ТБДА- деп бірден анықталған н\е туылуға дейін п\болып, туылудан кейін анықталған мүше н\е бүкіл ағзаның тұрақты морфалогиялық өзгерістерін айтады.
Даму аномалиялары – әдетте қызметтерінің бұзылуы болмайды, ТБДА- ны зерттейтін ғылым тератология д\а.(гр.тератос- кемтар дег.) Тератология ТБДА-ның себебін, патогенезін ж\е сыртқы белгілерін зерттейді.
Медико-генетикалық болжам негізгі ақаулық бойынша жасалады. Ағзада таралуына байл.1-ші реттік ақаулықтар оқшауланған жүйелік ж\е көптік 2ж\е оданда көп жүйелерде кезд. Филогенездік ж\е филогенездік емес деп бөлінеді. Филогенездік ақаулыққа: жануарларда мыс.омыртқа доғаларының бітіспеуі, мойын мен бел қаб.тб. филогенездік емес- қалыпты ата-тектерінде н\е қазіргі омыртқалы жануарларда аналогтары болмайтын ақаулықтар, оларға кемтарлықтар, эмбриональды ісіктер жатады. Ақаулықтар 2ге бөлінеді: Атобы- сезім мүшелерінің ақаулықтары, мойын, бет,жүрек тб. Втобы: 1.хр-лық синдром, 2.гендік син.3. экзогендік фактордың себебінен пб.ақау. 4.себебі анықталмаған синдром.
ІІ. Негізгі бөлімі:
«Туа біткен даму ақаулықтарының себебі»
Туа біткен даму ақаулықтарын зерттейтін ғылым тератология (гр.тератос- кемтар дег.) Тератология ТБДА-ның себебін, патогенезін ж\е сыртқы белгілерін зерттейді. Ал сол ақаулықтарды тудыратын факторларды-тератогендік факторлар дейді. Теротогенді факторлар 3топқа бөлінеді:
1.Эндогендік факторлар: мутациялар, ішкі секреция бездерінің қызметінің бұзылуы, жыныс жасушаларының пісіп кетуі, ата-аналар жасы.
- Экзогендік факторлар: физикалық факторлар, иондаушы радиация, механикалық факторлар, химиялық факторлар, дәрі-дәрмек, дұрыс тамақтанбау.
- Биологиялық факторлар: вирустар, микоплазмалар тб.
Дамудың туа біткен ақаулықтарына мынандай өзгерістерді жатқызамыз: Ангенезия- мүшенің дамымауы,болмауы. Аплазия- мүшенің нашар дамыған ақаулықтарының ғана болуы. Микрасома- нәресте денесінің ұзын болуы т.б
«Дамудың туа біткен ақаулықтары синдромдары»
Хромосомалардың ауытқулары аутосомалық және жыныстық ерекшеліктеріне байланысты: анеуплоидия, трисомия, моносомия, дисомия болып бөлінеді. Аталған ауытқулардың медициналық синдромдары бар: Даун синдромы, Патау синдромы, Эдвардс синдромы, Шерешевский-Тернер синдромы, Клайнфельтер синдромы және т.б.
Клеткалардың бөлінуі ( митоз) кезінде хрососомалардың орын ауыстыруы, алмасуы, айқасуы сияқты жағдайлардың пайда болуы адам кариотипының ( адам хромосомасының жиынтығы) өзгерістеріне және ауытқуларына әкеледі.
Организмдегі белгілердің көпшілігі көптеген гендердің бақылауымен дамиды .Гендердің тәуелсіз алмасуы, олардың хромосомалардың әр жұбында орналасуына байланысты. Әрбір хромосомада бірнеше гендер болғандықтан, хромосоманың мөлшерімен тығыз байланысты болып келеді . Бір хромосоманың бойында орналасқан гендер үнемі бір-бірімен тәуелсіз үйлесе бермейді,яғни оның нәтижесінде ұрпақта аталық-аналықтарындағы көп белгілер қайталанады .
