- Экология анықтамасы. Экология пәні, міндеттері және зерттеу нысандары.
Экология терминін (грекше үй, тіршілік ету ортасы) 1866 ж неміс биологы Эрнст Геккель ұсынды. Ол өз зерттеулері б/ша экология термини бірнеше сатыларға бөлді:1) Организмдердің өзара ж/е қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейтін биолоэкология. Биоэкология- особьтар экологиясы, популяциялар экологияы , қауымдастықтар экологиясы болып бөлінеді.2) Эклогия-әртүрлі иеархиялық деңгейдегі экожүйелерің тіршілік етуінің жалпы заңдылықтарын зерттейтін ғылым.3) Экология- барлық тірі организмдердің тіршілік ету ортасын зерттейтін комплексті ғылым.4) Экология- адамның түр ретінде ж/е қоғамның планета экосферасындағы орнын, оның экологиялық жүйелермен байланыстар мен олларға әсер ету жағдайларын зерттейді.5) Экология адамның шаруашылық тіршілік әрекетінде өз қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін биофера ресрстарын тиімді пайдалану жолдарын қарастыратын ғылым.Экологияның зерттеу нысандары: аутоэкологиялық ж/е синэкологиялық. Аутоэкологиялық әдіс- бір түрге жататын организмдердің қоршаған ортамен қарым-қатнасын, ал синэкология- көптеген түрлрдің қоршаған ортамен қарым-қатынасы.Бұл зерттеулер: бақылау, тәжірибелер, модельдеу әдістер жатады: табии ж/е техногенді әдістерді зерттеу, проестермен құбылыстарды статистикалық әдіспен бағалау, математиалық модельдеу, әлеуметтк-демографиялық, табиғи жасанды объектілерді паспорттау, экологиялық менеджмент, эклогиялық сараптама.Қазіргі экологияның негізгі міндеті- бүкіл биосфераны қамтитын процестермен құбылыстарды зерттеу.
Жалпы экология пәні оның құрлымы мен міндеттері.«Экология терминін» (грекше үй, тіршілік ету ортасы) 1866 ж неміс биологы Эрнст Геккель ұсынды. Экология дп біз абиғат экономикасына қатысты барлы білімдерді – жануарлардың олардың оны қоршаған органикалық ж/е бейорганикалық ортамен, өзімен ікелей не жанама қатынаста болатын жануарлармен өсімдікермен өзара ынтымақтастық н/е қастастық жаулық әрекеттерінің бүкіл жиынтығын зерттеу.
- Қысқаша даму тарихы. Экологияның қалыптасуындағы А.Гумбольдт, Ж.Ламарк, К.Линеи, фК.Ф.Рулье, Ч.Дарвин, Э.Геккель, А.Тэнсли, В.В. Докучаев, В.И. Вернадскийдің рөлі.
Экологияның даму тарихы. Экологияның қалыптасуына үлес қосқан К.Линней, Ж.Б: Ламарк. Ч. Дарвин. Э. Геккель, В.И. Вернадский және т.б.ғалымдардың ролі. Білімнің барлық салалары сияқты экология ғылымы да тұрақты дамыды.Жануарлар мен өсімдіктердің таралу сипаты , қоршаған ортамен байланысы туралы мәліметтердің жиналуы адамның табиғатты терең меңгеруінен басталды. Аристотель жануарлардың 500 түрін інез-құлығын сипаттап жазды. Ал оның шәкірті Теофраст әр түрлі өсімдіктердің ерекшеліктерін , олардң пішіні мен өсуінің топыра пен ауа-райына тәуелділігі туралы мәліметтер жинақтады.Қайта өрлеу дәуірінде географиялық ашылуларға байланысты түрлі жануарлар мен өсімдіктер ашылды. Бірінші эволюциялық ілімнің авторы- Ламарк ол «сыртқы жағдайлардың әсері ағзалардың бейімделуі ж/е өсімдіктердің мен жануарлардың эволюциясының негігі себептерінің бірі», Дарвин табиғаттағы тіршілік үшін күресті теория жүзінде тұжырымдады «түлердің табиғи сұрыпталу жолымен шығу тегі немесе тіршілік үшін күресте оған қолайлы қолтұқымдардың сақталуы», Геккель өзінің еңбектерінде экологияны ағзалардың қоршаған ортамен іршілік ету жағдайларымен қатынасын зерттейтін жалпы ғылым ретінде түсіндіреді. Экология ғылым ретінде негізінен 19ғ аяғында қалыптаса бастады.
- ХХ жүз жылдықтағы көрнекті ғалымдар В.Н.Сукачаев, Г.Одум және Ю.Одум, Н.Ф. Реймерс, Б. Небел, Б.Коммонер және т.б. Қазақстандағы экология дамуы.
Одумдар,Сукачев,Реймерс, 20ғ экология жылдам дами бстады.Жалпы экологияны қарқнды дамтқан ғалымдар: Одумдар,Сукачев,Реймерс, Шварц, Наумов т.б. Қазақстанда экология мәселелерімен Ғылым Академиясының топырақтану, ботаника, зоология, физиология институттары айналсады.
- Экологиядағы негізгі түсініктемелері: биосфера, экожүйе, биогеоценоздар, популяция, қауымдастық, экология факторлар.
Биосфера – планетадағы тірі заттардың таралған аймағы – жердің “ерекше тіршілік қабығы” – деп анықтама береді.Вернадскийдің констант ( тұрақтылық) заңы: Биосфераның тірі затының мөлшері – тұрақты шама.
Экологиялық жүйе немесе экожүйе –зат айналымды қолдайтын, кез келген тірі организм мен бейорганикалық компонентер жиынтығы.
Биогеоценоз – тірі организмдер қауымдастығының(биоценоз) абиотикалық жағдайлардың кеңістіктік жиынтығын(биотоп), зат, энергия, мен информация алмасулары негізінде біріктіретін құрлықтық экожүйе.
Популяция деп – үлкен аймақта тіршілік ететін және өзара байланыста болатын бір түрдің особьтарының ( дараларының ) тобын айтады.
Қауымдастық – бірлестік, одақ; ортақ шаруашылық мақсатқа жету үшін, сондай-ақ саяси, ғылыми , мәдени немесе өзге де мақсаттарға жету үшін ұйымдардың немесе жеке тұлғалардың шарт негізінде бірігуі; нақты шекаралар, тұрғылықты жерлер немесе территориялар ішінде әрекет ететін әлеуметтік байланыстар жиынтығы.
Экологиялық факторлар – тірі организмдерге олардың жеке дамуының бір ғана кезеңінде болса да тікелей немесе жанама әсер ете алатын, ортаның кез келген әрі қарай бөлшектенбейтін элементі.
- Жалпы экологияның негіздері. Экология пәні, жалпы экологияның құрылымы мен міндеттері
Қазіргі жалпы экология ғылымы организмдерді тіршілік деңгейлеріне сәйкес жеке салаларға бөліп зерттеуге ерекше мән береді. Мысалы, жеке дараларды — аутэкология, популяцияларды — демэкология, табиғи бірлестіктерді — синэкология, ал биосфераны — ғаламдық экология ғылымдары зерттейді. Экология ғылымының бұл салалары мен негізгі бағыттары бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Мұның бәрі де жалпы экология ғылымына берілетін анықтамалардың мәнін аша түсуде әрі өз зерттеулері арқылы оның дамуына зор үлестерін қосуда.
Қазіргі жалпы экология ғылымының зерттеу бағыттары, негізінен, биоэкологияның іргелі заңдылықтарына сүйенеді.
- Биоэкология ғылымы тірі организмдердің жекеленген ірі жүйелік топтары — микроорганизмдерді, саңырауқұлақтардың өсімдіктерді және жануарларды зерттеуге басты назар аударады.
- Биоэкология жеке табиғи белдемдер экожүйелеріндегі организмдер мен орта жағдайларының өзара байланыстарын зерттеуге байланысты арктика жәнетундра экологиясы, орман экологиясы, дала экологиясы, шөл экологиясы, тay экологиясы және т.б. да көптеген салаларға бөлінеді.
- «Адам және табиғат» жүйесі бойынша табиғат пен қоғам арасындағы өзара қарым-қатынастарға байланысты экологиялық зерттеулер көптеген бағыттар мен салаларға бөлінеді. Мысалы, тарихи экология, адам экологиясы, қала экологиясы, инженерлік экология, ауыл шаруашылығы экологиясы және т.б.
- Тірі заттар ұйымындағы биологиялық деңгейі. Ағзалардан тыс деңгейдегі жүйелер- популяция, экожүйелер, биосфера, экология нысандарын оқыту ретінде.
Тірі заттар ұйымындағы биологиялық деңгейі:
Молекулалық деңгей – тірі организмдер құрылымының ең төменгі деңгейі, бұл деңгейде биологиялық система биологиялық активті ірі молекулалар – белоктар көмірсулар, нуклеин қышқылдары түрінде сақталады.
Клеткалық деңгей – бұл деңгейде биологиялық активті молекулалар бір системаға бірігеді. Клеткалық құрылымына байланысты барлық организмдер бір клеткалы және көп клеткалы болып екіге бөлінеді.
Тканьдік деңгейде құрылысы мен атқаратын функциялары ұқсас клеткалар бірігіп, ткань түзіде;
Органдық деңгейде бірдей қызмет атқаратын бірнеше тканьдер бірігіп, белгілі бір орган түзеді;
Организмдік деңгейде бірқатар органдар жеке организм системасын құрайды.Организмдер жеке түрге жіктеледі.
Популяциялық – түрлік деңгей шығу тегі, тіршілік ету ортасы мен жағдайлары бірдей организмдер жиынтығымен сипатталады. Бұл деңгейде қарапайым эволюциялық өзгерістер байқалады.
Биоценоздық және биогеоценоздық деңгей әр түрге жататын организмдерді біріктіретін тірі материя құрылымының жоғарғы сатысы.
Биосфера деңгейінде біздің планетамыздың барлық бөліктерінде тіршілік белгілерін білдіретін анағұрлым жоғарғы сатыдағы табиға система қалыптастырады. Бұл сатыда организмдердің тіршілік әрекетімен байланысты жалпы планеталық масштабтағы заттар айналымы жүзеге асады.
Ағзадан тыс денгейлерге популяция,экожүйелер, биосфера кіреді.
