,Қазақстан аумағына қанша көлемде күннен радиация түседі? Деген сұрақтарға жауап берейік.

Күн радиациясы Күннен шығатын сәулелі энергия.Белгілі бір уақытта 1 см жер бетіне түсетін күн радиациясы Дж/м мен есептеледі.Күн радиациясының Жер бетіне түсу мөлшері географиялық ендікке байланысты өзгеріп отырады.Неғұрлым оңтүстікке орналасқан сайын күн сәулесі тік бұрышпен түседі де,атмосфераны қысқа жолмен кесіп өтеді,жылуды да соғұрлым көп береді.Солтүстікке барған сайын күн сәулесінің түсу бұрышы азайып,атмосфераны ұзаз жолмен,көлбеу бұрышпен кесіп өтеді.сол себепті жылуды да аз алады.

Радиация дегеніміз-Жер бетіне түсетін күн сәулесінің 20 пайызын атмосфера кері шағылыстырад.Қалған бөлігі жер бетіне жетеді,яғни жер бетіне тура түскен күн сәулесін т у р а к ү н р а д и а ц и я с ы деп атайды.

-Күн сәулесінің біраз бөлігін атмосферадағы су булары,мұз түйіршіктері,шаң-тозаңдар,бұлттар өздеріне сіңіріп және шашыратып таратады.Мұндай жағдайда Жер бетіне ш а ш ы р а н д ы радиация жетеді.

-Жер бетіне келетін тура және шашыранды радиацияның қосындысын ж и ы н т ы қ радиация деп атаймыз.

-Жиынтық радиацияның біраз бөлігі жерге топырақ,су,қар жамылғысы арқылысіңіп жылынады,оны ж ұ т ы л ғ а н радиация деп атайды. Ал біраз бөлігін жер беті кері шағылыстырады, оны ш а ғ ы л ы с қ а н радиация дейміз.Күн радиациясының жер бетіне жетуі географиялық ендікке ғана емес,атмосфераның мөлдірлігіне және күн сәулесінің түсу ұзақтығына да байланысты

Ядролық жарылыстың өткір радиациясы дегеніміз – гамма сәулелену мен нейтрондар ағыны.

Биологиялық ұлпа арқылы өткен гамма кванттар мен нейтрондар тірі жасушылардың құрамына енетін атомдар мен молекулаларды иондандырады, нәтижесінде қалыпты зат алмасуы бұзылып, сәуле ауруының туындауына әкеп соғады.

Сәулелену мөлшеріне қарай сәуле ауруы 4 түрлі дәрежеге бөлінеді:

1) 1 дәрежелі сәуле ауруы (жеңіл түрі) сәулеленудің жиынтық мөлшері 150-250 радиан болған кезде басталады. Аурудың жасырын кезеңі 2-3 аптаға созылады, содан кейін сырқаттың күйі нашарлап, жалпы әлсіреу, лоқсу, басы айналу, температурасы көтерілу сияқты белгілер байқалады. Қанда ақ түйіршіктер азаяды. 1 дәрежелі сәуле ауруын емдеуге болады.
2) 11 дәрежелі сәуле ауруы (орташа) сәулеленудің жиынтық мөлшері 250-400 радиан болған кезде басталады. Аурудың жасырын кезеңі 1 аптаға созылады. Ауру белгілері айқын білінеді. Белсенді түрде емдесе, ауру 1,5 – 2 айда сауығады.
111 дәрежелі сәуле ауруы (ауыр түрі) сәулеленудің жиынтық мөлшері 400-700 радиан болған кезде басталады. Аурудың жасырын кезеңі бірнеше сағатқа созылады. Ауру жылдам және ауыр түрде өтеді. Сәті түссе, 6-8 айдан соң жазылып кетеді.
1V дәрежелі сәуле ауруы (жеңіл түрі) сәулеленудің жиынтық мөлшері 700 радианнан асқанда басталады, өте қауіпті болып саналады. 5000 радианнан асқан мөлшерде адам бірнеше минуттан кейін-ақ ұрысқа қабілеттілігін жояды.

