Адамдар мен жануарлардың организмдері мен тканьдерінің тіршілік әрекетін, және құрылысын дұрыс түсіну үшін олардың шығуы мен дамуын білу қажет.Бұл процесті эмбриология зерттейді. Сүтқоректілер мен адамның эмбриональдық дамуын зерттеу, бұлардағы жалпы ұқсастықтарды байқауға,сонымен қатар адам ұрығының даму ерекшеліктерін анықтауға жол
ашады.Ұрықтану, бөлшектену, имплантация, гаструляция процестерін,сондай-ақ плацентаның, ұрықтың тыс мүшелердің және ұрықтың ішкі мүшелерінің даму ерекшеліктерін білудің медицинада маңызы зор. Бұл жүктіліктің барысы мен ұрықтың дамуымен қатар жүретін биологиялық құбылыстардың бүкіл циклдерін ұғынуға және баға беруге мүмкіндік туғызады. Акушерлік және гинекология саласында жүкті әйелдерді тиімді бақылау, оларды босандыру, көптеген емдеу және профилактикалық шараларды жүзеге асыру эмбриологиядан терең білім ала алмаса, мүмкін емес. Эмбриология — биология ғылымының бір саласы. Баласын ішінен тірідей туатындарды ұрықтану кезеңінен бастап туу мерзіміне дейін, жүмыртқадағы ұрықтың дамып, жарып шығуына дейінгі мезгілді зертейтін ғылым.Эмбриология организмнің жеке дамуы жөніндегі ілім. Гистологияның негізгі зерттеу нысаны-тіндер онтогенездің алғашқы сатысында,яғни эмбриондық даму кезінде пайда болады.Сондықтан, тіндер кезінде пайда болады.Сондықтан,тіндердің қасиеттерін жан-жақты бағалау үшін,олардың эмбриондық даму көздерін,механизмдерін,т.б. жетік білу қажет.Осы заңдылықтарды зерттейтін ғылым-эмбриология адам эмбриологиясы мен көптеген клиникалық пәндердің ғылыми іргесін қалайды.Аналық жасушаның ұқтануынан басталып,нәрестенің дүниеге келген шағына дейін өтетін жаңа организмнің даму процестерін эмбриондық даму немесе эмбриогенез деп атайды.Жалпы эмбриология(гр embryon –ұрық,logos-ғылым)-ұрықтың қалыптасуы мен дамуының заңдылықтарын зерттейтін ғылым.Жануар әлемінің түрлі типтері мен кластары өкілдерінің жеке даму процестерін салыстыру арқылы,эмбриогенездің ерте кездік сатылары барлық жануарларда және адамда ұқсас екендігі анықталды.Сондықтан,адам эмбриологиясын зерделеу кезінде көптеген заңдылықтарды анық бейнелеп түсіндіру үшін,жалпы эмбриологиядан алынған мәліметтер жиі қолданылады.19 ғасырдың соңына дейін эмбриологиялық зерттеулер алғашқы кезде – қарусыз көзбен,сонан соң,микроскоп арқылы бейнелеу әдісіне негізделді.
Адам эмбриологиясы-адам ұрығы дамуының ,яғни оның құрылысы және қызметтерінің қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.Әртүрлі ішкі және сыртқы зиянды фокторлардың әсерінен қалыпты эмбриондық даму,ана –нәресте жүйесіндегі қатынастар бұзылып ,түсіктер,туа біткен кемістіктер ,нәрестенің туылғаннан кейін болатын ақаулары пайда болады.Олардың даму механизмдерін ,факторларын анықтау негізінде медициналық эмбриология осы эмбриопатияларды алдын алу,емдеу шараларын жете зерттейді.Бұл ғылымның соңғы он он бес жылдықтағы жетістіктері ретінде бедеуліктің себептерін анықтау,оны емдеу,экстракорпоральді ұрықтандыру,фетальді мүшелердің трансплантациясын т.б. атап өтуге болады. Жыныс клеткалары.
Аталық және аналық жыныс клеткаларының құрылысы. Аналық және аталық жыныс жасушаларының дамуы және пісіп жетілуі ,яғни гаметогенез,жыныс бездерін өтеді.Прогенездің нәтижесінде,ұрықтануды және жаңа организм дамуының алғашқы кезеңдерін қамтамасыз етуге ,яғни репродуктивтік қызметін атқаруға қабілетті жыныс жасулар пайда болады.Дененің басқа –сомалық жасушаларымен салыстырғанда ,атқаратын осы бірегей қызметіне байланысты ,гаметалардың генетикалық , метаболизмдік және физиологиялық ерекшеліктері бар.Біріншеден ,гамета ядросының генетикалық апараты хромосомдардың гаплоидтық,яғни екі есе төмен ,жиынтығынан тұрады.Ұрықтану кезінде жыныс жасушалар зиготаға бірігіп ,хромосомдар жиынтығының адамға тән диплоидтық саны қалпына келеді.Екіншіден ,жыныс жасушалар зат алмасу деңгейінің төмендеуімен өзгешеленеді. Организмдердің жеке дамуын зерттеу олардың жыныс клеткаларының құрылысы мен дамуын зерттеуден басталады.Көптеген өсімдіктер,барлық жануарлар жынысты өніп өседі.Жынысты жолмен көбею арнаулы жіктелген жыныс клеткалары-аталық жыныс клеткасы (сперматозоид)және жұмыртқа арқылы жүзеге асырылады.
Аталық жыныстық жасушалар жыныстық жетілу кезінде бастап ,аталық жыныс безінде үздіксіз пайда болып отырады.Жетілмеген жыныс жасушалар
Сперматозоид-өте кіші,жылжымалы клетка.Онда барлық клеткаларға тән ядро,протоплпзма және органоидтар бар.Әр түрлі жануарлардың сперматозоидтары түрліше болып келеді.