Популяциялық-түрлік деңгей – Дарақтар табиғатта бірінен-бірі оқшауланбай, популяцияға бірігіп өмір сүреді. Популяция – ағзадан жоғары биологиялық жүйе. Ол дәл сол ағзалар бір аумақта ұзақ уақыт мекендегенде пайда болады. Тап осы популяцияның дарақтары өзара еркін шағылысады. Ағзаның бір түріне жататын әр түрлі популяциялар дарақтарының да өзара шағылысуы мүмкін, мысалы, әр түрлі аумақта тіршілік ететін қасқырлар популяциясының дарақтары бірімен-бірі шағылысады. Алғашқы заттардың эволюциялық үдерістері популяциялық деңгейде өтеді, яғни кебейеді.
Биосфералық деңгей. Биосфера.
Бүкіл биогеоценоздар жиынтығынан биосфера түзіледі. Биосфера – тірі ағзалар орналасқан Жер қабығы. Бұл ғаламшардағы тіршілік жаратылымының ең жоғары деңгейі. Мұнда тірі ағзалардың тіршілік әрекетіне байланысты заттар мен энергия өзгеру айналымы жүреді. Нақты тіршілік деңгейі мен биологиялық ғылым арасында да айқын шектеу болмағанымен, тірі табиғаттағы тіршіліктің жаратылу деңгейін шартты түрде былай межелеп бөлуге болады:
Экожүйелер
Экологияда «биогеоценоз» ұғымымен бірге «экожүйе» ұғымы қолданылады. «Экожүйе» ұғымын ағылшын ботанигі А.Д.Тенсли ұсынды.
Биогеоценоз экожүйенің бір варианты болып табылады. Алайда экожүйе мен биогеоценоз арасында айтарлықтай айырмашылық болмағанмен, соңғы кезде «экожүйе» ұғымы кең қолданылады. Экожүйе – зат айналымы жүре алатын организмдер мен бейорганикалық компоненттер жиынтығы. Экожүйелер арасында биогеоценоздар арасындағы сияқты анық шекара жоқ, бір экожүйе біртіндеп екінші экожүйеге ауысады.
- Жалпы экологияны қарастырудағы мәселелер мен сұрактар. Жалпы экология тараулары.
Қазіргі жалпы экология ғылымы организмдерді тіршілік деңгейлеріне сәйкес жеке салаларға бөліп зерттеуге ерекше мән береді. Мысалы, жеке дараларды — аутэкология, популяцияларды — демэкология, табиғи бірлестіктерді — синэкология, ал биосфераны — ғаламдық экология ғылымдары зерттейді. Экология ғылымының бұл салалары мен негізгі бағыттары бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Мұның бәрі де жалпы экология ғылымына берілетін анықтамалардың мәнін аша түсуде әрі өз зерттеулері арқылы оның дамуына зор үлестерін қосуда.
Қазіргі жалпы экология ғылымының зерттеу бағыттары, негізінен, биоэкологияның іргелі заңдылықтарына сүйенеді.
- Биоэкология ғылымы тірі организмдердің жекеленген ірі жүйелік топтары — микроорганизмдерді, саңырауқұлақтардың өсімдіктерді және жануарларды зерттеуге басты назар аударады.
- Биоэкология жеке табиғи белдемдер экожүйелеріндегі организмдер мен орта жағдайларының өзара байланыстарын зерттеуге байланысты арктика жәнетундра экологиясы, орман экологиясы, дала экологиясы, шөл экологиясы, тay экологиясы және т.б. да көптеген салаларға бөлінеді.
- «Адам және табиғат» жүйесі бойынша табиғат пен қоғам арасындағы өзара қарым-қатынастарға байланысты экологиялық зерттеулер көптеген бағыттар мен салаларға бөлінеді. Мысалы, тарихи экология, адам экологиясы, қала экологиясы, инженерлік экология, ауыл шаруашылығы экологиясы және т.б.
- Биосфера жаһанданды экожүйе ретінде. «Биосфера» түсінігі, онын құрамы және шегі.
Биосфера жаһандық экожүйе ретінде.Биосфера түсінігі
Жер планетасының биосферасы – адам және басқа барлық тірі организмдердің тіршілік ету ортасы.Бұл-планетадағы тірі заттардың тіршілік аймағы.Биосфераның құрылымы,құрылысы және энергетикасы онда тіршілік ететін тірі организмдердің тіршілік процестердіңжиынтығымен анықталады.Планетатүгелдей биосфера емес.Оның жоғарғы шегі теңіз деңгеінен озон қабаты,20-25 км –ге дейін,ал құрлықта 2-3 км мұхит түбіне дейінгі аралықты алып жатыр.Жер планетасында мекендейтін халық саны соңғы жылдары өте жоғары қарқынмен өсуде . Бұл адамзат қоғамы үшін жаңа проблемалар туғызары анық.Өте ертедегі тарихи кезеңдерден бастап өткен ғасырдың басына дейін халық саны аштық пен әртүрлі эпидемиялар әсерінен біресе азайып,біресе көбейіп,бірнеше жүз. Арасында ауытқып отырды.Тек ХVII-XIX ғасырларда жағдай біршама өзгерді.1960жылдарға қарай халық саны 3 млрд-қа,1975жылы 4млр-қа, 1987жылы 5млр-қа жетіп, жылына шамамен 90 млн-ға артып отыр.
- Тірі зат және оның қасиеті, орта түзуші функциялары. Жер шары масштаб үрдісіндегі орта түзуші қызметінің белгілері.
Тірі табиғат дүниесі дегеніміз — биологияда ағзалық әлемді жүйелеудің ең жоғары тобы.
Тірі заттар – бір қатар өзіне тән қасиеттерге ие бола отырып , биосфереда белгілі бір биогеохимиялық функциялар атқарады.
Тірі заттар және оның құрамы.Вернадскийдің биосфераның геологиялық кездейсоқ ьемес әртурлі жеті бөліктерден тұрады деп есептеді:тірі зат биогенді өлі билогиялық өлі радиоактивті ыдыраушы заттар шашыранды атомдардың заттары және космостық заттар. Тірі зат әдебиетке бұл ұғымды Вернадский енгізі бұл химиялық құрамы энергия және салмағы арқылы біріккен бүкіл тірі организмдердің жиынтығы.Тірі зат биосфераның аз ғана бөлігін құрғаны мен бүкіл биосфера салмағының 0.01% оның негізін құрайды.Вернадский бойынша тірі заттар бұл қуатты геологиялық фактор болып таблатн тіршілі ететін тірі организмдердің жиынтығы.Биосфераның тірі заттары химиялық және геологиялық тұрғыдан өте белсенді болып келеді.
Биосферадағы тірі заттар өнімінің құрамында жылма-жыл 200 млрд тоннадан астам зат болады. Тірі материяның құрамына жыл бойы 6 млрд тонна азот, 2 млрд тонна фосфор және калий, кальций, күкірт, темір сияқты басқа элементтер қосылады. Келтірілген цифрлар тірі материяның биосферадағы өте белсенді құрамбөлік екенін көрсетеді. Тірі материя уақыттың геологиялық қарқынында Жердің басқа қабықтарының қайтадан түзілуіне жәрдемдесетін геохимиялық орасан зор жұмыс істейді.
- В.И.Вернадскийдің атомның биогенді миграция заңы.
В ИВернадскидін атомнын биогенді миграция заны. Биосфера-біздің тіршілік ететін ортамыз, бізді қоршаған табиғат. Адам баласы, ең алдымен, өзінің тыныс алуы, тіршілік еті іс-әрекеті арқылы осы табиғатпен тығыз байланысты.В.И.Вернадский.
Академик В.И.Вернадскийдің биосфера жөніндегі негізгі идеялары ХХ ғасырдың басында қалыптаса бастады. Алғаш рет 1926 жылы оның БИОСФЕРА атты еңбегі жарыққа шықты.
В.И.Вернадский биосфера- табиғаттың негізгі тірі және өлі заттарынығ бір-бірімен озара әсері болып табылатын тіршілік аймағы деп қарастырады.
Осылайша В.И.Вернадский: биосфераның негізгі ерекшелігі-Күн сәулесі энергияны әсерінен болатын химиялықэлементтер атомдарының миграциясы нәтижесінде жүретін организмдердің көбеуі, өсу және зат алмасу процестері болып табылады деп түсіндірді.
- Биосфераның негізгі қасиеті.
Биосфераның қасиеттері: эволюция және тұрақтылықБиосфераның тұрақтылығыБиосфера тұрақты тәртіпте жұмыс істейтін күрделі экологиялық жүйе болып есептеледі. Биосфераның тұрақтығына ағзалардың үш тобының – түзушілердің (автотрофтар), тұтынушылардың (гетеротрофтардың) және бүлдірушілердің (минералды ағзалық қалдықтар) себепкер болады. Бұл күй ′′′биосфера гомеостазы′′′ деп аталады. Биосфера гемеостазы (биосфера тұрақтылығы) оның эволюцияға бейімділігін жоғалтпайды. Биосфера эволюциясы тарихының үлкен бөлігі мынадай негізгі екі фактор әсерінен жүзеге асты:
фактор – бұл Жер тарихындағы табиғи геологиялық-климаттық өзгерістері;
фактор – ағзалар эволюциясы және олардың биосфера құрам бөліктеріне әсері.
Тек ондаған, мыңдаған жылдардан соң ′′үшінші фактор′′ – адам факторы пайда болды. Бұл фактор биосфераны едәуір өзгертті. Адамның арқасында жасанды суқоймалар, орасан зор ауыл шаруашылық жер келбеті, алып қалалар пайда болды.