Күші 1 мың т нейтронды оқ-дәрінің әуеде жарылуы кезіндегі сәулелену мөлшерінің есептік мәні.

Жарылыс эпицентрінен қашықтығы, м	Сәулелену мөлшері, радиан
Жарылыс эпицентрінен қашықтығы, м	Гамма сәулелену бойынша	Нейтрондар бойынша	Жиынтық
300	100 000	400 000	500 000
500	30 000	70 000	100 000
700	5 000	10 000	15 000
1000	800	1200	2000
1200	350	500	850
1500	100	100	200
1800	45	30	75
2000	15	5	15

Сәулелену тығыздығы жоғары (қорғасын, құрыш, бетон) материалдарда көбірек әлсірейді. Нейтрондар сығымы жеңіл элементті ядролары бар (су, полиэтилен) жеңіл материалдарда жақсы әлсірейді.

Өткір радиацияны әлсіретудің ең үлкен шамасына фортификациялық (бүркемеленген орлар) құрылыстар ие.

Адам ағзасына иондалған сәулелену әсерін әлсірету үшін әр түрлі радиацияға қарсы құралдар (радиопротекторлар) қолданылады.

Қазіргі кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі – радиациялық ластану болып қалып отыр. Радиоактивті ластанумен күресу тек алдын алу сипатында ғана болады. Себебі табиғи ортаның мұндай ластануын нейтралдайтын биологиялық ыдырату әдіс-турі де , басқада механизімдері де жоқ . Қоректік тізбек бойын-ша тарала отырып радиоактивті заттар азық-түлік өнімдерімен бірге адам ағзасына түсіп , адам денсаулығына зиянды мөлшер-ге дейін жиналуы мүмкін.

Қазақстан териториясында қуатты ядролық сынақтардың ең көп мөлшері жасала Адамзат тарихында бірнеше өте үлкен яадролық және атом электр станцияларында жарылыстар болды. Тек Қазақстанның өзінде семей полигоны, Капустин Яр, өте қауіпті радиациялық заттар шығаратын Байқоңыр ғарыш аймағы т.с.с.

Олар қазақстан территориясының біраз бөлігінің радиа-циялық ластануына әкелді. Шығыс қазақстан тұрғындары Хиросима – Нагасаки мен Чернобыльдан кейінгі ең үлкен иондаушы сәулелену дозасын алған. Радиациялық әсерғе бай-ланысты туған аурулар туралы мәліметтер 1989 жылға дейін құпия сақталып келді. Ресми емес көздердің мәліметтеріне сүйенсек лейкемиядан қайтыс болғандар саны ондаған мың адамды құрайды.

Қазақстан территориясында радиациялық ластану себеп-теріне мыналар жатады: Семей ядролық полигонында жасалған жарылыстардың салдары, радиоактивті материялдарды пайда-ланатын атомдық өнеркәсіп орындары, ғаламдық жауын-дар,халық шаруашылық маселелерін шешу мақсатында жасал-ған жер асты ядролық жарылыстар, табиғи радиоактивтілік, радиоактивті қалдықтар.

КСРО заманында Қазақстан аумағында атом бомбалары сынақтан өтті. Ол үшін арнайы 18 млн га жер бөлініп, Семей ядролық полигоны ашылды. Бастапқысынды адамдарға, жануарлар мен табиғатқа тікелей зардабын тигізген ашық сынақтар жасалды. Сосын оларды жер астына жасай бастады. Атом бомбаларының жарылыстары сұмдық ауыр болды. Семей маңындағы радиациялық әсер аймағында тұратын 500 мыңдай адам осы сынақтан азап шекті.Семей ядролық полигонындағы сынақтардың жалпы саны 456 ядролық және термоядролық жарылысты құрады. Олардың 116-сы ашық болды, яғни жер бетіндегі немесе әуе кеңістігінде жасалды.

Семей полигонында әуеде және жер бетінде сынақтан өткізілген ядролық зарядтардың жалпы қуаты 1945 жылы Хиросимаға тасталған атом бомбасының қуатынан 2,5 мың есе көп болды. Бұл аймақта радиациялық фон 3000-4000 микрорентгенге жетті. Бұл көрсеткіш қалыпты жағдайда сағатына 15-20 микрорентген болатын табиғи радиациялық фоннан екі жүз есе асып түсті.