Шабыртқы тәрізді сперматозоидтар негізінен төрт бөлімнен тұрады.Бас, мойын,аралық бөлім,құйрық..Сперматозоидтың алдыңғы бөлімінде яғни басында,оның кеңейген жерінде кеңейген жерінде жұқа цитоплазмамнен қапталған ядро болады.Басының алдыңғы жағы тығыздалып,тескіш(перфараторий)түзеді.Ол жұмыртқаның қабығын тесуді,спермотазоидтың денесін оның басынан құйрығына дейінгі жіпше тәрізді өзегі бекітіп тұрады.Сперматозоидтардың түрі оның басының тескішінің,мойнының мөлшеріне,түріне және құйрығындағы протоплазманың ерекшелігіне байланысты.Сперматозоидтар жыныс жолында шығатын сұйықпен қосылып,жылжымалы болады.Оны сермия деп атайды.Бір текше миллилитр спермияда 60 миллионға дейін сперматозоид болады.Адамның сперматозоиды минутына 3-3,5 мм қозғалады. Көлемі 60-70 микрон.Аналық жыныс жолында 5-10 күнге дейін өмір сүреді.Қоянның сперматозоиды 8-12 сағатқа дейін,бұқаның спермасы сиырдың жыныс жолында 25-30 сағатқа дейін өмір сүре алады. Спермотазоидтардың өмір сүруіне қышқылды орта қолайлы.Жарғанаттардың шағылысуы кезде,ұрықтануы көктемды өтіп,спермасы ұзақ өмір сүреді.Ал насекомдар,аралар тұқым қабылдаушысында жиналған сперматозоидты бірнеше жылға жеткізеді.
Жұмыртқа ол-келешекте ұрықтануға,дамуға бейімделген келетка. Жұмыртқа домалақ,кейде созылыңқы болып келеді.Ядросы жұмыртқаға ұқсас болады.Жұмыртқаның протоплазмасыда босқа клеткада кездеспейтін ерекше блокты түзіліс-сары уыз болады.Ол жұмыртқаның қоректік заты.
Жыныс клеткаларының дамуы.Жыныс клеткаларының дамуы өте күрделі процесс.Жыныс клеткаларының дамуы жыныс бездерінде-сперматозоиттар аталық жыныс бездерінде,жұмыртқа-аналық жыныс бездерінде өтеді.Жыныс клеткаларының ұрықтануға қабілетті болуы олардың ядролық затының азаюына (редукциялануына) байланысты.Жыныс клеткаларының өсу дәуірінде редукциялануға әзірлік басталады,ол мейозис деп аталады.
Сперматогенез.Оның даму циклін сперматогенез деп аталады.(sperma-тұқым, genesis-даму).Сперматогенез алғашқы аталық жыныс клеткасы сперматогониядан басталады,ол мейозис деп аталады да,негізгі төрт кезеңнен өтед:өрбу,өсу, пісу,қалыптасу дәуілері (спермиогенез).
Өрбу дәуірі.Ядросы мол,хромотиндері бір қалыпты орналасқан ірілу келген,кесек түйірлері жақсы боялатын алғашқы қарапайым клетка-сперматогониялар өрбу дәуірінде активті түрде митозды жолмен бөлінеді.Бөліну аяқталған соң сперматозоитардың өсуі шапшаңдай түседі.Сперматогонияның бөліну саны түрлі жануарларда түрліше болады.
Өсу дәуірінде клетка бөліну қасиетін жойып қоректік затты сіңіріп,жылдам өсе дастайды.Өсу дәуіріндегі жыныстық клетканы бірінші реттік сперматоцит деп атайды.Бірінші реттік сперматоциттің ядросы күрделі өзгеріс редукциялық бөлінуге дайындалады.
Бірінші реттік сперматоциты жұп болып орналасқан төрт хромосомды болады.Өсу дәуірінің соңында әрбір хромосом әдеттегідей екіге жарылып бөлінеді.Соның нәтижесінде екі жұп хромасомның орнына төрт жұп хромосом түзіледі.Мысалы:алынып отырған аскариданың тетра –хромосом тобы екеу болады. Өсу дәуірінің соңында тетра –хромосомдардың түзілуі тоқталады.Ал,басқа жануарларда өсу дәуірінің соңынан пісу дәуірі келіп отырады.
Пісу дәуірі-сперматоциттерден құрылысы күрделі сперматида деп аталатын клетка пайда болады.Сперматида дөңгелек,ядросының құрылысы айқын,протоплпзмасында барлық органоидтары бар клетка.Клетканың көлемі алғашқы клеткада шағынырақ..Өйткені ол бірінші реттік сперматоциттің екі рет бөлінуінің нәтижесінде пайда болған клетка.Дегенмен протоплазмасы келешекте өзінен түзілетін сперматозоидтың протоплазмасынан үлкенірек келеді.
Қалыптасу дәуірі.Сперматозоидтың қалыптасуы ядроның алдыңғы бөлімге ауысуынан басталады.сонымен қатар бөліну нәтижесінде ядроның қоректік заты біртіндеп тығыздалып,сперматозойдтың басына тән түрге келеді.Екі центриолин өзін қоршаған тығыз сәулелі кеңістіктен бір кезде шығып,ядроға қарама-қарсы жаққа ауысып,біреуі ядроға жақынырық,екіншісі қашық орналасады.Цитоплазманың сәл бөлігі құйрықтың шетінде қалып,басым бөлігі клеткада біржола жойылып кетеді.Ядро тығыздаклып,тұтасады.Осылайша қайта түзілудің нәтижесінде сперматозоидтар қалыптасады.Олпрдың формасы әр түрлі болады.
Овогеноз.Жұмыртқаның даму циклін овогеноз деп атайды.(ovis-жұмыртқа,даму).Бұл цикл-овогониядан(алғашқа жыныс клеткасы)басталып үш кезеңнен өтеді.Олар-өрбу,өсу,пісу дәуірі.
Өрбу кезінде овогония бірнеше рет митозды жолмен бөлінеді де, соның нәтижесінде клеткалардың саны көбейеді.Бөліну саны овагонияда да тұрақты емес.