Мендель заңдылықтарының екінші рет ашылуына дейін, 20ғ. аяғында тұқым қуудың хромосомаларымен байналысты екендігі айтылды .Бұл пікірді неміс ғалымы Август Вейсман 1895ж өзінің”ұрық плазмалары “атты жорамалында организмнің әр түрлі мүшелерінің дамуына әсер ететін хромосомаларда ерекше құбылыстық бірлік-биофоры бар деп айтқан.
Тұқым қуудың хромосомалық теориясын 1910ж америка ғалымы Т.Морган және оның оқушылары А.Стертевант , К.Бриджи және Г.Миллер дәлелдеп берген. Т.Морган тұқым қуудың материалдық негізі шоғырланған гендері бар хромосомалар деп айтқан және ол өзінің ғылыми көзқарасын дәлелдеу үшін зерттеуге қолайлы жеміс шыбыны –дрозофила меланогастерді пайдаланады .Осындай мыңдаған шыбындарды тексеруден өткізгенде көптеген белгілердің өзгергені және олардың тұқым қуатындығы айқындалды .Осы қасиеттердің тұқым қууын және ажырасуын дигибридтік немесе одан да күрделі шағылыстыру арқылы талдау- тұқым қуудың хромосомалық теориясын дәлелдеуге себеп болды.
Хромосомалардың бір жұбында өзара тіркесулі гендер сол хромосомада орналасқан басқан гендер тобымен бірге ұрпаққа ауысып, тұқым қуалайды . Гендердің еркін комбинация жасамай, топталып тұқым қууын гендер тіркесі деп атайды.Тіркес тұқым қуу құбылысын ағылшын ғалымдары В.Бэтсон және Р.Пеннет 1906ж жұпар иісті бұршақпен тәжірибе жасап ашқан .Көптеген тәжірибелер бір хромосомаға шоғырланған гендер тіркесі болатындығын көрсетті , яғни олар бір-бірінен тәуелсіз ажырап кетпей ,көбінесе бірге тұқым қуалайды.Мысалы ;егер ұзын қанатты сұр шыбын (доминант-BBVV)мен шала жетілмеген қанатты қара(bbvv-рецессив)шыбынды шағылыстырсақ бірінші ұрпақтың бәрі жетік қанатты сұр болып шығады .Бұл екі жұп аллель бойынша пайда болған гетерозигота.
Шынында тек қана екі –ақ түрлі фенотипі бар аталық –аналықтарына ұқсас ;ұзын қанатты қара және шала қанатты сұр шыбындар ғана шықты .Бұл тәжірибеде белгілердің толық тіркестігі байқалады . Өзара тіркескен гендер тобының саны ,сол түрдің хромосомаларының гаплоидтық санына сәйкес келеді . Олардың саны жеміс шыбынында –4, жүгеріде –10. арпада –7, адамда –23.т.с.с. Осындай сәйкестік тұқым қууда хромосоманың маңызды роль атқаратындығына дәлел.
Толымсыз тіркес. Бір хромосомаларда орналасқан гендер еркін комбинация жасай алмай ,белгілі бір дәрежеде бір-бірімен тіркес болады да , бірге тұқым қуады .Егер гомологты хромосомалар бөлшектерімен алмаспаса тіркестік толық болады .
Кроссинговер . Т.Морган және оның мектебінің зерттеулері гомологиялық хромосомалар жұбында гендер үнемі алмасып отыратынын айтқан .Тиісті гендері бар гомологиялық хромосомалардағы сәйкес учаскелердің алмасу процессі хромосомалардың айқасуы немесе кроссинговер (ағылшын .”кроссинг’’ ”овер’’-айқасу )деп аталады .Ол хромосомаларда орналасқан гендердің жаңа үйлесулерін қамтамасыз етеді. Үйлескен жаңа белгілері бар организмдердің пайда болу жиілігіне қарап ,хромосомалардың айқасқандығы жөнінде пікір айтуға болады .Мұндай организмдерді рекомбинаттар деп атайды . Кроссинговерге ұшыраған хромосомалары бар гаметалар , кроссенговерлі деп ,ал кроссинговерге ұшырамаған гаметалар кроссоверлі емес гаметалар деп атайды . Енді осы кроссоверлі гаметолардан пайда болған ұрпақтар кроссоверлер немесе рекомбинанттар деп атайды .