Эволюция нәтижесіЭволюция нәтижесінде фотосинтездейтін ағзалар бастапқыда балдырлар, соңынан өсімдіктер өмірге келді. Өсімдіктер палеозой дәуірінде бар болғаны 400 млн жыл шамасында құрлыққа шықты. Жасыл өсімдіктердің пайда болуы биосферада алғашқы төңкеріс жасады, ол литосфераны толық өзгертті. Өйткені өсімдіктердің әсерінен литосферада топырақ қабаты түзілді. Жер бетінде тіршіліктің барынша өркендеуі мезозой (бор, юра, триас кезеңдері) дәуірінде жүзеге асты. Ол дәуір бұдан 200 млн жылға жуық бұрын басталды. Бұл уақытта бүкіл жер бетінде үйектік мұз болған жоқ, бұған үйектік (полярный) шеңберде тас көмір кенінің болуы дәлел болады. Бұл кезде жер бетінде іс жүзінде тропиктік және субтропиктік климат үстемдік етті, бұған атмосферадағы көмірқышқыл газ мөлшерінің көптігі себепкер болды. Көктемелі кәсердің (парниковый эффект) және ылғалдың көп мөлшерде болуынан қырықжапырақ, қырықбуын, қылшабуын тәрізді өсімдіктердің биіктігі көпқабатты үйлердің биіктігіне жетті. Өсімдіктекті қоректердің орасан көп мөлшерде болуынан шөппен қоректенетін ірі жануарлар – динозаврлардың пайда болуына жағдай туғызды. Динозаврлардың дене тұрқы 30 метрден астам болып, массасы 50 тоннаға дейін жетті. Атап айтқанда бұл кез атмосферадан көмірқышқыл газды тұтынушылардың көбеюімен және көмір мен көмірсутектің (мұнай газы) жинақталуымен сипатталады. Осылардың барлығы көктемелік әсерді кемітіп, жердің салқындау дәуірі басталды. Динозаврлар дәуірінің соңы бұдан 65 млн жыл бұрын Американың орталық ауданында орасан зор астероид құлауы нәтижесінде Мексика шығанағы түзілді. Бұл жиһандық тұңғыш экологиялық апат болды. Астероидтың жерге соғылуы нәтижесінде көтерілген шаң мен түтіннен күннің беті бірнеше жыл көлегейленіп, ауаның салқындауы салдарынан динозаврлардың жұмыртқалары қатып калды. Динозаврларды баласын тірілей туатын жануарлар алмастырды. Бұлар денесін түк басқан, баласын сүтпен асырайтын сүтқоректі жануарлар еді. Кайнозой дәуірі басталды. Ең алғаш адамтәріздес тіршілік иесі Африкада бұдан 2,5 млн жыл бұрын пайда болғанымен, адам от жағып, отты меңгерудің арқасында, тек осыдан 40 мың жыл бұрын ғана табиғаттан бөлініп шықты. (Орасан қалың күл қабаты бар алау сілемінің және жануарлардың күйген сүйектерінің табылуы синантроптардың бұдан 300 млн жыл бұрын отты сақтауды ғана емес, жағуды да білгенін айғақтайды.) Адам жаратылуының қоғамдық форма ретінде алғашқы өркениеті тек 10 мың жылға жуық бұрын ғана бастапқыда Мысырда, Месопотамияда, Қытайда және Үндістанда пайда болды.
- Жүйенің орталықтандырылған сипаты, орталықтандрылған топ-тірі ағзалар.
- Өзгертушілікке бейімділігі. Ле-Шателье-Брауна шартты механизмдер ішінде бірі биосфера гомеостазын қамтамасыз етуші.
Өзін өзі реттеуге қабілеттілігі Ле Шателье-Браун принципі, Ле Шателье — Браун принципі, тепе-теңдіктің ығысу принципі — жүйені термодинамикалық тепе-теңдік күйден ауытқытатын сыртқы әсердің салдарынан сол жүйедегі тепе-теңдік осы әсерді әлсірететін (немесе оған қарсы әсер ететін) реакция бағытына қарай ығысатындығын тұжырымдайтын принцип. Жүйедегі тепе-теңдіктің ығысуына реагенттер мен өнімдердің концентрацияларының, қысымның (газдар үшін) және температураның өзгеруі әсер етеді. Тепе-теңдік күйге келген жүйеде тура және кері реакциялардың жылдамдықтары бірдей болады. Жүйедегі азот немесе сутектің концентрациясын арттырғанда Ле Шателье принципі бойынша тепе-теңдік олардың концентрациясын кемітетін, яғни аммиак түзілетін бағытқа қарай ығысады. Керісінше, жүйедегі аммиак концентрациясын арттырғанда тепе-теңдік аммиактың концентрациясын азайтатын, яғни сутек пен азот түзілетін реакция бағытына қарай ығысады. Тура реакция жылу бөле жүретін болғандықтан жүйенің температурасын жоғарылатқанда тепе-теңдік Ле Шателье принципі бойынша сол әсерді бәсеңдететін, яғни жылу сіңіре жүретін реакция бағытына, яғни сутек пен азоттың түзілу реакциясы бағытына қарай ығысады. Керісінше жүйенің температурасын төмендеткенде тепе-теңдік жылу бөле жүретін реакция бағытына қарай ығысады.Қысымның тепе-теңдікке әсерін болжау үшін реакция теңдеуінің сол және оң жақтарындағы молекулалар сандарын салыстыру керек. Қысымды ұлғайтқанда Ле Шателье принципі бойынша тепе-теңдік молекулалар саны азаятын, яғни аммиак түзілу реакциясы бағытына қарай ығысады. Керісінше қысымды кеміткенде тепе-теңдік молекулалар саны көбейетін жаққа ығысады. Егер қайтымды реакция теңдеуінің оң және сол жақтарындағы молекулалар саны бірдей болса, онда қысымның өзгеруі тепе-теңдіктің ығысуына әсер етпейді. Ле Шателье принциін 1885 ж. А. Ле Шателье (1850 — 1936) тұжырымдап, ал теорилық тұрғыдан 1887 ж. К.Ф. Браун (1850 — 1918) негіздеген.
- Биосфераның әр түрлілігі-оның тұрақтылығында негізгі жағдайы. Биосфера үрдістерінің үздіксіздігі және оның потенциалдық өлімсіздігі.
- Зат айналымдардың рөлі. Үлкен айналым (геологиялық) және кіші (биогеохимиялық). Биогеохимиялық циклдар.
Заттар айналымының ролі үлкен геологиялық және кіші биохимиялық,биогеохимиялық айналымдар.
-Планетадағы барлық заттар үнемі айналымда болады.Күн энергиясы жер бетінде 2 зат айналымын қамтамасыз етеді:улкен геологиялық және кіші геологиялық.Биосферадағы заттардың үлкен айналымы негізгі 2 кезеңнен ерекшеленеді.Жер дамуының геологиялық өне бойында жүріп келетін және биосфераның дамуында негізгі роль атқаратын планетарлық процесс.Геологиялық зат айналымы тау жыныстарының түзілуінен үгілуімен және бұзылған өнімдердің сынықтармен химиялық элементтердің кейн басқа жерге ауысуымен байланысты.Бұл процесстердегі басты рольды су мен топрыақ бетінің термиялық қасиетіи күн сәулелерінің сіңірілуімен шағылуы жылу өткізгіштігі және жылу сыймдылығы атқарылады.Жер бетінің тұрақсызь гидротермиялық жағдайы атмосфера айналымының планеталық жүйесімен бірге жер дамуының бастапқы этаптарында құрлықтарды мұхиттарды және қазіргі геосфарны түзумен байланысты болды.Биосфераның қалыптасуымен үлкен айналымға организмдердің тіршілік өнімдеріде қосылды.геологиялық айналым тірі организмдерді қоректік элементтермен қамтамасыз етіп көбіне олардың тіршілік етуін анықтайды.
биогеохимиялық айналымдар.организмдер тіршілігінің барысында биосфераның әртүрлі құрылымдық бөлімдері арасында жүретін энергиямен зат айналымын яғни химиялық элементтердің тірі организмдердің қатысуымен қозғалуын және өзгеруін беогеохимиялық айналымдар деп атайдыы.Химимялық элементтер биосферада биологиялық айналымның әртүрлі жолдарымен тірі затпен жұтылып энергиямен қамтамасыз етіледі де сосын тірі затты тастап жиналған энергияны сыртқы ортаға беріп үздіксіз айналымда болады.Осындай үлкенді-кішілі тұйық жолды Вернадскийдің беогеохимиялық айналымдар деп атады.Бұл айналымды екі типке бөлуге блады:1)газ тәрізді заттардың атмосферадағы немесе гидросферадағы айналымы 2. Жер қыртысындағы шөгінділер.
Көміртегінің айналымы.фотосинтез үшін көміртегінің көзі атмосферадағы немесе суда еріген көмірқышқыл газы болып табылады.Өсімдіктер түзген органикалық заттың құрамында көміртегі қоректену тізбегі бойынша тірі не өлі өсімдік ұлпалары арқылы өтіп,тыныс алу,ашу немесе отынның жануы нәтижесінде көмірқышқыл газы түрінде атмосфераға қайтады Көміртегі циклының ұзақтығы үш-төрт жүз-жылдаққа тең.Азот айналымы.Өсімдіктер азотты ыдыраған өлі органикалық заттан алады.Бактериялар ақуыздардың азотын өсімдіктер сіңіре алатын түрге өткізеді.Атмосферадағы бос азотты өсімдіктер тікелей сіңіре алмайды.Бактериялар мен көк жасыл балдырлар атмосфералық азотты байланыстырып,топыраққа өткізеді.Көптеген өсімдіктер оладың тамырларында түйнектер түзетін азот-фиксациялаушы бактериялармен симбиоз түзеді.Өлген өсімдіктерден немесе жануарлардың өлекселерінен бактериялардың басқа топтарының іс-әрекеті нәтижесінде бос түрге өтеді де қайтадан атмосфераға қайтады.
Фосфор мен күкірттің зат айналымы.Фосфор мен күкірт тау жыныстарында болады.Тау жыныстарының бұзылуы мен эрозиясының әсерінен топыраққа өтеді де,оларды өсімдіктер пайдаланады.Редуцент-ағзалардың тіршілік қызметі нәтижесінде олар қайтадан топыпаққа қайтады.Азот пен фосфор қосылыстарының бі бөлігін жауын сулары өзендерге,одан теңіз бен мұхитқа қарай шайып,оны балдырлар қолданады.Оттегінің циклі Жердегі оттегінің циклі шамамен 2000жылда,судың* шамамен 2млн.жылда жүріп өтеді.Бұл заттардың атомдары Жер шарында әр түрлі тірі зат арқылы өткенАтмосферадағы оттегінің мөлшері біртіндеп артты.Соңғы600млн.жылда зат айналымдардың жылдамдығы мен сипаты қазіргі кездегі деңгейіне жақындады.
Биогеохимиялық цикл – минералды қосылыстар құрамындағыхимиялық элементтердің өсімдіктер мен жануарлар организмдері арқылы табиғаттағы айналымы.
- Тірі заттардың қызметі үшін биогеохимиялық циклдардың белгілері. Биогеохимиялық циклдар көбінесе өмірлік маңызды заттар: азот, оттегі, фосфор, күкірт.