Өсу дәуіріндегі клетка бірінші реттік овоцит деп аталады.Бірінші реттік овоцит шағын өсу кезеңдерінен өтеді.Шағын өсу кезеңінде бірінші реттік овоцит протоплазманың көбеюі арқылы өседі.Сөйтіп ерекше белок –сары уыз түзеді.Сарыуыз алғашында таяқша,кейін дән тәрізді түрге келеді.Саруыз тузілген шақ-ұлғая өсу кезеңі.Сарыуыз түзілетіндіктен аналық жыныс клеткадан ұзақ болады.Бірінші реттік овоцитте де төрт жұпты хромосомдар түзіліп отырады.
Пісу дәуірінде ядро заты редукциялы(азаю)және эквациялы(тең) екі рет бөлінеді.Бірақ бірінші реттік овоциттен спермотоциттегі сияқты төрт жыныс клеткасы пайда болады.Керісінше аналық жыныс клеткасы түзілген төрт клетканың біреуі ғана пісіп жетіледі,ал үшеуі бағыттаушы денешік ретінде қалып қорекке жұмсалады.Осылай болудың себебі протоплазманың тең бөлінбеуі төрт жұп хромосомды бірінші реттік овоцит алғашқы бөлінгенде бір жұпты хромасомды болып,протоплазмасы тең бөлінбейді.Бір клеткада протаплазма көп ал, екіншісінде аз болады.
Өте ірі екінші реттік овоцит ж\е ұсақ бірінші бағыттауыш денешік-полоцит түзеді.Бүл ерекшелікте бірінші реттік овоцит өсу кезіндегі протоплазманың көбейіп,сары уыздың жиналуы мен қабықтардың түзілуі жатады.Пісіп-жетілген жұмыртқаның үш негізгі қабығы болады:саруыз қабығы-фоликулярлы эпителиден,сәулелі шоғыр қабығы-фоликулярлы клеткадан құралады.Овогеноз циклы қабықтардың түзілуімен аяқталады.
Жыныс бездерінің құрылысы.
Аталық жыныс безі-жыныс органының күрделі бөлігі.
Мұндай жыныстық продуктілермен қатар жыныстық гормондар да жасалады.Аталық бездердің құрылысы әр түрлі болып келеді. Сыртқы қабықтармен қапталған,іші тығыз дәнекер тканьдерімен бөлінген торлардан тұрады.Торлардың ішінде жыныс клеткасы үлкен долы ж\е кіші жолы болады.Әрбір жыныс клеткасының жолдары аралық болдыр дәнекер тғканьмен толтырылған.Жыныс кғлеткасы жолы иректелген целиндр тәрәзді түтік.Оның қабырғасы эпителий клеткаларынан түзілетін сертоли деп аталатын клеткалардан тұрады.Жыныс кғлеткасы жолының қуысы әр түрлі даму дәуірінде жыныс клеткаларына толы болады.Сертоли клеткаларының ядро жақтан бөлігі жыныс клеткасы жолын қоршайтын дәнекер тканьді қабатпен байланысты болады.Протоплазманың көбі түтіктің ішкі шетіне қарай жиналып,сол жерде синцитиалды (тканьдік) негіз түзеді.Мұнда дамитын жыныс клеткалары орналасады.Бұл клеткалар жыныс клеткасы жолында бірнеше қатар болып орналасып,қабырғысы көп қабатты түтік тәрәзденіп көрінеді.Мұның себебі,жыныс клеткаларының бір тобының дамуы аяқталмай екінші тобының дамуы басталып,түтіктің қабырғасының шетіне қарай ауысады.Жыныс бездерінің шығарушы түтігінен қашығырақ бөлімінде сперматогониялар орналасып,оған жақындау бөлімінде спермарозоидқа айналатын клеткалар жатады.
Омыртқалардың көпшілігінің сперматозоидтарының бөлінуі күйіті келуі мерзіміне тәуелді. Адамда ж\е кейбір омыртқалыларда(иттерде,теңіз шошқасында,егеу құйрықтар т.б.)сперматозойдтар жыныс безінде үздіксіз дамып отырады.Жыныс безінің қызметі организм ашыққанда,авитамиозға ұшырағанда,уланғанда тез өзгереді.Рентген сәулесінің әсері ж\е атом реакциясы сперматогенезді біржолата тоқталады.
Аналақ жыныс безі.Аналық жыныс безінің құрылысы жұмыртқаның қоректену бейімділігіне тығыз байланысты.
Кейбір жануарлардың жұмыртқасы осмос жолымен қоректенеді.Жұмыртқаның негізгі екі –солитарлы ж\е алиментарлы қоректену жолы бар.Алиментарлының өзі нутрименрарлы ж\е фолликулярлы болып бөлінеді.
Нутриментарлы әдісте жұмыртқа қоректенуші клетканы ақыр соңында сіңіріп жібереді. Фолликулярлы кпеткалар кейбір жануарларда овоцитты толық қоршамайды.
Мысалы, насекомдарда фолликулярлы клеткалар овоциттың үстіңгі бір бөлімімен жанасып, аналық организмнен қорек алып тұрушы фолликул сабақшасын түзеді.
Жақсы дамыған фолликульдер қабығы сүтқоректілер мен адамдарда кездеседі. Әйелдердің жыныс бездері дәнекер тканьді стромадан тұрады. Строманың ішкі-милы қабатын және сыртқы-қабықты қабатын ажыратуға болады. Жыныс безі сырт жағынан бір қабатты ұрық эпитилийімен қоршалады. Болашақ қыздың жыныс безінде алғашқы жұмырқа бездің қабықты бөлімінде пфюгер қапшығы деп аталатын топтар түзіп орналасады. Пфлюгер қапшығын жазық фолликулярлы клеткалар түзеді. Әрбір қапшықтың ішінде санаулы овогония орналасады. Қыз дүниеге келген соң овогонияның көбеюі тоқталады. Овогониялар ересек организмде өсіп овоцидке айналады.
Овоциттер қапшықтан босап, жыныс безінің стромасында бос орналасады. Әрбір овоцит жазық фолликулярлы клеткалармен қоршалып, алғашқы немесе примордиалды фолликул деп аталынады. Алғашқы фолликулдер бездің үстіңгі бөлімінде ұя тәрізденіп орналасады.
Көптеген жануарларда аналық жыныс клеткаларының көбеюі өмір бойына жүріп отырады.