Кроссинговердің мөлшері анализдік шағылыстыру ұрпақтарының жалпы санымен кроссинговер саны арасындағы қатынаспен өлшенеді. Жаңа үйлескен түрлердің саны айқасу жиілігіне байланысты болғандықтан төмендегі формуламен анықталынады Айқасу жиілігі=кроссинговерлік түрлердің саны х100/ұрпақтың жалпы саны Кроссинговер мөлшері процентпен көрсетіледі. Кроссинговердің бір проценті гендер ара қашықтығының бірлігі болып табылады. Кроссинговер неғұрлым жиі болса, хромосомалардағы гендер солғұрлым жақын орналасқанын көрсетеді. Бұл жағдайды шешуде еңбек жасаған Морганның оқушысы А.Стертевант1911ж тұқым қуудың тағы бір заңы –аддитивтік (лат’’аддитибус‘’-қосылу,үстеме) заңын ашты
Егер кроссинговер тек бір нүктеде ғана жүрсе ,ол дара деп,егер екі нүктеде жүрсе , қос қанат,үш нүктеде жүрсе, үшқанат ,т.с.с.деп аталады. Кроссинговердің жиілігі гендердің арақашықтығына байланысты, гендер хромосоманың бойында неғұрлым жақын орналасқан, солғұрлым олардың өзара үзілісі аз болады да ,жаңа үйлесімдер проценті азаяды. Керісінше, хромосомалардағы гендердің бір-бірінен арасы алшақ болса ,олардың арасындағы үзілісі көбейіп 50%-ке дейін жетеді, яғни мұнда гендердің тәуелсіз комбинациясы жүреді. Кроссинговер жиілігі50%-тен жоғары болмайды ,себебі гендер арасы өте алшақ болғанда қосқабат кроссиговер жиі кездеседі. Хромосоманың бір жерінде жүретін кроссинговердің оған жақын жердегі кроссинговерді болуы интерференция деп аталады. Қос қабат айқасуда гендердің арасы жақын болса ,интерференция әсіресе күшті болады. Интерференция мөлшерін өлшеуге де, болады. Оның әсері байқалған қос қабат үзіліс санының әрбір толық тәуелсіз үзілістердің болуы мүмкін санына қатынасымен өлшенеді.
Тіркесу тобында ген белгілі бір орын алатындықтан, хромосомадағы гендердің орналасу тәртібін анықтауға және хромосомалардың генетикалық картасын жасауға мүмкіндік береді. Белгілі бір тіркесулер тобына кіретін гендердің салыстырмалы түрде орналасу схемасын хромосомалардың генетикалык картасы деп атайды. Бұндай карталар гомологиялық хромосомалардың әр жұбы үшін жасалады. Генетикалық карта арқылы адамның-23-нен, он тіркесу тобы негізіне көп гендердің Х жәнеУ-хромосомада орналасқаны анықталған. Генетикалық картаның маңызы:белгілердің тұқым қуалау сипатын болжап айтуға мүмкіндік береді.
Хромосомалар айқасуының механизмі мейоздың 1-профаза кезеңіндегі гомологиялық хромосомалардың күйіне байланысты болады. Әр хромосома бивалент кезінде екі хроматидадан тұрады. 1- профазада гомологиялық хромосомалар сәйкес учаскелерімен конъюгацияланады. Сөйтіп, конъюгация – гомологиялық хромосомалар арасында кроссинговер жүре алатын жалғыз кезең б. т. Сонымен, кроссинговер 4 хроматида сатысында өтеді және ол хиазмалар түзілу кезеңінде сәйкес келеді. Хроматидалардың айқасу механизмі жөнінде бірнеше гипотеза бар, бірақ бұлардың біреуі де гендердің рекомбинациялану фактілерін және бұл кезде байқалатын цитологиялық көріністі толық түсіндіре алмайды. Жалпы хромосомалар клетка жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады.