Семей полигонына жақын нақ сол аудандарда жетілуіндегі әртүрлі ауытқулар, тәндік және естік кемшіліктер әрқилы сәбилер дүниеге ерекше көп келеді.

Мамангдардың айтуынша, соны бәрі нақ қысқа мерзімді және қалдықты радиацияның кесірінен болатын генетикалық мутациямен байланысты.

Адамдар ғана емес, жер де азап шегеді. Жылма-жыл радионуклидтердің жинала беруі жердің құнарлығын азайтады.

Жерде орасан зор микроэлементтер: темір, мыс, магний және басқа металдар әрттүрлі дәнді дақылдар адам организміне сіңеді.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы №1241 Жарлығымен мақұлданған ҚР-ның 20004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасында атап көрсеткендей, экологиялық қауіпсіздіктің негізгі міндеттерінің біріне экологиялық апат аймақтарын, әскери-ғарыш полигондары мен сынақ кешендерін оңалту жатады. Міне осы айтылған жәйттердің бәрі біздің өңірден тиісті өз орындарын алады. Мысалы, Арал апат аймағын, «Байқоңыр» ғарыш аймағын және қауіпті «Возрождение» аралын бұған жатқызуға әбден болады. Демек, бұлардың қолайсыз экологиялық зардаптарының өңір халқының денсаулығына айтарлықтай зияндарын тигізіп келеді.

Жеке тоқтап айтар болсақ, Арал өңірі экологиялық аймағында (186,3 мың халық бар 178 елді-мекен) тұрады. Сондай-ақ бұл өңір тұрғындарында ішек-қарын аурулары мен қан аздығы, әсересе әйелдер мен балалар арасында балалар өлімі мен туа біткен аурулар және балалардың жүйке аурулары көбею үстінде. Мысалы, облыста 2001-2003 жылдар аралығында 1408 бала алғаш тер мүгедектігіне куәландырылды. Демек, балаларды мүгедектікке шалдықтырып отырған негізгі аурулардың ішінде белді орынды жүйке (нерв жүйесі) аурулары иеленеді. Өткен жылы куәландырылған 355 баланың 104-і (29,9) ал қайта куәландырылған 1186 баланың 364 (30,6%) осындай науқасқа шалдыққан.2002 жылы бұл көрсеткіш 458 баланың 108-і (23,5%), қайта куәландырылған 1293 баланың 433-ін (33,4%) құраған-ды. Сондай-ақ өткен жылы алғаш рет 84 бала ақыл-есі кем балалар санатына жатқызылса, қайта куәландырылғандардан өткен жылы 250 бала (2002 жылы-317) осы дертке шалдыққан. Ал, былтыр 62 бала (2002 жылы – 98) бала туа бітті кемтарлыққа ұшыраған. Олблыс бойынша жалпы мүгедек балалардың 2003 жылы 1541 баланың 468-нің (2002 жылы – 1751 баланың 541) жүйке ауруына шалдыққаны анықталды. Демек осы науқастың түрі балалар арасында жылдан-жылға етек алып келеді.

Сіздің іс-әрекетіңіз:

Үйден шықпай тұрғанда, сыртқы киімдердің түгел төмелелерді салып, биік аяқ киімді киіп, ауызын және мұрынды марльдан жасалған повязкамен жабу керек.
Радиация жерінен желге перпендикуляр бағытымен шығуі керек. Сонымен бірге жерге отыруға, шылым шегуге, шанмен журуге, орманда жидектерді жеуге және суға түсуге болмайды.
Егер сіз далаға шыға алмай қалсаңыз, онда үйдің есіктерін, терезелерің, вентиляционный тесіктерді жабыныз. Терезенің тесіктерің бегітіп және скотчпен жабыстыру керек. Кірер есіктің алдында суға толған шелекті және аяқты сүрту үшін дымқыл шөберекті қойып қою керек.