Биогеохимиялық негізгі көміртегі азот оттегі фосфор кукірт айналымы
Тірі ағзалар биосферада маңызды биогенді элементтердің зат айналымын жүзеге асырады.Олар кезектесіп тірі заттан бейорганикалық материяға өтіп отырады.Бұл циклдер екі негізгі топқа бөлінеді:газдардың айналымы және шөгінді заттар айналымы.Біріншісінде элементтердің негізгі көзі-атмосфера (көміртегі,оттегі,азот)екіншісінде-таулы шөгінді жыныстар(фосфор,күкірт және т.б)болып табылады
Көміртегінің айналымы.фотосинтез үшін көміртегінің көзі атмосферадағы немесе суда еріген көмірқышқыл газы болып табылады.Өсімдіктер түзген органикалық заттың құрамында көміртегі қоректену тізбегі бойынша тірі не өлі өсімдік ұлпалары арқылы өтіп,тыныс алу,ашу немесе отынның жануы нәтижесінде көмірқышқыл газы түрінде атмосфераға қайтады Көміртегі циклының ұзақтығы үш-төрт жүз-жылдаққа тең.
Азот айналымы.Өсімдіктер азотты ыдыраған өлі органикалық заттан алады.Бактериялар ақуыздардың азотын өсімдіктер сіңіре алатын түрге өткізеді.Атмосферадағы бос азотты өсімдіктер тікелей сіңіре алмайды.Бактериялар мен көк жасыл балдырлар атмосфералық азотты байланыстырып,топыраққа өткізеді.Көптеген өсімдіктер оладың тамырларында түйнектер түзетін азот-фиксациялаушы бактериялармен симбиоз түзеді.Өлген өсімдіктерден немесе жануарлардың өлекселерінен бактериялардың басқа топтарының іс-әрекеті нәтижесінде бос түрге өтеді де қайтадан атмосфераға қайтады.
Фосфор мен күкірттің зат айналымы.Фосфор мен күкірт тау жыныстарында болады.Тау жыныстарының бұзылуы мен эрозиясының әсерінен топыраққа өтеді де,оларды өсімдіктер пайдаланады.Редуцент-ағзалардың тіршілік қызметі нәтижесінде олар қайтадан топыпаққа қайтады.Азот пен фосфор қосылыстарының бі бөлігін жауын сулары өзендерге,одан теңіз бен мұхитқа қарай шайып,оны балдырлар қолданады
Оттегінің циклі Жердегі оттегінің циклі шамамен 2000жылда,судың* шамамен 2млн.жылда жүріп өтеді.Бұл заттардың атомдары Жер шарында әр түрлі тірі зат арқылы өткенАтмосферадағы оттегінің мөлшері біртіндеп артты.Соңғы600млн.жылда зат айналымдардың жылдамдығы мен сипаты қазіргі кездегі деңгейіне жақындады.
- Биосфераның эволюциясы. В.И.Вернадский пікірі биосфераның пайда
Биосфера эволюциясы. Биосфера дамуының пайда болуындағы Вернадскийжн іліміБиосфера эволююциясы-түрлердің,оолардың ара қатынастарының үздіксіз бір мезгілде өзгеру және бір түрдің жойылып,бұрын блмаған 2-ші бір турлердің пайда болу құбылыстары.Қазіргі биосфераның қалыптасуы ғасырлар бойы орын алған эволюцияның нәтижесә.Биосфералық эволюция тіршіліктің пайда болуына дайындық кезеңінен,дәлірек айтқанда биологиялық эволюциядан тұрады.Олардың негізгі сатылары ғаламшармен оның атмосфеерасының түзілуі шамамен 4-5млрд жыл бұрн басталды.Алғашқыда пайда болған атмосферада температурасы жоғары азот су буы,етан ,аммияк,инертті газдардан құралған көміртегі тотығынң формальдегидпен басқа жай қосылыстар болуымүмкін.2.Күннің сәулелену энергиясымен атмосфераның сууыеың нәтижесінде заттардың абиотикалық айналымы пайда болды.Суық су пайда болып гидросфера құрылып,элементтердің судағы миграциясы мен ерітінділерде бірнеше фазалық химиялық реакциялар жүрді3.Күннің ультра күлгін сәуле энергиясының радиоактивтіліктің жжәне әртурлі энергиялық күш нәтижесінде көміртегінің,азоттың,сутегінің,оттегінің,қосылыстары конденсациямен полимеризацция процестеріне су арқылы органикалық қосылыстар тузілді.4.тортнші сатыны анторопоген сатысы деп атауга болады себебі жердің геологиялық тарихының соңғы кезеңі.Осы антропогендік кезеңнің көрнекті оқиғасы эволюцияның басқарушысы саналы адамның пайда болуы.Адамзат қоғамының пайда болуы мен даму өте көөп мөлшерде зать пен энергия ағысын тартып,биологиялық айналымның тұйықтығынн бұзды.Антропогендік экологиялық дағдарыстар туып эволюцияның джағымсыз факторына айналды.
Биосфера ұғымы алғаш рет ғылымда 19ғ. Француз ғалымы ЛАмарк ал кейін термин ретінде австралиялық ғалым ЗЮСС қолданды.Биосфера,тіршілік аймағы туралы ғылыми ілімді жетілдірген орсы ғалымы Вернадский болды.Ол биосферадеп тіршілікті түзуде маңызды роль атқаратын жер қабатын түсінді.Тіршілік жер бетінің материясын құрайтын атомдардың көп бөлігін қамтуда деп жазды Вернадский Оның әсернен бұұл атомдар үздіксіз қозғалыста болады.Осы атомдардан әрдайым алуан түрлі қосылыстар түзіледі.Бұл процесс үзіліссіз ондаға млн жылдар бойы ертедегі археозой дәуірінен қазіргі кезге дейін жүруде жер бетінде бүкіл тірі организмдер сияқты үнемі әсер ететін, соңғы нәтижелері б\ша мықты да қуатты мұнай асқан химиялық күштер жоқ .Сондықтан Вернадскийдің тірі организмдерді негізгі өзгертуші күштер деп ерекше атап көрсетті.Сонымен биосфера деп тіршілігі бар кеңістікті яғни тірі организмдер немесе олардың тіршілік өнімдері кездесетін жерлерді айтады.Вернадскитйдің биосфера туралы ілімі жердің бигеологиялық даму кезеңдері ұзақ уақыт бойынша жүретін энергия мен заттар айналымының өнімі ретінде биосфераның құрылуына тірі заттың планетарлық геохимиялық рөліне негізделген.
В.И.Вернадскийдің биосфера туралы ілімі.
Биосфера ұғымы алғаш рет ғылымда 19ғ. Француз ғалымы ЛАмарк ал кейін термин ретінде австралиялық ғалым ЗЮСС қолданды.Биосфера,тіршілік аймағы туралы ғылыми ілімді жетілдірген орсы ғалымы Вернадский болды.Ол биосферадеп тіршілікті түзуде маңызды роль атқаратын жер қабатын түсінді.Тіршілік жер бетінің материясын құрайтын атомдардың көп бөлігін қамтуда деп жазды Вернадский Оның әсернен бұұл атомдар үздіксіз қозғалыста болады.Осы атомдардан әрдайым алуан түрлі қосылыстар түзіледі.Бұл процесс үзіліссіз ондаға млн жылдар бойы ертедегі археозой дәуірінен қазіргі кезге дейін жүруде жер бетінде бүкіл тірі организмдер сияқты үнемі әсер ететін, соңғы нәтижелері б\ша мықты да қуатты мұнай асқан химиялық күштер жоқ .Сондықтан Вернадскийдің тірі организмдерді негізгі өзгертуші күштер деп ерекше атап көрсетті.Сонымен биосфера деп тіршілігі бар кеңістікті яғни тірі организмдер немесе олардың тіршілік өнімдері кездесетін жерлерді айтады.Вернадскитйдің биосфера туралы ілімі жердің бигеологиялық даму кезеңдері ұзақ уақыт бойынша жүретін энергия мен заттар айналымының өнімі ретінде биосфераның құрылуына тірі заттың планетарлық геохимиялық рөліне негізделген. Биосфера атмосферадағфы шекарасы 20-25 мкм биіктікте азон қаьатына дейін жетеді. Азон қабаты жер бетіндегі тіршілікті күннің ультракүлгін сәулелірінен қорғайды.Зеңді саңы және кейбір бактериялардың споралары 22 км биіктікте табылған .Кейбір тірі организмдер қысымы 100 атом жоғары су тереңдігінде тіршілік ете береді. 12 мың атотм дейінгі қысымға шыдайтын бактерияларда бар.
- Адам экологияның құрамы және зерттеу нысандары, жалпы экологиямен байланысты.
Адам экологиясы, а н т р о п о э к о л о г и я — 1) биосфераның (оның құрамдас бөліктерінің) және адамзаттың (оның түрлі топтары мен жеке тұлғалардың) өзара қарым-қатынасындағы ортақ заңдылықтарды зерттейтін кешенді ғылым саласы; 2) адамның жеке басының қасиеттерін жетілдіріп, өзіндік болмысын қалыптастыру, қорғау туралы пән; 3) жалпы адамзат баласының, соның ішінде этностардың өсіп-өніп, таралуы туралы ғылым саласы. Адам экологиясы адамдардың бір-біріне, табиғатқа әлеум.-психол. және этол. қарым-қатынасын қамтып, ғылымның әр түрлі салаларының басын біріктіреді. Яғни, мұнда әлеуметтік, экономикалық және табиғи шарттардың барлығы адамның өмір сүруіне қажетті әрі оның мұқтаждықтарын жан-жақты қамтамасыз ететін орта ретінде қарастырылады.