Хромосомалардың айқасуы физиологиялық, физикалық және биохимиялық күрделі процесс ретінде, оған сыртқы ортаның факторлары тұтас организмнің және жеке клеткалардың қызмет ету күйі әсер етеді. Хромосомалар айқасуында центромерада аса маңызды роль атқарады. Хромосоманың әр түрлі учаскелеріндегі айқасу жиілігіне гетерохромотинді және эухромотинді аудандардың бөлінуі әсер етеді. Осыдан айқасу жиілігінің үлкен өзгеріке ұшырайтыны байқалады. Гетерохромотинді және эухромотинді аудандардың маңызы: Осы аудандардағы хромосома жіптерінің шиыршықталу дәрежесімен байланысты. Ал шиыршықталу гендердің цитологиялық ара – қашықтығын азайтады. Осыған дейін біз кроссинговердің генотипке және ол анықтайтын клеткамен организмнің физиологиялық күйіне тәуелді екенін қарастырдық. Айқасудың мұндай түрін спонтанды кроссинговер деп атайды. Бірақ организмнің айқасу жиілігін өзгерту үшін сыртқы ортаның әр түрлі факторлармен әсер етуге болады.
Әр түрлі факторлармен қолдан әсер ету нәтижесінде болған айқасуды индукцияланған (лат. “индукцио” – қоздыру) кроссинговер деп атайды. Хромосомалардың айқасуына әсер ететін факторлар:
- жоғарғы және төменгі температура
- иондаушы сәулелер
- клеткаларда кальций, магний
Сонымен нәсілдік заттың хромосоманың шамалы санында шоғырлануының эволюциялық маңызы зор, осыған байланысты организмдердің белгілі деңгейдегі тұрақтылығы қамтамасыз етіледі – егер хромосомадағы гендер тіркесі болмаса, ұрпақтарда миллиондаған белгілер комбинациясы пайда болып, түрдің шығуына, өмір сүруіне үлкен нұқсан келер еді.
Хромасомалық абберация – немесе Даун синдромы. Даун синдромы көпшілікке белгілі, ауру адамның сыртқы пішіні, бет әлпеті және ақыл есінің артта қалуы. Бірінші клиникалық зертттемелерді өткен ғасырда, яғни 1866 жылы Даун суреттеді, яғни ғылыми суреттеу жүргізді. XX ғасырдың басында Даун синдромы ген арқылы бақыланады деген болжамдар пайда болы Даун синдромы храмасоманың 21 жұбында кездеседі. 30 жылдары бұл ауру хромасомалық топтың ауытқуынан дамыды. Оның себебі мейоз процессы кезінде дұрыс бөлінбеуінен.
1959 жылы белгілі болғандай Даун синдромы ауыратын адамның бір жасушасында, үш хромасоманың болуын анықтады. Қазіргі күнде 600 нәрестенің біреуі осы аномалияны тасушы болды. Даун синдромының шығуына толық дәләл жоқ. Жыныс клеткасының түзілу кезінде 23 жұп хромасомалар бөлінді. Әр гамета бір хромасоманы тасушы болды. Спермалар жұмыртақаға қосылғанда хромасомалық жұп орнына келеді. 1 жұп хромасоманың біреуіне әкесінен, екіншісіне шешесінен келеді. Осыған қарамастан гометаларда қателіктер кездеседі де 1 гамета 2 жұп хромаслмаларда болады, осындай гомета, сау гометамен қосқанда 3 бірдей хромасома болады. Бұны трисомея дейміз.
Қызыл түс пен жасыл түсті ажырата алмау – ауру түсті тарататын пигментің жетіспеуінен пайда болады, ол көбіне ер адамдарда кездеседі. Оның екі түрі бар:
- шешесі түс ажырата алмау ауруымен ауырады, әкесі ауырмайды, ал олардың балалары ауратын болып шықты
- әкесі ауырады, ал шешесі ауырмайды балалары сау. Бірақ бір немересіне беріледі.