Ал, сүтқоректілер мен адамдарда жыныс клеткалары тек ұрықтық кезінде көбейіп, Ұрықтық кезінен соң өсіп-жетіледі. Бірақ овоциттердің болмашы ғана саны жұмыртқа дәрежесіне жетіп, қалғандары пісіп-жетілу кезеңіне дейін–ақ өліп кетеді.
Мысалы:дүниеге келген қыз баланың50-100 мың овоцитінен тек 500-і ғана пісіп, жұмыртқа дәрежесіне жетеді. Бірқатар сүтқоректілерде овогониялар жыныс клеткасы жолынан тыс жерде де ұрықтық эпийден түзілуі мүмкін, Ал, тышқан мен егеу құйрықтарда овогония түзілуі өмір бойы жүріп отырыды.
Қыздардың жыныс бездерінде алғашқы жыныс клеткалары овоцит күйінде болып, жасы жеткен соң алғашқы фоликулдер дамиды, оны Граафов сауыты деп атайды. Алғашқы фолликулдің дамуы фолликулярлы клеткалардың өзгеруінен басталады.
Фолликулярлы клеткалар бөлініп, жазық түрінен текше тәрізденіп, кейін жоғары призмалы клеткалар түріне айналады. Олардың көбеюі нәтижесінде бір қабатты эпителий көп қабатты болады. Бұл кезде овоцит – жылтырауық қабықпен қоршалып, жедел өседі.
Сөйтіп овоцит өзін қоршаған фолликулді эпителиймен бірге фолликуль деп аталынады. Жұмыртқаның фолликул аты Граафов сауытына ауысқанша сақталынады. Граафов сауыты, басқа сөзбен айтқанда, пісіп жетілген фолликул. Сөйтіп фолликулярлы эпителий өсе бастайды. Өскен фолликулярлы эпителийдің клеткалары арасында сұййыққа толы қуыстар пайда болады.Қуыстар көбейіп, бір-біріне қосылып, бір үлкен қуыс түседі. Соның нәтижесінде пісіп-жетіліп тығыздалған фолликул Граафов сауытына айналалады
Графов сауытының қабырғасы бірнеше қабатты клеткалардан құралады. Жұмыртқаны қоршаған бөлімі жуандап, сауыт қуысына бағытталып төмпешік түзеді, оны жұмыртқа беруші төмпешік деп атайды . Граафов сауытының қабырғасы бірнеше қабатты клеткалардан құралады. Жұмыртқаны қоршаған бөлімі жуандап , сауыт қуысына бағытталып төмпешік түзеді, оны жұмыртқа беруші төмпешік деп атайды.
Граафов сауыты сыртынан дәнекер тканьды қабық-текамен қапталады. Фолликулдер жыныс безінің қабықты заттарына терең орналасып, толық піскен Граафов сауыты жыныс безінің қабықты қабатының үстіне орналасады. Граафов сауытының жұмыртқа беруші төмпешігі ұрықтық эпителийге қарай орналасады.
Граафов сауыты үлкен болады. Сондықтан жыныс безінің үстінде шығыңқы жатып, жай көзбен анық көрінеді. Механикалық күштердің әсерінен сауыттың қабырғасы жұқарып жарылады, піскен жұмыртқаны қоршаған фолликулді клеткалардың қабаты –сәулелі шоғыр түзеді. Сөйтіп піскен жұмыртқа жыныс клеткасының жолына түседі.
Піскен жұмыртқа жыныс клеткасының жолында шырышты ағыс арқылы жатынға тартылып алынады. Ұрықтану жыныс клеткасы жолында өтеді. Өйткені жыныс жолы бұл үшін қолайлы орта.
Жыныс циклі. Жұмыртқаның Граафов сауытынан аналық жыныс безінің үстіне түсуі овуляция деп атайды. Граафов сауытының орнына жаңа орган сары денешік дамиды. Егер жұмыртқа ұрықтанса , жүктілік сары денешік, ал ұрықтанбаса, жалған сары денешік дамиды. Жүктілік сары денешік жалған сары денешіктен ірі болады.Сары денешіктің дамуы фолликулярлы клеткалардың көбеюінен басталады. Олардың көбеюімен қатар өзін қоршаған дәнекер тканінен қан капелярлары өсіп дамитын органның ішінде көптеген қан тамырлары түзіледі. Фолликулярлы клеткалардың протоплазмасында пайда болған пигмент-лютейн денешікке сарытүс беріп тұрады. Сары денешік тез арада жойылып кетеді.
Сары денешік гормон шығарып овуляцияны уақытша тоқтататын без. Адамда Граафов сауытының пісуі және овуляция аналық жыныс безінің бірде оң бірде сол бөлігінде болып отырады.
Аналық жыныс безіндегі циклді өзгерістер Граафов сауытының пісуі овуляция және сары денешіктің түзілуі жатынның қабырғасындағы өзгерістерімен тығыз байланысты.
Сары денешік гармонның әсер етуінен жатынның шырышты қабығы жуандап ұрықтанған жұмыртқаны қабылдауға, оны қоректенуге дайындық жасайды
Сары денешікті алып тастаса ұрық жүктіліктің бірінші жартысында өледі. Егер жұмыртқа ұрықтанбаса сары денешік жойылып (атрофея) жатынның жуандығынан шырышты қабығы бөлініп, қан тамырларының бұзылуы нәтижесінде азды-копті қан ағады. Мұны етеккір келу яки менструация (menstruus-айлық) деп атайды.
Менструация тоқтаған соң жатынның қабырғасында регенерациялық (қалпына келу) процестері жүреді, аналық жыныс безінде жаңа Граафов сауытының дамуы басталады.
Граафов сауытының пісуі және овуляция процестері адамда 28 күнге дейін жүйелі түрде қайталап отырады.
Менструация аралығындағы әрбір овуляцияда әрдайым бір Граафов сауыты жарылып отырады. Әйелдерде 45-50 жасқа дейін Граафов сауыты жүйелі пісіп онан соң біртіндеп атрофеяға ұшырап, ақырында тоқталады. Мұнымен қатар жатындағы цикл реті бұзылып менструация тоқталады.