- Адам биоәлеуметтік түр ретінде Әлеуметтік экология қоғамдық құрылымдардың олардың айналасындағы табиғи және әлеуметтәк ортамен байланысын зерттейтін ғылыми салалар бірлестігі. Адам ғылымдардың бірлестігі әлеуметтік экологияның ғылым ретіндегі орталық мәселесі. Экологиялық пайымдау адам мүддесі үшін ортаның қайта жасалуының динамикалық түтастығын түсіну және табиғаттың табиғи жуйелерін сактап калу.Адам биоэлеуметтік түр ретінде адамзат биологиялық заңдылықтарға да, әлеуметтік заңдылықтарға да бағынады, сондықтан Жер бетіндегі адам бірден бір биоэлеуметтік түр б.т. Адам бірегей құбылыс.ол биологиялық үрдістерден әлеуметтілерге кқшуді жузеге асырады.Қоғамның дамуының ерте кезеңдерінде әлеуметтік рөлі өте мағызды болды.саналы адамның түр ретінде пайда болуының негізі.бұл ұжымдық тіршілік ету жағдайында оның иегерлерінің басымдылығын анықтаған бейімділік.Адамды қоршаған орта антропогендік факторларға әсер ететін арнайы ерекшеліктер.Қоршаған ортаны ластайтын ең бір қауіпті заттардың бірі – мұнай. Мұнай қасиеті әртүрлі және кең көлемді қолданыстағы күрделі зат,оның құрамы 3000-дай қоспадан тұрады және олардың көпшілігі оңай тотығады. Сондықтан мұнай және мұнай өнімдері өсімдіктер мен тірі ағзаларға зиянды уландырғыш заттармен кең көлемде әсер етеді. Қоршаған ортаның ластануы– адамға және табиғи экожүйеге зиянды әсер ететін физикалық-химиялық және биологиялық заттардың қоршаған ортаға нұқсан келтіруі. Табиғат құбылыстары мен заңдылықтарына қайшы келетін және оның қалыпты жағдайына нұқсан келтіретін сандық, сапалық және құрамдық өзгерістердің барлығы қоршаған ортаның ластануына алып келеді. Қоршаған ортаның ластануы кейде табиғат құбылыстары әсерінен, негізінен адам әрекетінен пайда болады. Қоршаған ортаның ластануы табиғи және антропогендік болып бөлінеді. Табиғи ластану күшті табиғи процестер салдарынан (жанартау атқылауы, сел жүру, топан су басу, өрт, антропогендік ластану адамның шаруашылық іс-әрекетінің салдарынанқалыптасады.Антропогендік ластануға өндірістік, тұрмыстық қалдықтар мен әр түрлі улы заттардың қоршаған ортаға белгілі мөлшерден тыс шығарылуы, табиғи нысандарды орынсыз пайдалану жатады. Семей сынақ алаңында болған ядролық жарылыстар, Арал өңірінің экологиялық жағдайлары (қ. Арал экологиясы), т.б. қоршаған ортаға нұқсан келтірудің айқын мысалы болып саналады.Мұнай және газ құбырларын салу кезіндегі қорщағаг ортаның ластану мәселесінің жағдайын зерттеу барысында,өнім өндіру кезінде мұнаймен,мұнай өнімдерімен және мұнай газдарымен,олардың жанғаннан кейінгі өнімдерімен,күкіртсутегі,күкірттотығы,ағынды судың минералдануы салдарынан ластанудың жиі болып тұратыны анықталды. Бұрғылау ерітінділері және бұрғылау кезінде түілген қалдықтар,түрлі беттік әрекеттізаттар,фенолдар,альдегиттер және бұрғылауды жылдамдату үшін қолданылатын басқа реагенттер ластануға әсер етеді. Сол себепті қоршаған орта ластанудан қорғауға бағытталған іс шараларды одан әрі жетілдіру керек. Қоршаған ортаның ластануынан экономикалық, экологиялық және әлеуметтік зияндар болуы мүмкін. Экологиялық зиян қоршаған ортаның, атмосфераның, гидросфераның, флора мен фауна жағдайының (сапасының) нашарлауы. Әлеуметтік зиян – адамдардың денсаулығына, әлеуметтік тұрмысына, тіршілігіне келетін зиян. Экономикалық зиян – шаруашылық әрекеттерге келетін зияндардың ақшалай өлшемі. Қоршаған ортаның ластануынан адамдардың денсаулығынан бастап тұрмыстың, шаруашылықтың барлық салаларына зиян келеді: еңбек өнімділігі төмендейді, өнімдердің саны кемиді, сапасы нашарлайды, құрал – саймандар, жабдықтар коррозияға ұшырайды, топырақтың, судың, ауаның сапасы нашарлайды. Бір сөзбен айтқанда материалдық, рухани – эстетикалық, мәдени, тарихи, құқықтық және т. б. зияндар келеді.
- Адамның эволюциялық ерекшеліктері биологиялық түр ретінде. Адамға меншікті экологиялық жүйені құрастыруға мүмкіндік беретін көрнекті салалар.
- Адамның биоәлеуметтік тірі зат ретінде парадокстың дамуы.
- Табиғи орта және осы көрсететін ресурстардың адамға байланысты күрт төмендеуі.
Табиғи орта-бұл адамның әсерінен болмашы өзгеріске ұшыраған.
адамның әсерінен өзгерген табиғи фактор-егістік, бауларғ жүзімдік, саябақтар.
Адамның қолымен жаалған орта-өнеркәсіп, қала, үй, ғимарат.
Әлеуметтік орта-адамдардың бір-бірімен қарым-қатнасы.
- Адам популяциясының сандарының табиғи реттеуші механизмдерінің бұзылуы. Адам популяциясы сандарының табиғи реттеуші михонизмдерінің бұзылуы. Адам популяциясының даму жіне осу салдары. Популяция – түрдің табиғаттағы элементарлы структурасы. Популяция (латынша «рориіиз» – «халық») – бір түрге жататын, бір-бірімен өзара еркін будандасатын, белгілі бір территорияны мекендейтін особьтар жиынтығы. Популядияда үнемі тұқым қуалаушылық өзгерістер, тіршілік үшін күрес,табиғи сұрыпталу жүріп, |нәтижесінде берілген жағдайда пайдалы болатын өзгерістері бар ұрпақтар өсіп жетіледі, дамиды. Осылайша, популяция эволюциялык бірлік болып табылады.Эволюция процесінің барысында әр бір түрде белгілі тіршілік ету орта жағдайларына бейімделушіліктер пайда болады.Түрді анықтау үшін бір ғана критерийді пайдаланужеткшіксіз, сондыктаң да особьтардың түрлі белгілері мен касиеттерін дэлелдейтін критерийлердің жиынтығы ғана түрді сипаттай алады. Ал, популяция, белгілі орта жағдайларына бейімделген турлердің тіршілік ету формасы. Популяцияның құрылымы мен сипаттары. Популяция — белгілі бір аумақты мекендейтін, шығу тегі бір, ұзақ жылдар бойы табиғаттағы санын тұрақты ұстап келе жатқан бір түрге жататын организмдер жиынтығы. Популяция биологиялық бірлік ретінде өзінің белгілі кұрылымы, қасиеті және атқаратын функциялары арқылы ерекшеленеді. Популяция құрылымы ондағы даралар санымен және кеңістікте таралуымен сипатталады. Ал популяцияның функциясы басқа биологиялық жүйелермен ұқсас келеді. Популяцияға тән қасиеттерге өсу, даму, кобею, орта жағдайларының озгерісіне бейімділігі, генетикалык шығу тегі, экологиялык жағдайлары жатады. Популяция ішінде үнемі тіршілік үшін күрес жүріп, басқа туыстық топтармен мүмкіндігінше шектелген формалар тіршілік етеді. Олар элементар (жергілікті), экологиялык, географиялык популяциялар деп бөлінеді. Популяцияларды осылайша жіктеу белгілі орыс ғалымы Н.П. Наумовтың жүйесіне негізделеді.Популяция санының ауытқуы мен динамикасына әсер ететін факторларПопуляция саны оның тығыздығына байланысты үш түрлі болады: оның бірінші типінде популяцияның өсу жылдамдығы тығыздығы артқан сайын төмендейдіАдам популяциясының түрлеріМендельдік популяция Сан мөлшері өте көп, үлкен аумақты мекендейді, еркін некелеседі. Мұны идеялдық популяция деп те атайды. Үлкен популяция жеке ұсақ популияциялардан құралады. Демдер популияциясы. Адам саны 1500 -4000-ға дейін болады. Топ ішілік некелесу жилігі 80- 90 % басқа популяциядан енген особьтар. Изоляттар Адам саны 1500-ден аспайды. Топ ішілік некелесу жилігі 90% дан жоғары. Басқа плпуляциядан енген особьтар 1%дан төмен. Өзбекстанда, Қиыр шығыста, Тәжікстанда кездеседі Популяцияның генетикалық құрылымына некелесу типі эволуциялық факторлар әсер етеді. адамның өмірі мен жануарлардың тіршілігі атмосфералық оттекті жасаушы жасыл өсімдіктерсіз мумкін емес. Адам мен жануарлар өсімдіктердін жасаган органикалык заттарымен коректенеді. Осылайша фотосинтез процесінің нәтижесінде жасыл өсімдіктер алғашқы биологиялық өнім мен оттегі түзіп, Жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуы мен дамуына жағдай жасайды.Біздің планетамыздағы жануарлар биомассасы мөлшерінің өте аз, бар болғаны бүкіл биосферадағы тірі заттың 2% ғана кұралады.Жануарлардың көп түрлігінің әсіресе биосферадағы негізгі процесс-заттар мен энергияның биотикалық айналымы үшін маңызы зор.Жануарлар дүниесінің ресурстарына сол сияқты үй жануарлары да, бағалы терілері үшін аң фермерларында өсірілетін жабайы түрлер де жатады.Өсімдіктер мен жануарлардың сақтап қалу үшін қорықтар мен қорықшылар ашып, бағалы және пайдалы түрлері көбейтідің арнаулы іс-шаралары жасалынып, оларды аулауға шек қойылады.153. Биосфера-біздің тіршілік ететін ортамыз, бізді қоршаған табиғат. Адам баласы, ең алдымен, өзінің тыныс алуы, тіршілік еті іс-әрекеті арқылы осы табиғатпен тығыз байланысты.В.И.Вернадский. Академик В.И.Вернадскийдің биосфера жөніндегі негізгі идеялары ХХ ғасырдың басында қалыптаса бастады. Алғаш рет 1926 жылы оның БИОСФЕРА атты еңбегі жарыққа шықты.В.И.Вернадский биосфера- табиғаттың негізгі тірі және өлі заттарынығ бір-бірімен озара әсері болып табылатын тіршілік аймағы деп қарастырады.Осылайша В.И.Вернадский: биосфераның негізгі ерекшелігі-Күн сәулесі энергияны әсерінен болатын химиялықэлементтер атомдарының миграциясы нәтижесінде жүретін организмдердің көбеуі, өсу және зат алмасу процестері болып табылады деп түсіндірді.