Ол ауру Х хромасомасы алельды рецессивті гендер түзіледі. Импритинг синдромының – клиникалық белгілері Прадер-Вилли бұны СПВ – деп белгіледі. Мінез құлқы, темпераменті, тұрақсыз болуы, көңіл – күйінің төмен болуы, дипресссия, белгіленеді. Энгельман синдромы – ақыл-ойының кем болуы. Осы түрлі аурулардың шығуына, хромасомалардың бір бөлігі себебші, бұл ауру 15 жұп хромасомасында кездеседі. Жаңа мутациялардың пайда болуы, рак аурулары. Көбінесе әйел адамдарында болады. Көбіне бұл ауру хромасомалық жұбының 17-13 жұп хромасомада ауытқушылық байқалады. Экспансия- миатоникалық дистрофия 1000 бір адамда кездеседі. Бұл ауру аутасомды доминандты түрде тұқым қуалайды. Оның симптомы әлсіздік, ақыл есінің артта қалуы, жүрек демалыс жұмысының бұзылуы жыныс мүшелерінің, бұлшық еттің бұзылуы. Бұл ауру хромасоманың 19 жұбында кездеседі.
Қазіргі психогенетика ғылымының жетістіктеріне сүйене отырып, хромосомалық аурулардың шығу себептерін хромосомалық факторлар негізінде анықтауға болады: хромосома жиынтығының артық не кем болуына байланысты көптеген ауытқулар. Клайнфельтер синдромы (ХХУ) және У-хромосомасы ықпалдарына жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде қылмыскерлер мен агрессивті психопаттардың көпшілігі мутациялық жағдайға ұшыраған, У-хромосомасы артық жағдайды «хромосомы-убийцы», ал ХУУ – ХХУ хромосомалары бар балалардың ақыл-ой кемістігі, интеллект төмендеуі, төменгі әлеуметтік адаптациялануы (бейімделуі) және агрессивті мінез-құлық байқалады.
Еркектерде болатын Кляйнфельтер ауруында , керісінше хромосома саны 47 (XXV) Клетка ядросында қалыпты жағдайда еркектерде кездеспейтін жыныстық хроматин болады. Мұндай еркектер әйел пішіндес, екіншісі жыныстық белгісі нашар дамыған, бойлары биік болады. Оларда психиканың бұзылуы кейде шизофрениядағыдан, не басқа аурудан ажыратылмайды. Кейбір тұқым қуалайтын ауруларда фермент жүйелерінің биохимиялық өзгерулері болады. Бұған фенилкетонурия жатады. Қалыпты жағдайда фенйлалалин амин қышқылының ыдырауы төмендегідей болады\ Фенилаланин->тирозин ->тироксин ->адреналин ->норареналин->меланин. Бұл тізбек фенилаланин->тирозин кезеңінде бұзылады. Организмде фенилаланин жиналып, басқа жолмен пирожүзім қышқылына дейін ыдырайды. Бұл қышқыл жаңа туған сәбидің зәрінде жиналады. Фенилкетонурияда ақыл кемістігі дамуының алдын алу үшін бұл кемістікті жоятын гидролизаттарды \берлафен\ береді. Кейде дені сау адамдарда фенилаланиннің ыдырауы бұзылып, оның зердегі мөлшері жоғары болады.
Патау синдромы – трисомия 13. Хромосомдық формуласы (47, ХХ+13) немесе (47,ХҮ+13). Көбіне жаңа туылған балаларда 1:6000 жиілікте. Патау синдромы кезіндегі жыныстардың қатынасы 1:1-ге жақын .3 формасын ажыратады: трисомды (75 %), транслокационды (20%), мозаикалық (5%). Патау синдромына келетін болсақ барлық жүйелер бұзылыстарға ұшырайды. Әсіресе, орталық жүйке жүйесі. Көбіне жас балалар дүниеге келгеннен 1 жетіге жетпей қайтыс болады. Кейбір науқастар көп жылдар бойы өмір сүреді. Емдік көмек Патау синдромы кезінде балаларға бейспецификалық туа біткен ақауларға операциялар, жалпы емдік шаралар, инфекциондық ауруларды алдын алу шаралары қолданылады.