Тамақ ішер алдында міндетті түрде қолды сабынмен жуып және ауызды аз қосылған содамен шайю керек. Азық-түлікті жақсы жабылатын банкілерде және холодильникте сақтау керек

Арал теңізі.

Арал теңізін қалпына келтіріп жандандыру жөніндегі бірнеше ғылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар:

Сібір өзендерін Қазақстанға бұру.
Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды молайту.
Арал теңізін жартылай сақтап қалу.
Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу.
Жер асты суларын пайдалану.
Арал теңізінің өздігінен табиғи ретттеулерін немесе толысуын күту.

Әрине, бұл жобалар болашақтың ісі болғанымен, уақыт талабы оны күттірмейді. Бәрі де қаражатқа кірелуі мүмкін. Ал оның іске асуы адамзат қауымының білімі мен біліктілігіне байланысты екені анық.

Қазіргі кезде аралды құтқаруда бағытында батыл да жоспарлы түрде ғылыми негізде жұмыстар жасалуда. «Арал тағдыры – адам тағдыры» болғандықтан, ғажайып су қоймасын оны сақтап қалу қазіргі ұрпақтың болашақ алдындағы борышы. Семей полигоны.

Бір кездері ядролық полигон нақ Семей жерінде неге құрылды деген сұрақтың жауабын іздегенде сол кезде бұл өңір Кеңес Одағының адам ең аз қоныстанған, сонымен бірге негізгі коммуникация жерлерінен оншалықты қашық емес деген сөздер шыққан. Тек осы себептерден ғана құрбандыққа шалу үшін адам саны қандай болуы керек деген сұрақ туындайды. Темір жолдың екі жүз километрін үнемдеуден гөрі, жалғыз да болса, адамның өмірі арзан бағаданғаны ма?

1989 жылдың ақпанында Семейдегі атом полигонын табу үшін күресті бастауға ұйғарған «Невада — Семей» қозғалысының алғашқы митингісі өткізілді. Оны басқарған – белгілі қоғам қайраткері, ақын Олжас Сүлейменов. Сол жылдың 6 тамызында Семей облысының Қарауыл ауылында ядролық қаруды сынауға мораторий жариялау жөніндегі ұсынысты КСРО және АҚШ Президенттеріне үндеу қабылданды. Онда былай делінген болатын: «Сайын даламыз ядролық жарылыстардан қалтырап бітті, сондықтан да онда ары қарай үнсіз қалу мүмкін емес. 40 жыл ішінде бұл арада мыңдаған Хиросималар жарылды. Біз келешекті қауіппен күтудеміз. Уайымсыз отырып, су мен тамақ ішу, өмірге нәресте әкелу мүмкін емес болып барады. Қазақстандағы ядролық қаруды тоқтату үшін, өз үйімізде бейбітшілік пен тыныштық орнату үшін, өз құқықтарымыз үшін күресу мақсатында біз «Невада — Семей» қозғалысын құрдық».

Осы уақытқа дейін үнсіз тығылып келген халық бір дауыстан «ядролық қаруға жол жоқ!», «Сынақтар тоқтатылсын» деп мәлімдеді. Ядролық сынақтардың қатері жөнінде барлық бұқаралық ақпараттары құралдарында, телевидение мен газеттерде әңгіме бола бастады. Түрлі елдердің парламенттері өз сессияларында қозғалыс ұрандарын талқылап жатты. Радиациялық сәулелердің зардаптары жайлы дәрігерлер мен ғалымдардың ашық әңгіме қозғауға батылдары жетті. Бұқараның қысымымен Семей полигонындағы сынақтар саны азая бастаған еді. Халықтың бастамасымен тұңғыш ретКСРО Үкіметі ядролық қаруды сынауға тыйым салу – мораторий жасау туралы шешім шығарды.

Қазақстан Республикасының егемендігі туралы Декларацияда ел ауағы ядросыз аймақ деп жарияланды. Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев Семей полигонын жабу туралы Жарлық шығарған күні – 1991 жылдың 28 тамызы.