- Табиғи экожүйенің заңдылық қызмет етуінде қасиеті және негізгі биогенді элементтер айналымының бұзылуы.
- Экологиялық қуыс шегінің өзгеруі, биосферадағы тірі заттың қызметіне әсері.
- Демография және оның мәнінің негізгі түсінігі.
.Демография және оның негізгі түсініктері. Демография халықтың құрылымын құрамын динамикасымен көбейунін, туу, өлу өмірінің ұзақтығы, қоғамдық тарихи тұрғыдан зерттейтін ғылым.Соңғы жылдары демограяфияның жаңа бағыттары экологиялық н/е демографиялық процестердің адамның мекен ету ортасына байланысын зерттейтін бағыты қалыптасып келеді.Қазіргі адамзаттың саны 6млрд адамға жақын табиғаттағы жауарлардың түрлерінің саны ортаның сйымдылығымен шектеледі. Әдетте, ұсаақ жануарлардың түрлерінің саны ірі жануарлармен салыстырғанда көп болады.Сүтқоректілердің түрлері үшін даралардың саны мен дене массасы арасында теріс кореляция байқалады.Денесалмағы 10-100 кг дейінгі деңгей үшін бұл деңгейге адамдар кіреді. Түрдің санының макс. шамасы болады.Адамның ең жақын туыстарының, яғни адам тектес маймылдар түрлерінің қазіргі кездегі саны максималға жақын.Эксперттердің болжамы б/ша жерде бір млн жыл бұрын өмір сүрген адам популяцияларының саны 100 мың ал бұдан 30-22мың жыл бұрын 5млн. Қазір бұл сан он мың есе артқан. Көптеген мыңжылдықтар барысында халқы саны өте баяу өсіп отырды, оның әртүрлі қолайсыз себептері бар.
Демография (грекше демос — халық) — белгілі бір халықтың, ұлттың, ұлыстың, этникалық топтың санын, құрамы мен құрылымын, аумаққа бөлінуін, өсу не кему динамикасын қоғамдық-тарихи жағдайлармен байланыстырып зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы. Демография адам популяциясын оның көлемі мен құрылымына сәйкес, яғни жынысы, жасы, отбасылық жағдайы және этникалық шығу тегі бойынша, сондай-ақ, осы популяцияның туу, өлу және миграция коэффициенттеріндегі өзгеруі тұрғысынан статистикалық зерттеу. Демографиядағы ең басты мәселе – халықтың ұдайы өзгеруін, өсу мөлшерін, дамуын анықтау. Халықтың ұдайы өзгерісі – ұрпақ алмасу, туу мен өлу, яғни табиғи жағдай арқылы жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы халықтың өсу мөлшерінің өзгеруі адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі (иммиграция) мен олардың бөтен аймақтарға қоныс аударуына (эмиграция), яғни халықтың көшу-қону қозғалысына да байланысты. Сондай-ақ халық санының өзгеруі адамдардың жасына, отбасы жағдайына, балалар санына немесе білім деңгейіне, мамандығына, әлеуметтік ахуалына орай бір күйден екінші күйге, бір топтан екінші топқа ауысуына тәуелді. Кең мағынасында алғанда, халықтың ұдайы өзгерісі дегеніміз оның санының, құрамы мен орналасуының табиғи жағдайларға және миграцияның ықпалына қарай өзгеріп отыруы. Отбасының құрылуы, оның дамуы мен күйреуі демографияда дербес мәнге ие. Демографияда халықтың және оның бөліктерінің өзгеруі тек сан жағынан ғана емес, сонымен қатар сапалық тұрғыдан да қарастырылады. Мыс., белгілі бір жастағы адамдардың санының өзгеруімен қатар олардың тұлғалық дамып-жетілуі, денсаулығындағы өзгерістері де назарға алынады. Демографияда жекелеген адамдарға қатысты әр түрлі құбылыстар барлық халықтың да, сонымен бірге дербес зерттеу нысаны ретінде оның белгілі бір топтарының да жай-күйін сипаттауға пайдаланылады. Демографиялық процестердің өзара байланыстарын, олардың әлеуметтік-экономикалық құбылыстарға тәуелділігін және халық дамуының әлеуметік-экономикалық салдарын зерттей отырып, демография халық саны мен сапасы өзгерісінің заңдары мен заңдылықтарын анықтайды. Нақтылы қоғамдық ортада өтіп жатқан халық өзгерісін сол қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары айқындайды. Демография үшін бастысы – халықтың қоғам дамуымен өзара ықпалдасуы болып табылады. Демография әлеуметтік-экономикалық процесс заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше халық өсімінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді. Әсіресе, бұл жерде еңбек ресурстарының құрамы мен қозғалысының, сондай-ақ халықтың тұтынушы ретіндегі үлес мөлшерінің терең зерттелуі аса маңызды рөл атқарады. Зерттеулердің бұл саласын кейде «экономикалық демография» деп атайды. Демографияның міндеттерінің бірі – халықтың ұдайы өзгерісінің заңдылықтарын зерттеу негізінде мемлекет тарапынан жүргізілетін демографиялық саясат негіздерін тұжырымдау. Демографиялық процестер қоғамда қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынастарға негізделеді. Сондықтан халықты зерттеуде демография саясат, экономика, медицина, математика, этнография, т.б. бірқатар ғылымдармен тығыз байланыста болады. Олардың зерттеу әдістері мен тәжірибелерін, материалдарын пайдалана отырып, демография өз тарапынан да өзге ғылымдарға қажетті деректер береді. Демографиялық процестердің өзіндік ерекшеліктері, көбінесе халықтың табиғи қозғалыстары демографияның өзіндік зерттеу әдістерін қалыптастыруға негіз болды. Олар: әр түрлі буын өкілдері үшін жас айырымы көрсеткіштерін жасау арқылы дәл сол уақыттағы даму-құлдырау заңдылықтарын көрсететін гипотетикалық ұрпақ әдісі; когорт әдісі (адамдардың нақтылы буынының дамуын зерттеу); потенциалды демография әдісі, т.б. демографияда ғылымның басқа салаларындағыдай болжамдар жасау, оларды деректер арқылы тексеру және соның негізінде ғылым қорытынды жасау қажет. Көбінесе халықтың санын ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай-ақ демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру, салғастыру тәсілдері де демографияның өзіндік зерттеу әдістерінің бірінен саналады. Демография ғылымының негізін салушы – ағылшын ғалымы Дж. Граунт. Ол алғаш рет Лондондағы тіркелген адам өлімдерінің бірнеше жылдық жлазбалары негізінде халық арасындағы өлудің көрсеткішін жасауға және оның заңдылықтарын анықтауға талпыныс жасаған. Халықтың ахуалын, оның экономикамен байланысын У.Петти және Г.Кинг (Ұлыбритания), одан соң А.Депарсье (Франция) зерттеді. XVII ғасырдада мұндай зерттеулерді математикалық әдістерді қолдану арқылы В.Керсеб (Голландия), П.В.Варгентин (Швеция), Л.Эйлер (Ресей) және т.б. жалғастырды. XIX ғасырдан бастап көптеген елдерде халықты тұрақты есепке алу жолға қойыла бастады және ол жөніндегі нақтылы талдаулар жасау мүмкіндіктеріне қол жеткізілді. А.Кетле (Бельгия), Ж.Бертильсон (Франция), У.Фарр (Ұлыбритания), В.Лексис, Г.Ф.Кнапп (Германия), т.б. көптеген статист-зерттеушілердің еңбектері нәтижесінде демографиялық процестерді сандық тұрғыдан екшеу мен талдаудың әдістері дами түсті. 1855 ж. француз ғалымы А.Гийардың еңбегінің тақырыбында «демография» термині тұңғыш рет қолданылып, автор оған «адамзаттың табиғи және әлеуметтік тарихы» деген анықтама береді. Қазақстандағы демографиялық процестерді тарихи-әлеуметтік тұрғыдан қарастырған алғашқы зерттеулер қатарында М.Шоқайдың шет ел баспасөзінде, М.Тынышбаевтың 1924 ж. «Сана» журналының 2–3-сандарында жарияланған деректерін, т.б. статистикалық еңбектерді атауға болады. Республикада бүгінгі таңдағы кәсіби демографтар М.Б.Тәтімов, Ұ.М.Ысқақов, Ә.Б.Ғали, М.Сембин, Е.Мұсабеков, С.Қарасаев, А.Елемесова, Н.Ермекова, А.Әлжанова, т.б. еңбектерінде жалпы қазақ халқының, Қазақстан халқының өсу, даму заңдылықтары зерттелді.Демографиялық күрт өсуДемографиялық күрт өсу (Демографический взрыв; грек, demos— халық, grapho — жазамын) — әлеуметтік- экономикалық немесе жалпы экологиялық жағдайлардың жақсаруымен байланысты халық санының күрт өсуі.
- Демографиялық және экология мәселелерінің байланысы.
Демографиялық мәселелер мен экологиялық мәселенің байланысы. Қазіргі кездегі демографиялық ж/е экологиялық жағдайдағы қоршаған ортаға тек бай өнеркәсібі дамыған елдер ғана емес сонымен қатар кедей елдерде теріс әсер етеді.Өнеркәсібі жоғары дамыған бай елдердің қоршаған ортаға әсері олардың табиғатты тікелей бұзуымен емес техногенді ластануға байланысты.Дүние жүзі халқының 20 % құрайтын бұл елдердің халқы қоршаған ортаға ластануларының 80%шығарады.Бұл жағдайда қоршаған ортаны бұзатын фактор халықтың саны емес өндіріспен онымен бірге жүретін байлық болып табылады. Қазіргі кезде ғаламшарымыздың әрбір тұрғыны 19-20ғ соңында өмір сүрген ата бабамен салыстырғанда шамамен 4,5 есе бай болғанымен , жердегі халықтың өміс сүру жағдайының деңгейі бірдей емес бір млрд өте бай болғанда бірақ 1млрд өте кедей бөмір сүреді.Шектен тыс көп тұтынуға қарама қарсы кедейлік эколлогиялық әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндік бермейді. Кедей елдерде қоршаған ортаға әсер экожүйеге жасалатын шектен тыс қысым нәтижесінде тіккелей жоюмен байланысты. Бұл ормандардың жойылуы ж/е басқа эко жүйелердің бұзылуы,ресурстардың сарқылуы т,б, Мұндай жолмен табиғаттың бұзылуының негізгі себебі кедейлік болып табылады. Себебі: күнделікті бір күнін қалай өткізуді ойлауға ғана мәжбүр адам өзін қоршаған ортамен табиғатты қорғау туралы ойлауға қабілетсіз.Қоршаған ортаның бұзылуы адамдар өте бай болғанда да ж/е өте кедей болғандада орын алады.Бірақтан жердің табиғат ресурстарына келтіретін зиянкестік үшін жауапкершілік байларда жатыр.