Эдвардс синдромы – трисомия 18. Хромосомдық формуласы (47,ХХ+18) немесе (47, ХҮ+18). 3 формасы анықталған: трисомды (жиі түрде), транслокационды (өте сирек), мозаикалық. Цитогенетикалық айырмашалақтары бар трисомиялардың, клиникалық көрініс беруінде айырмашылықтары болмайды. Синдромның жиілігі 1:5000-7000 жас балалар құрайды. Ұл балалар мен қыз балалардың 1:3 қатынасына тең. Қыз балалар ауыру деңгейінің, ұлдарға қарағанда жоғары болуына, әзірше түсіндіру мүмкіндігі жоқ. Эдвардс синдромын сипаттайтын, даму ақауларының көріністері беттің жақ сүйектерінде, сүйектік жүйесінде, жүрек-тамыр жүйесінде, жыныстық мүшелерде байқалады. Эдвардс синдромынды жас балалар (90%) өліп қалады. Себептері – асфиксия, пневмония, ішек өтімсіздігі, жүрек-тамыр жетіспеушілігі. Эдвард синдромының клиникалық және патологоанатомиялық дифференциалды диагностикасы өте қиын. Барлық жағдайларда, цитогенетикалық зерттеулер жүргізіледі.
Трисомия 8. Алғашқы рет, әртүрлі авторлардың сипаттамасы бойынша, (1962-1963) жас балалардың ақыл-ойдың кемтарлығы мен ақаулардың тууы салдарынан. Жаңа туылған балаларда 1:500-ге жиілігі көбінесе ер балалар, ұл балалар мен қыздардың 5:2 қатынасы. Мутация кезінде мозаикалық формалары ауысуы салдарынан болады. Психикалық жетілуі төмен, бұлардың спецификалық емдік әдістері жоқ, өмірлік көрсеткіші бойынша ғана операция қолданылады.
Геносомды синдромдардың мысалдары. Толық хромосоманың полисомиясы – бұл үлкен топтардың ауруы, әртүрлі комбинациялы ХҮ хромосом, мозаикалық рекомбинациясы әртүрлі клондардың жиынтығы. Полисомияның жалпы жиілігі Х немесе Ү хромосомалар жаңа туылған нәрестелерде 1,5:1000=2:1000. Осы полисомия ХХХ, ХХҮ,ХҮҮ. Мозаикалық формасы 25%-ті құрайды, Х хромосомасы 4-5 үлгіде көрсетеді. Өмірде кездесетін жағдайлар.
Трипло-Х синдромы. (47,ХХХ) – жаңа туылған қыз балалардың 1:1000 жиілігі. Әйелдердің мозаикалық вариантта қалыпты физикалық және психикалық дамуы көбінесе зерттеулер жүргізіледі. Жасушаларында Х хромосома гетерохроматизирлі. Қалыпты жағдайда әйелдер өз функцияларын қажет ете алады. Әйелдердің жасушаларында кариотипті ХХХ жыныстық ауытқулар дамиды. Бұл хромосомды ауытқулар жүргенімен, жыныстық дамуы қалыпты түрде болады. Спонтанды аборт жоғарылауы мүмкін. Репродуктивті функциялары екіншілік аминорея, дисминорея, ертелік менопауза, т.б. Сыртқы жыныс мүшелерінің аномалиясы анықталады. Көбіне бұлар дәрігерлерге көп барады(дисэмбриогенездің көрінісі). Х полисомиясында Ү хромосомына санын 3 есе сирек кездеседі. Х хромосом қосымша санының жоғарылауымен.
Дамыған елдерде жанұя құруды жоспарлау кеңінен қолданылады, өйткені әрбір жанұя дені-сау балалардың болуын армандайды және де ауру баланың пайда болуы, әрбір келесі жүктіліктің соңын қауып-қатерге әкелуін ұстап тұрады. Барлық тұқымқуалайтын патология, жоғарғы ұрпақтардан алынған мутация салмағымен анықталынады.
Дәрігерлер үшін мутационды салмақтың зардаптары:
1 – шіден дәрігерлік жәрдемге жоғарғы талаптар және 2-ден аурулардың өмір сүру ұзақтығының төмендеуі болып табылады.
Дәрігерлік жәрдемнің негізгі түрлеріне жатқызуға болады:
1-ші туа біткен ақаулар кезінде – балалар хирургиясы;
2-ші хромосомды аурулар кезінде – әлеуметтік қолдау;
3-ші генді аурулар кезінде – дәрігерлік емдеу және әлеуметтік қолдау.