Жұмыртқа нашар қоректенсе, организм уланса, сондай-ақ кейбір жұқпалы ауруларға ұшыраса жұмыртқаның жетілуі баяулайды.
Жануарларда овуляция күйіті келу кезеңімен қатар жүреді. Соның нәтижесінде бір Граафов сауыты, ал егіз одан да көп туатын жануарларда бірнеше Граафов сауыты жарылады. Бұлардың әр қайсысында бірнеше жұмыртқа пісуімүмкін.
Ұрықтану процесі
Ұрықтану жынысты көбеюдің негізгі түрі. Барлық жоғары сатыдағы жануарлардың көбеюі ұрықтану жолымен өтеді.
Ұрықтану деп аталық және аналық жыныс клеткаларының қосылуын айтады.Ұрықтанудың нәтижесінде жыныс клеткаларынан сапалы айырмашылығы бар қос нәсілді жаңа клетка- зигота түзіледі зиготаның аса зор биологиялық маңызы бар. Ол организмнің тіршілік жағдайына бейімделгіш келеді. Зигота майдаланып, коп клеткалы ұрпаққа айналады.
Аналық және аталық жыныс клеткалары организмде жетілгенмен өз бетінше майдаланып даму қабілеті болмайды. Бұған тек партеногенездік көбеюдің бұдан өзгешелігі бар. Партонегенездік көбеюмен кейінірек танысамыз.
Егер сперматазойд жұмыртқамен қосылса, активтігін тез жойып өледі. Сол сияқты протоплазмаға бай жұмыртқа клеткасы да ядроның кішілігінен туатын теңсіздіктің нәтижесінен көп ұзамай өледі. Сондықтан ұрықтану мен даму үшін жыныс клеткаларының тез кездесуі қажетті.
Ұрықтану, ұрықтанудың өтетін жеріне байланысты жатында және сыртқы ортада болып екіге бөлінеді. Сырттай ұрықтану кезінде жыныс
клеткаларының қосылуы теңіздерде немесе тұзшы суларда өтеді. Іштей ұрықтануда жыныс клеткалары аналық жыныс жолында қосылады. Алғашқының дамуы суда, соңының дамуы аналық организмнің ішінде өтеді.
Жұмыртқаның сперматазойдпен қосылуға әзір болуы бағыттаушы денещіктің шығуына байланысты.
Мысалы теңіз кірпісінде жұмыртқаға екінші бағыттаушы денешік бөлінген соң енеді. Бағыттаушы денешік адамда сперматазойд жұмыртқамен жанасқанда ғана бөлінеді. Мұнымен қатар сүтқоректілерде спермаазойд пісу кезеңінің бірінші бөлінуінде, ал ланцетниктерде екінші бөлінуінде де енеді.
Сперматазоид жұмыртқамен қосылғанда қос нәсілді клетканың құрылысы, физиологиялық қасиеттері және басқа күрделі қызметі арта түседі. Ұрықтануды қамтамасыз ететін алғы шарттар организнің эволюциясымен тығыз байланысты.
Қабылдауыш төмпешіктер қабығы жоқ жұмыртқалардың да бетінде түзіледі. Сперматазойд төмпешікпен жанасқаннан соң активтік қозғалысын жойып, жұмыртқаның протоплазмасына тартылады. Сперматазойдтың жұмыртқаға қарай қозғалысын токсис д.а.
Көптеген жануарлардың жұмыртқалары сперматазойдқа оң хемотоксистік әсер ететін зат алмасу продуктысын бөліп шығарады. Ұрықтанбаған жұмыртқа жолымен қозғалып сперматазойдпен кездесетін жеріне келіп тұрады.
Ұрықтану тек жыныс клеткаларының қабілетіне ғана емес, сондай-ақ табиғи орта жағдайларына да тәуелді. әсіресе ұрықтануы сырттай болатын балық, амфийбия және кейбір жануарларының ұрықтануы ортаның жағдайына өте тәуелді болады.
Ұрықтанудың морфологиясы. Ұрықтануды сипаттап жазуда теңіз кірпісін мысалға алады. өйткені олардың ұрықтану процесі жақсы зерттелген. Теңіз кірпісінің жұмыртқасы, сперматазойд оңай өтетін қоймалжыңды қабықпен қапталған. Солай бола тұрумен жұмыртқа айналасында миллиондаған сперматазойдтар жиналып, алқалай қоршап алады да, ұрықтану процесін жеңілдетеді. Соның нәтижесінде ұрықтану қабығы түзіледі. Ұрықтану қабығы тез пайда болады.
Қолдан ұрықтандыру. Ұрықтану процесін эксперименталды түрде зерттеу қолдан ұрықтандыру әдісін қолданудың жолын ашады.
Қолдан ұрықтандыру саласындағы алғашқы әрекеттер XVII ғасырда суық қанды (бақа,құрбақа) сонан соң жылы қанды жануарларға эксперимент жүргізу арқылы жасалды.
Партеногенез. Кейбір жануарларда жұмыртқа ұрықтанбай жынысты көбейеді, ондай көбею әдісін партонегенез д.а. Партонегенез алғаш рет 1762 жылы шөп биттерінен сипаттан жазылып, жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрлерінен анықталды жануарлар денесінде партеногенез әсіресе насикомдарда және кейбір шаян тәрізділерде кеңінен кездеседі.
Омыртқалыжануарлардың ішінде партеногенез өте сирек кездеседі. Соңғы уақыттарда бекіре балықтардың жұмыртқасының бір қатары табиғат жағдайында партонегенездік жолмен дамитындығы жөніндегі мәліметтер пайда болды. Жасанды партеногенезді алғаш рет 1887 орыс оқымыстысы
А.А.Тихомиров тәжірибие арқылыалды. Ол жібек көбелегінің ұрықтанбаған жұмыртқасына әлсіз күкірт қышқылы мен немесе щеткамен сүрту арқылы әсер етті, оны дамытуға түрткі жасады. Бірақ кейінгі зерттеулер жібек көбелегіне факультатифтік көбеюдің тән екендігін көрсетті. Жасанды партонегенез әдістерін ұрықты түрде талде талдап, жетілгенде ғана ғалымдар ойлаған мақсатына жетті.