- Солтүстік Каспий мен Балқаштың қазіргі экологиялық жағдайы.
Балқаш – Қазақстандағы ең ірі экожүйелердің бірі. Балқаш көлінің экологиялық жағдайының нашарлауының себебі Қаратал, Лепсі, Ақсу өзендерінің мол суының Балқаш көліне жетпей суармалы егістіктерге жұмсалуы.
Солтүстік Каспий
- Тарих(табиғи) аспектілерінде халық тұрғындар динамикасының өсуі.
Табиғи аспектлерінде халық тұрғындар динамикасының өзгеруі, санның өсуі, адамзат тарихы мен эволюциясының ерекше факторынан басқа халық санының шектен тыс өсуі эпидемиялармен аштықтан болатын өлім санының кемуімен түсіндіруге болады.ХХғ аталған факторларға гигиеналық ж/е медициналық жағдайлардың жақсаруына байланысты дамушы елдердегі бала өлімінің кемуіде қосылады. Әр түрлі елдермен континенттердің халық санының өсуіне қосқан үлесі әртүрлі .Абсалюттік саны б/ша ең ірі Азиялық елдер Қытай Үндістан Индонезия берсе , ал ең жоғары өсу жылдамдығы кейбір Африка мемлекеттерінде өсім жылына 4% дейін жетіп отырды. Көптеген жоғары дамыған аймақтарда батыс еуропа солт Америка демографиялық жарылыс жағдайы ертерек 19ғ байқалған.Бұл елдерге қазір халық санының тұрақтануна әкелетін демографиялық өтпелі даму кезеңі тән. Мәнгілік үсу аудандарын игерудің экологиялық зардаптары. Олар муздықтар. Аяқ басылмайтын жерлер. Муздықтарды кобіне тущы су алу ушин ерітеді. Ерігенде оның пайдасы да зияны да болады. Пайдасынан караганда зияны коп. Пайдасы тущы су алуымыз болса, зияны климат озгереді, озон кабатының п.б. және су корының азаюы. Ластанган сулардың кауіптілік жагдайын багалау және әдістері. Ластанган сулардың кауіптілік жагдайын 5сыныпка боліп ажыратамыз. 1Кауіпті. 1,2 % 2кауіптірек2,3% 3орташа3,4 %4канагаттанарлық 6,5% 5кауіпсіз.6% Топыракка антропогендік әсері. Адам топыракты мәпелеп кутумен катар орынсыз оган киянат жасайды. Жердің беткі кабатын, судың, желдін, су таскындарының бүлдіру урдістері табигатта үнемі болып тұрады.Топырактың жай күйінінін жахандык шенберде елеулі турде бузылуы, аукымды шенбедін п.б ен алдымен адамнын шар кызметін байл. Топ дурыс пайдаланбау топ аса зор эрозияга ушырауга себепкер болады. Тау кен казатын орындар мен топ ерекше бузылуына жане эрозияга ушырауын тудырады. Атмосфералык ауамен салыстырганда топырактын бір артыкшылыгы мынада: ол озіне тускен ластаушы заттарды шогырлай алады. Ластаушы заттар онеркасіп касіп орындарынын жылу энергетикасынын автоколіктің мал шар кешендерінің шыгарындылары мен жедел турде артып отырган катты жане суйык калдыктардын есебінен минералды тынайткыштардан пестицидтерді дурыс колданбаудан топ бойына сіңеді де сол жерде аса коп жиналады. Топ ласт факторлар физ хим био болады. Ласт заттар топыракка ар турлі жолдар арк туседі табиги жане жасанды. Табиги физикалык фактор иондаушы саулеленудің табиги коздер арк сипатталады. Топң хим заттармен таб ластану коздеріне кейбір полиметал кен орындары жатады. Ондагы топ курамына металдардын жогары аймактары болады. Топ ласт антропогендік фак хим, физ, биологиялык бол болінеді. Топ лас физ факт топ оган тусетін ядролык энергетикалык радиоактивтік медициналык мекемелердің немесе гылыми зерттеу лабороториялары калдыктары . онеркасіп кас орындарынын, энергетиканын автоколіктің жане курылыстын коммуналдык жане ауылшар ондірістін жалпы шыгарындылары топ хим заттармен ластаушылар.
- Дамыған және дамитын елдердегі өсетін пирамидалар.
- Т.Мультус теориясы.
Халық санының өсуі мен ғылым техникалық прогресс нәтижесінде белгілі бір уақыт кезеңінде жер бетінде жаппай глобалды орын алды. Глобалды крезистерді жақтаушы бағыттағы теория.
Мальтус сформулировал «естественный закон»,согласно которому, население Земли растет очень быстро-по законами арифметической прогрессии. От роста населениязависит состояние общества, а этот рост, в свою очередь, определяет биологическими законами размножения. Таким образомсогласно Мальтусу и его последователям, жизнедеятельность и развитие общества оказывается подчиненным биологическим законам.
- Қазақстандағы адам популяциясының сандық болжамы мен динамикасы.
- Табиғи ресурстардың негізгі түрлері.
1)сарқылатын: а)қалпына келетін ; б) салыстырмалы қалпына келетін; в)қалпына келмейтін
2)сарқылмайтын
3)басқа ресурстармен алмастыруға болатын(металдарды пластмассалармен)
4)алмастыруға болмайтын(атмосфера,су)
- Таусылытын, таусылмйтын, жаңаратын, жаңармайтын ыдырайтын және жойылып кететін ресурстар туралы түсінік.
Сарқылатын ресурстарға-жақын кезеңде н/е болашақта қорының сарқылу қаупі төніп тұрған заттар жатады. Бұларға ең алдымен қазба байлықтар мен тірі табиғат ресурстары жатады. Ресурстардың сарқылуы салыстырмалы ұғым.
Сарқылмайтын ресурстарға-шексіз ұзақ уақыт пайдалануға болатын заттар жатады. М/ы: күн энергиясы, жел, теңіздің толуы мен қайту энергиялары. Бұл жағдайда да сарқылмайтын ұғымы мен салыстырмалы түрде айтылады Себебі, әрбір ресурс үшін пайдаланудың шегі болады. М/ы:Белгілі бір мөлшерден артық күн энергиясын пайдалану жер маңындағы кеңістіктің темпераурасының артуына әкеліп, термодинамикалық дағдарысты туғызуы мүмкін.
- Қоршаған ортаның ластануына және таусылатын қрлардың мәселелеріне байланысты қорларды пайдалану.
- Әлеуметтік және қолданбалы экологияның құрамы және негізгі ережелер.
Қолданбалы экология – экология ғылымы
Әлеуметтік экология- адамзат қоғамы мен қоршаған орта арасындағы қатынастарды, өндірістіік қызметтің қоршаған ортанң құрамы мен қаиеттеріне тікелей ж/е жанама әсерін, антропогенді факторлардың адамның адамның денсаулығымен адам популяцияларнң гендік қорына экологиялық әсерін зерттейді. Ол табиғатты тиімді пайдаландың теориялық негізі болып табылады.Қолданбалы экология- қоршаған ортаның практикалық мәселелерін шешу жақтарн қарастырады. Қоланбалы экологияда өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, химилық,медициналық басқа бағыттарда дами бастады.
- Әлеуметтік және қолданбалы экологияның міндеттері және зерттеу нысандары.
- Қолданбалы экология жетістіктері ретінде медициналық экология, негізгі міндеттері мен бағыттары.
Қолданбалы экология – экология ғылымы жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстарынан қорытындыларды қалай пайдаланудың тәсілдерін көрсетіп беруді қарастырады. Адамзат баласының әлеуметтік мұқтаждын өтеу баысындағы табиғи ортаның ластануы, өнеркәсіп өндірісііі, ауылшаруашылық, химиялық, медициналық, биохимялық, рекроциондық, технологиялық және тағы басқа өндіріс орындарының жағдайы, айналаны қоршаған ортаға тигізетін әсері, өндіріске жаңа технологияны енгізу, ластау, көздеріне Мониторинг қою туралы ғылыми жұмыстарын жүргізді.
Медициналық экология – адам экологиясының бір бөлімі және қоғамдық денсаулық байланыстары мен тәуелділіктеріне және оның қоршаған табиғат, әлеуметтік және технологиялық орта факторларынан бұзылуына талдау жасайтын бүгінгі профилактикалық медицина бағыты. Медициналық экологияда биология, медицина, социология, экономика, осы әдістер мен техникалық зерттеу тәсілдерінің методикалық өзегі ретінде басын біріктіре отырып, жүйелі түрде пайдаланады.
- Сыртқы динамикалық тепе-теңдік заңы-«барлық бір-бірімен байланысты» (Б.Коммонер бойынша).