Сөйтіп тиянақтылық пен елімталдық көрсеткен қазақ халқы өз мақсатына жетті: ең үлкен полигон жабылып, атом қаруынан бас тарту әрекеті жасала бастады. Семей полигоны жабылғаннан кейін Ресейдің, АҚШ пен Францияның полигондарында ядролық қаруды сынауға мораторий жарияланды.

1991 жылдың 29 тамызында Семей ядролық полигоны жабылып, 1992 жылдың мамырында оның базасында Курчатов қаласындағы Ұлттық ядролық орталық құрылды.

1.Арал теңізі

Арал теңізі, Кайназой дәуірінің орта шетінде, яғни бұдан 21 млн. 1200 жыл бұрын, Арал Каспий теңізіне қосылып жатқан. Өйткені, теңіздің терістік бетіндегі қазіргі Сарышығанақ, Ақеспе тұсынан 80 метр тереңдіктен Олигоцен уақытында өмір сүрген қызыл балықтың, ірі ұлудың, киттің омыртқа сүйектері тасқа айнала бастаған күйінде табылды. Бұл теңіздің кезінде мұхитпен қосылып жатқандығын көрсетеді. Сондай-ақ, Арал маңынан акуланың тісі мен сүйегі табылды. 19 ғасырдың орта кезіндегі Арал-Каспий ойпатының пайда болуы жөніндегі болжамдардан Арал бассейнінің геологиялық ерте кезеңде Жерорта теңізімен тұтасып жатқан су айдыны екенін, оның кейінгі Альпілік қатпарлықта жер қыртысының көтерілуіне байланысты ұсақ су айдындарына бөлінгенін білеміз. Сондай-ақ, Арал теңізінің көлемі жайлы, Арал теңізі жайлы ұғымдар сонау ерте дүние әдебиеттерінде де кездеседі.

2.Семей полигоны

КСРО заманында Қазақстан аумағында атом бомбалары сынақтан өтті. Ол үшін арнайы 18 млн га жер бөлініп, Семей ядролық полигоны ашылды. Бастапқысынды адамдарға, жануарлар мен табиғатқа тікелей зардабын тигізген ашық сынақтар жасалды. Сосын оларды жер астына жасай бастады. Атом бомбаларының жарылыстары сұмдық ауыр болды. Семей маңындағы радиациялық әсер аймағында тұратын 500 мыңдай адам осы сынақтан азап шекті.

1949 жылдан 1963 жылға дейін жер бетінде жасалған сынақтардың зардабы әсіресе мол болғаны рас. Бұл аймақтағы аурулардың есеп-қисабы 1990 жылға дейін мұқият жасырылып келді. Облыста онкологиялық, жүрек-қан тамыр, жүйке және психикалық аурулар саны күрт өсті. Азап шегіп, өлім құшқан адамдар қаншама. Отбасыларында кемтар балалар көбейді. Бұның өзі қазақ ұлтының келешегіне төнген зор қауіп болатын 1980 жылдардың аяғына қарай халықтың төзімі таусылып, шегіне жеткен еді.

Басқа ядролық державалармен салыстырғанда, Қазақстан аумағында қиратқыш әлуеті жағынан орасан зор ядролық арсенал болды.

Қазақстандағы қарудың жиынтық ядролық қуаты бұрынғы Кеңес Одағының барлық ықтимал дұшпандарының аса маңызды стратегиялық объектілерінің барлығының тамтығын да қалдырмауға жетіп артылатын. Бұл қаруды қолдану миллиондаған халқы бар мыңнан астам қаланы, ол былай тұрсын, тұтас бір мемлекеттерді, тіпті континенттерді жермен жексен етуге мүмкіндік беретін.

Қазақстан стратегиялық қару-жарақ пен оны жеткізу құралдары орналастырылған жай ғана орын болған жоқ. Біздің елде жайласқан сұмдық әскери-техникалық әлует қуаты жағынан тұтас бір индустрия, өзіндік бір «мемлекет ішіндегі мемлекет» еді.

КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде Қазақстан толық әскери ядролық циклды: ядролық қаруды сынау, жаңғырту және өндіру циклын жүзеге асыру мүмкіндігі алды.

А)Теңіз туралы түсінік