Осы кезде жасанды партонегенезді сүтқоректілердің өзіне де жасауға болады. Совет ғалымы Б.А.Астауров жібек көбелегіне жасанды партогенезді пайдалану саласында үлкен жетістіктерге жетті.
Жұмыртқаның ұрпағынддай дамуына түрткі болатын жайттер жұмыртқаға ұрықтанғаннан кейінгі кезде де әсер етеді. Олардың әсерінен пайда болатын- өзгерістер цитоплазманың сыртқы қабығының тығыздалуы ұрықтану құабатының пайда болуы.
Майдалану процесі
Жұмыртқада сарыуыз әр түрлі мөлшерде болады.Осыған сәйкес жұмыртқаның көлеміде әр түрлі болады.Амфибидің,құстардың ж\е рептилилердің жұмыртқа клеткалары өте ірі,сары уызы өте көп болып келсе,керісінше сүтқоректілердің жұмыртқасында сарыуызы аз не жоқ болатындықтан жұмыртқасы майда болып келеді.Бірақ қанша кішкене болғанымен сол жануардың сперматозойдынан ірі болады.Құрамындағы сарыуыздың мөлшеріне ж\е цитоплазмада орналасуына байланысты жұмыртқа төрт типке бөлінеді.
Алециталды-сарыуызы жоқ жұмыртқа,көптеген сүтқоректілердің жұмыртқасы.
Гомолециталды-сарыуызы аз,протоплазмада біркелкі орналасқан жұмыртқалар ланцетниктерндің жұмыртқасы.
Телоциталды-сары уңызы орташа орналасқан (амфибилердің)немесе сары уңызы көп протоплазмада полярлы орналасқан (құстардың рептплилердің ) жұмыртқалары.
Цетролециталды-сары уызы көп жеріне орналасқан жұмыртқалар,насекомдардың жұмыртқалары.
Толық біркелкі емес майдалану-Бұдан амфибиді мысалға алып қарастырамыз.АМфибидің жұмыртқасы сары уыз ы орташа,көбінесе вегетатив полусіне ығысып орналасқан телеоциталды типке жатады.Сондықтан амфибидің жұмыртқасы толық бір келкі емес майдаланады.
Толық емес майдалану-Мұндай майдалану кезінде жұмыртқаның тек сары уызы жоқ бөлімі ғана майдаланып,сары уызды бөлімі майдаланбайды. Бұл типке сүт қоректі балықтардың, құстардың, рептилидің (телолетиталды) жұмыртқасымен насекомдардың (центролециталды) жұмыртқасы жатады. Бұл жұмыртқаларда құрылыс ерекшеліктеріне қарай дискойдальді және беткейлі майдалануда болады.
Дискойдалды жолмен сүйекті балықтардың, құстардың және рептилидің жұмыртқасы майдаланады. Ол жануарлардың жұмыртқасы сары уызға бай, сондықтан олардың көлемі де үлкен.
Ал, сары уызы жоқ цитоплазмалы бөлігі жұмыртқаның жоғарғы жағында жатып, ұрық дискісі деп аталады.
Тек сол жері ғана бөлінетіндіктен дискалы майдалану деп аталады. Ұрық дискісінің қабаты өте жұқа, сары уызы үстінед орналасып, оның басым бөлімі жұмыртқа бетіне көлденең жатады. Сондықтан майдылыну ұршығы біріншіден төртінші майдалану кезіне дейін сол бағытта жататындықтан майдалану сызбасы тік түседі.
Бірінші майдаланудан кейін клеткалар ұзарады да, ұршықтары тік орналасады. Ал сызбасы жұмыртқа бетіне көлденең жазықта жатады. Осы байланысты ұрық дискісінде беткей жататын клеткалар сары уызда жататын клеткалардан бөһлінеді. Кейінгі майдаланулар әртүрлі бағытта өтіп, ұрық дискісің бірнеше қабат клеткалардан тұратын плистинкаға айналады. Дискі мен сары уыздлың арасында бластацельге тән саңылау пайда болады.
Беткейлік майдалану. Беткелік жолмен центролециталды жұмыртқалар майдаланады. Бұл сары уызы көп, ядросы ортасында орналасқан жұмыртқалар жатады. Майдалану ядродан басталып, шетіне ығысады. Ядросы беткелікке жеткенде протолазма да бөлініп, ядроның санына қарай бластомерлалар пайда болады. Мұның нәтижесінде бірінғай бластомер түзіледі. Бұл буын аяқтылардың жұмыртқасына ғана тән майдалану.
Майдалануды сипаттауда сары уызбен қатар бластомерлардың өзара орналасуының да ү.лкен маңызы бар. Бластомераның орналасуны байланысты майдаланудың радиалды, сперальді, билатералды болып бөлінетіні белгілі.
Радиалды майдалану. әрбір жоғарғы бластомері төменгі бластомераның дәл үстіне орналасқан. Соның нәтижесінде шардың радиустарына сәйкес қатарлар пайда ьолады. Бластомералардаң осындай орналасуы майдалану ұрығының кезегі көлденең немесе тік бағытта бөлінуіне байланысты. Осыған сәйкес бластомералар төмен, жоғары не оңды-солды болып бөлініп отырады. Радиалдыв майдалану ішек қуыстарда, тікенек тілдерде және көптеген хордалыларды болады.
Спиральді майдалану. Майдаланудың бұл түрі көптеген малюскалар мен құрттарда кездеседі.Бластомералардың анимальды бөлігіндегі протаплазма әр-бір майдаланудың алдында сыртқа шығады.Соған сәйкес майдалану ұршығы тікутіктен 45 градусқа дейін енкейеді.Бөлінетін жоғарғы блостомералар радиалды майдаланудағыдай төменгідегінің үстінде жатпай,арасына орналасады.Барлық анймалды бластомералардың плпзмасы бір майдалануда оңға,кейінгі майдалануда солға ауысады.Майдалану ұршығының орн,авласу сызбасы спираль тәрізді болады.