Экологияның негізгі заңдары, Б. Коммонер заңы, олардың маңызы. Ағылшын ғалымы Коммонер тірі ж/е өлі табиғатың арасындағы барлық эколоигялық өзара қарым-қатынастарды 4 заңға бірікірді. 1-ші заң: барлығы барлығымен байланысты. Бұл заңның негізінде тірі табиғаттағ жалпы байланыстар принципі жатыр. Аталған принцип б/ша табиғаттағы күрделі трофтық н/е басқа байланыстағы қандайда бі бөлігінің күтпеген нәтижелерге әкеліп соқтыруы мүмкін.Әрбір түр көптеген басқа түрлермен байланыста болады.М: оңтүстік аралдардың бірінде ДДТ препаратының көмегімен масаларға қарсы күрес жргізілген. Масалар олық жойылды.Бірақ біраз уақыттан соң осы бунақденелермен қоректенетін кеірткелер қырыла бастаған. Содан осы жорғалаушылармен қоректенетін жабайы мысықтардың саны кеми бастаған. Натижеде тышқандардың саны артқан. Кесірткелердің жойылуы натижесінде термиттер көбейіп, үйлердің ағаш тірелерін кемірген.Олай б/са масаларда қалыптасан экожүйенің маңызды құрамы болып табылады.2-ші заң:матери жойылмайы жоқтан пайда болмайды ол біір түрден 2- ші түрге өтеді. ККз келген табиғи жүеде бір ағзалардың экскементтері мен қалдықтары 2—шілер ұшін азық болып табылады. Жануарлардың тыныс алуы нәтиижесінде бөлініп щығатын қалдық ккөмір қышқыл газы жасыл өсімдіктер үшін қорек. Өсімдіктер жануарлар тыныс алуы кезінде сіңіретін оттегіні бөліп шығарады. Жануарлардың қалдықтары- олардың ыдырататын бунақденелілермен бактериалар үшін азық. Ал олардың қалдыққтар- бейорганикалық заттар.-өсімдіктер үшін азық .3-ші заң табиғат өзі жақы біледі. Табиғи жүйеге кез келген ірі антропогенді әсер зиянды. Табиғатта егер оны ыдырату жолы болмаса. Ешқандай органикалық зат жасалмайды. Тір ағада жасалатын кез келген оргаиккалық атт ыдыраттын фермент болады.Адамның қолмен жасалған,бұрын ттабиғатта болмаған жаңа органикалық затты ыдырататын фермент жоқ. Сондықтан бұл затжинала береді.Бұған улы химикаттар цесстидтер мен гербициттер мысал олады.4-ші заң: Тегін ешнарсе жоқ. Ғаламдық экожүйе біртұтас бүтінді құрайды. Адамның еңбе қызметі нәижесінде экожүйеден алынған нарсенің барлығы қайтарлуы тиіс.
- Адам экологиясының құрамы және зерттеу нысандары, жалпы экологиямен байланысты.
Адам экологиясы, антропоэкология – 1)биосфераның және адамзаттың өзара қарым-қатынасындағы ортақ заңдылықтарды зерттейтін кешен ді ғылым саласы; 2) адамның жеке басының қаситтерін жетілдіріп, өзіндік болмысын қалыптастыру, қорғау туралы пән; 3) жалпы адамзат баласының, соның ішінде этностардың өсіп-өніп, таралуы туралы ғылым саласы. Адам экологиясы адамның бір-біріне, табиғатқа әлеум-психол. Және этол. Қарым-қатынасын қастып, ғылымның әр түрлі салаларының басын біріктірелі. Яғни, мұнда әлеуметтік, экономикалық және табиға шарттардың барлығы адамның өмір сүруіне қажетті әрі оның мұқтаждықтарын жан-жақты қамтамасыз ететін орта ретінде қалыптасытырылады.
- Адам биоәлеуметтік түр ретінде.
Адам биоәлеуметтік түр ретінде. Әлеуметтік экология қоғамдық құрылымдардың олардың айналасындағы табиғи және әлеуметтәк ортамен байланысын зерттейтін ғылыми салалар бірлестігі. Адам ғылымдардың бірлестігі әлеуметтік экологияның ғылым ретіндегі орталық мәселесі. Экологиялық пайымдау адам мүддесі үшін ортаның қайта жасалуының динамикалық түтастығын түсіну және табиғаттың табиғи жуйелерін сактап калу. Адам биоэлеуметтік түр ретінде адамзат биологиялық заңдылықтарға да, әлеуметтік заңдылықтарға да бағынады, сондықтан Жер бетіндегі адам бірден бір биоэлеуметтік түр б.т. Адам бірегей құбылыс.ол биологиялық үрдістерден әлеуметтілерге кқшуді жузеге асырады.Қоғамның дамуының ерте кезеңдерінде әлеуметтік рөлі өте мағызды болды.саналы адамның түр ретінде пайда болуының негізі.бұл ұжымдық тіршілік ету жағдайында оның иегерлерінің басымдылығын анықтаған бейімділік.
- Адамның эволюциялық ерекшеліктері биологиялық түр ретінде.
- Экологиялық қуыс шегінің өзгеруі, биосферадағы тірі заттың қызметіне әсері.
Экологиялық қуыс – организмдердің кеңістіктегі орны, бірлестіктегі қызметтік ролі және ортаның факторларына төзімділігі сияқты тіршілік шартарына организмнің барлық талаптарының жиынтығы.
Экологиялық қуыс ғылымын зоолог Глиннер биоценоздагы түрдің рөлін анықтау үшін енгізді. Экологиялық қуыс- обстракты ұғым, бұл табиғатта түрдңің тіршілік етуіне ықпал ететін барлық орта факторларының жиынтығы. Ю. Одумның айтуынша бұл ұғым организмнің экожүйедегі атқаратые рөліне жатады. Яғни тіршілік ететін ортасыы түрдің мекен жайы, ал қуыс түрдің мамандығы мысылы: өсімдік қоректі антилопамен кенгіру әртүрлі жерде тіршілік еткенімен бір экологиялық қуысты иеленеді. Керісінше орман тиінімен бұғысыда өсімдік қоректі болғанымен әртүрлі экологиялық қуысты иеленеді. Қорек түрлері әртүрлі болуына байнысты эклогиялық қуыс жануарлар арасндада жақсы байқалады.Африка саваннасында жацылып жүрген тұяқты жауарлар жайылым шөптерімен әтрүрлі қоректенеді: зебралар өсімдіктің бас жағымен, антилопа Гну зебралардан қалған өсімдіктердің тек кейбір түрлерімен,газел аласа өсімдіктермен, ал топи антилопалары басқа жануарлардан қалған қураған биік шөптермен қоректенеді.Гаузе принципі б/ша екі түр кішкентай 1 кеңістікте бірге тіршілік ете алмайды. Өмір сүруі үшін 1 түр міндетті түрде экологиялық қуысын өзгертіу қажет. Экологиялық қуысты тіршілік ететін орын деп қарастыруға болады. Әрбір жеке организмнің жеке өзіне тән тіршілік ететтін экологиялық қуысы болады. Ол көбінесе биоценоздың құрылымына б/ты өзінің атқаратын ерекше қызметімен сипатталады.Биосферада әр организмнің алатын өзінің орны, қызметі болады.Экологиялық қуыстың тұрақты болуы көбінесе қоректік бәсекелестікке тікелей б/ты.М: организмнің біреуі жыртқыш 2-сі қалдықпен қоректенсе экологиялық қуыс тұрақты болып келеді. Фундаментальды қуыс түрдің тіршілік ете алатын жағдайлары, ал іске асырылған түрдің сол қауымдастықтағы кездесуі. Іске асырылған қуыс фундаментальды қуыстың 1 бөлігі
- Адамды қоршаған ортасы және оның түрлері.
Қоршаған орта – организмдерді қоршайтын және олардың құрлысы мен қызыметіне тікелей немесе жанама әсер ететіндер.КОРШАГАН ОРТА-табиги обектилердин сонын ишинде озара карым-катынасты,ауаны,суды,топыракты,жер койнауын,осимдиктер мен жануарлар дуниесин,климатты коса алгандагы табиги ресурстардын жанды жане жансыз жиынтыгы. Коршаган ортаны коргау нысандары:жер,жер койнауы,жер усти жане жер асты сулары,ауа,орман,осимдиктер мен жануарлар,тири агзалардын емдик коры,табиги экожуйе климаты,жердин озон кабаты,осыган коса ерекше коргауга алатын аймактар мен мемлекеттик табиги корыктар
- Адамды қоршаған ортаның қосылыстары: меншікті табиғи орта, адаммен пайда болған табиғи орта, адаммен құралған жасанды орта, әлеуметтік орта.
- Қоршаған ортаның ластану себептері, оның әлеуметтік-экономикалық және экологиялық зардаптары
Қоршаған ортаның ластануы дегенде біз оған тән емес агенттердің енуі н/е бір заттардың концентрациясының(химиялық, физикалық, биологиялық) артуын, санның нәтижесінде қолайсыз әсерлер туғызуын түсінеміз. Ластандырушы заттарға тек улы заттар ғана емес, зиянды емес н/е ағзаға қажет заттың оптималды концентрациядан артық болуы да жатады.
Себептері:өндіріс орындары, жылу энергетикалық комплекстері, тұрмыстық қалдықтары, мал шаруашылығы, транспрт қалдықтары, адамдар арқылы экожүйелерге түскен химиялық заттар(паййдалы продуценттер зиянкестері, түрлі аурулар мен арамшөптерден қорғайтын химикаттар)
- Қышқылдық жаңбырлар, Жердің озон қабатының және климаттың өзгеруінің қазіргі себептері мен салдары.
Қышқылдық жаңбырлар пайда болуының негізгі себебі күкірттің қос оксидімен ластану болып табылады. Қышқыл жауынның түзілуіндегі күкірт қос оксидінің үлесі 70%. Алғашқы қышқылдық жауындар 1907-1908 ж Англияда байқалған. Қышқылдық жауын-шашындар Скандинавия елдері, Англия, ФРГ, Бельгия, Дания, Польша, Канада, АҚШ-тың солтүсутік аудандарына тән. Қышқылдық жауын-шашын топыраққа , су экожүйелеріне, өсімдіктерге, архитектура ескерткіштеріне, ғимараттарға және т.б. зиянды әсер етеді.
Соңғы жылдары атмосфераның жоғары қабатындағы озонның мөлшерінің кемуі байқалуда. Солтүстік жарты шарының орталық және жоғары ендіктерінде бұл кемі 3% құрады. Мәліметтер бойынша озонның 1%-ға кемуі терінің қатерлі ісігімен ауыру деңгейін 5-7%-ға арттыруы мүмкін. Озонның ең көп мөлшері Антарктиданың үстінде жойылған. Мұнда соңғы 30 жылда озонның мөлшері 40-50% кеміген. Озонның концентрациясының кемуі нәтижесінде түзілген кеңістікті «озон тесіктері» деп атайды. «Тесіктің» көлемі жылына 4% артып отыр. Қазіргі кездегі оның мөлшері АҚШ-тың көлемінен артық. Сонымен қатар, «көшіп жүретін тесіктердің» пайда болуы жиілеп барады. «Озон тесіктерінің» пайда болу себептері әлі де болса толық анықталмаған. Олар алғаш рет осы ғасырдың 80-жылдарында байқалған. Қазіргі кездегі озон қабатын бұзатын негізгі антроцогенді фактор фреондар (хладондар) болып есептеленеді.