Билатеральды майдалану.Майдаланатын зиготаның үстінен екі жағына бір-біріне ұқсас екі бластомера орналасатын бір жазық өтуге болады. Майдаланудың бұл типі астидимен жұмыр құрттардың жұмыртқаларында кездеседі.
Бластула және морула.Барлық жануарлардың зиготасы майдаланғанда бластула пайда бола бермейді,кейде морула түзіледі.
Сол саңыцлау майдалануға барған сайын сұйық заттарға толып,бластоцелге айналады.Бластула мен морула П.П.Ивановтың пікірі бойынша протоплазма қасиетінің әр түрлілігіне байланысты кезеңдер.Майдаланудың кезеңіне байланысты бластулалардың құрылысы әр түрлі болады.
Бластулалардың типтері.Бластулалардың бірнеше түрі бар.
Целобластула-бластоцелі үлкен,қабырғасының жуандығы біркелкі бір қабаты бар.Бластуланың бұл типі толық ж\е біркелкі майдаланатындарда мысалы ланцетниктерде.
Амфибластула-Қабырғасы бірнеше клетка қатарынан тұрады.Бластоцель анималь полюсіне жақын жатады.Сондықтан бұл полюстің қабырғасы жұқа келеді.Амфибластула-толық,біркелкі емес майдаланады,мысалы:амфибилер жұмыртқасының майдалануы.
Стерробластула-қабырғасы бір қатарлы болып келетін үлкен бластомералардан тұрады.Бластомералар ішке кіріңкі болып,қуысты шағындайды,кейде жоиып жібереді.Стерробластула буынаяқтыларда кездеседі.
Дискабластула-іші сары уызға толы,қуысы жоқ бластула.Бластамерасы спры уыз үстіне орналасқан бір қабат клеткалардан тұрады.Перибластула беткеилік майдаланатын кейбір насекомдарда кездеседі.
Сыртқы ортаның майдалануға тигізетін әсері.Майдалануға сыртқы орта күші әсер етеді.Өйткені әрбір организімнің дамуы өзін қоршаған ортаментығыз байланысты болады.Бұл байланыс филогенез дәуірінде қалыптасқан.Майдалануға әсерін тигізетін сыртқы ортаның негізгі қасиеттері мынвлар:сұйықтықтың қасиеттер,химиялық құрамы,осмос қысымы,сыртқы ортаның температурасы,оттегінің мөлшері.
Майдалану кезінде ұрық ортаның өзгерістеріне онша сезімтал емсес.Қолайсыз факторлар ұрықтың материалдары ерекшеленген кезде ғана күшті әсер етеді.Майдаланудың сәл жылдамдауы не баяулауы ұрықтың формасына ешбір әсерін тигізбеиді.Сондықтан ұрықтың даму сипаты мен қарқынына себепші болатын факторлар арқылы адам баласы тірінің дамуын қалаған бағытта өзгеріп отыра алады.
Гластуляция процесі.
Гластрулалардың түзілуі.Майдалану арқылы түзілген бластуладан не моруладан клеткалық материалдар ерекшеленіп,қос қабатты ұрық-гаструлла түзіледі.Гаструлла қалыптасатын процесті гаструляция, ал нәтижесінде пайда болған клеткалық қабықтары – ұрық жапырақшалары деп аталады. Оның сыртқы – эктодерма (ektos – сыртқы, derma – тері) ал ішкісі энтодерма (entos – ішкі) деп аталады.
Қос қанатты ұрық дәуірі көп клеткалы организмдердің барлығында кездеседі. Гаструляция басталу мен марула дәуіріндегі басталған өзгерістердің жалғасы болғандықтан бластуланың әртүрлі типтеріне гаструляцияның да әртүрлі типтері тура келеді. Бірақ, ұрықтық жапырақшалардың түзілуі қаншама көптүрлі болғанымен бластуланың немесе моруланың гластрулаға айналуы негізгі 4 әдіс бойынша: ішіне тартылуы (инвагинация), көшу (иммиграция), жарылу немесе қабаттарға бөлунің (деляминация) және қабаттап өсу (эпиболия) жүзеге асырылады.
Иммиграция әдісінде бластуланың қабырғасынан жеке клеткалар бластоцельге көшіп, ішкі ұрық жапырақшасы энтодерманы түзеді. Клеткалар бластуланың бір полюсінен көшсе иммиграция унипулярлы, ал бластуланың барлық қуысынан көшсе мультипилярлы деп аталады. Біріншісі гидро медузаларға, соңғысы насекомдар мен кейбір губкаларда кездеседі. Клеткалар көшкенде ішкі жапырақ түзеді немесе қуысқа толы ішкі жапырақты кейіннен түзеді. Мұндай жағдайда гастролцель кейінірек пайда болады. Униполярлы иммиграцияда бластопораның орнын клеткалардың көшкен орны белгілейді. Мультиполярлы иммиграцияда бластопораның орнын анықтауға болмайды.
Қабаттарға бөліну. (Деляминация) әдісі кейбір медузаларда кездеседі. Мұның мәні, бластула қабырғасының қабаттарға бөлінуі ішке бөлінетін клеткалар эндотерма, ал сыртқа бөлінетін клеткалар эктодерманы түзеді. Бұл алғашқы деляминация деп аталды. Иммиграция және алғашқы деляминация әдістеріәнде ішкі жапырақтың түзілуі клеткалық материалдың ішкі қуысқа ауысуы арқылы орындалады. Егер гаструланы түзетін морула немесе бластула қуыссыз болса, онда бос қабатты ұрпақтың түзілуі екінші деляминация немесе қабаттап өсу арқылы өтеді.
Екінші деляминация әдісі морула және стерробластула жағдайынгджа байқалады. Алғашқы деляминация сияқты ол да клеткаларды ыдырату арқылы орындалады. Бірақ бластоцельдің жоқтығынан клетка қабаты ішке емес, сыртқа бөлінеді.
Сыртқа бөлінген клеткалар эктодерманы, ал іште қалған клеткалар энтодерманы түзіп дами бастайды. Қабаттап өсу әдісі немесе эпиболия стерроглавстулла жағдайында кездеседі. Бластуланың анималь полюсіндегі клеткалар тез бөлініп, вегетативті бөліміндегі сары уыздың көптігінен қозғала алмай қалған ірілеу клеткалардлың айналасын қабаттап өседі. Соның нәтижесінжже ұсақ клеткалар эктодерма қабатын, ірі клеткалар энтодерма қабатын түзеді. Мысалы: қабаттап өсу мен ішке тартылып өсу және қабаттарға бөлінудің бір кезде өтуі мүмкін.
Гластруляция кезінде түзілетін этодерма майдаланудың қуысын толтырып, бластоцельде ығыстырады. Бұл процестің аяқ кезінде бластоцель эктодерма мен энтодерманың арасында тар жерде қалады. Ол алғашқы шектің қабыырғасын түзеді. Бластопора ақытға (дефенитивті) ауызға немесе аналь тесігіне айналады. Кейбір жануарларда бластопора екеуінің де қызметін атқарады. Егер бластопора анльді тесікке айналса, онда ұрықтың ауызы денесінің алдыңғы жағынан қайтадан түзіледі.
Мезодерманың тұзілуі. Гаструляция процесінде үшінші ұрық жапырақшасы мезодерма (mesos – ортаңғы) кейбір жоғары сатыдағы жануарларда бұл процкес экто және энтодерманың дамуымен қатар өтеді. Көптеген жануарларда мезодерма ішкі ұсақ жапырақшасынан бөлініп, кейін қалыптасады. Сол себепті мұның екінші ұрық жапырақшасы деп аталуы орынды екені сөзсіз.
Ұрықтың жапырақшалардың ерекшеленуі. Гаструляция процесіәнде түзілетін ұрықтың жапырақшалары организмнің белгілі органдар жүйесі дамитын клеткалық материалдың көзі болады. Энтодерманың клеткалары сары уыздыңбарлығына не жоқтығына қарамастан барлық уақытта да энтодерма клекасына қарағанда ірілеу және әртүрлі формалы болып келеді.
Ал,эктодерманың клеткалары дұрыс орналасқан біркелкі болады. Гаструляция процесінде эктодерма сыртта қалып ортамен байланыста болады да, алғашқы қорғаныштық қызметтерге бейімделеді. Ұрықтық жапырақшалардың пайда болуынан бастап энтодерма және эктодерма клеткаларының бөліне тәртібі бүзылады.
Сөйтіп ұрықтық материалдардың келешекте органдар түзіп атқаратын қызметіне байланысты айырмашалықтары біртіндеп пайда бола бастайды.
К.Ф. Вольф келешекте белгілі органдар түзілетін, біртіндеп бөлінетін ұрықтың жапырақшалары түріндегі бастамасының жалпы даму заңдылықтарын ашты. Ол нерв және шек жапырақшаларына ерекше көңіл бөлді. К.Ф. Вольфтің ізбасарлары К.М.Бэр, Х.Пандера жапырақшалар туралы көптеген жазып жапырақшаларды ұрықтық жапырақшалар деп атайды. Нерв жүйесі бауыр, ас қорту бездері және шектің төсеніштерінен басқа барлық ішкі органдар мезодерманың туындысы болады.
Ұрықтық жапырақшаларының түзілу процесін органдар дамуының белгілі кезеңі деп есептеуге болады. Ұрықтық жапырақшалардың ерекшелену нәтижесінде органдардың өздері дамиды.
Ұрықтық жапырақшалардың пайда болуы морфологиялфқ ерекшеленудің бастамасы болғанмен, олардың түзілуі өте күрделі өтеді. әртүрлі жануарларда жұмыртқаның құрылысы мен майдалану ерекшеліктеріне байланысты ұрықтық жапырақшалардың түзілуін, ерекшеленуін және органдардың қалыптасуын хордалылар типінің жеке өкілдерінен қалыптастырып өтеміз.
Кейбір омыртқалы жануарлардың және адамның дамуы.
Ұрықтану және майдалану. Ланцетниктің эмбриологиясын толық зерттеген орыстың ұлы ғалымы А.О.Кавалевский болды. Ланцетниктерде ұрықтану сыртқы ортада өтеді. Сперматазоид жұмыртқаға пісу дәуіріндегі бірінші бөлінудің соңында енеді. Жұмыртқаның екінші бөлінуі сперматозоидтың ядросыф жұмыртқаның протоплазмасында орнын ауыстырған кезінде өтеді. Ұрықтың толық және біркелкі майдалану қуысы ортасына орналасқан қабырғасы ьір қабатты, биіктігі бірдей пластинкалардан тұратын целлобастула түзілуімен аяқталады.
Сегізінші бөлінуге өтерде (128 бластомералы кезеңнен соң) майдалану толық емес тұрге ауысады. Соның нәтижесінде мөлшері біркелкі емес клеткалар түзіледі. Сонымен қатар вегетативтік жартылай шеңбер қабырғасын, шар тәрізді бластула күмбез түріне айналады. Ал бластуланың қақпағын келешекте эктодерма түзетін ұсақ клеткалар құрайды. Түбі мен қақпақшасының аралығында мезодермаға дамитын клеткалар жартылай шеңберлі орналасады.
Келешек мезодерманың клеткалары тез қарқынмен бөлініп, өзінің майда мөлшерімен, қасындағы майдаланудың баяулығын сақтаушы энтодермалық ірі клекаларынан тез ерекшеленеді. Бластуланың қалған басым көпшілігін жануарлардың келешек жамылғысын дамытатын клеткалар құрайды. Бластула кезеңінде-ақ клеткалар бір-бірінен осылай ерекшелене бастайды.
Гаструляция. Ланцепниктің гаструляциясы ішке қарай ұзарып өсу әдісі арқылы өтеді. Бластуланың вегетативтік бөлігі бластоцельге активті түрде ауысып, ланцетниктің екі қабаты ұрығы гластулаға айналады.
Гласмтуланың вегетативтік бөліміндегі клеткалардың ауысуы бластоцельді біртіндеп ығыстырады. Бластоцель сыртқы жапырақшаның иіліп, ішке өткен жерінде саңылау түрінде ғана қалады.
Осы кезде ұрықтың екі қабаты болады, олар энто және эктодерма. Алғашқы шектің қабырғасы ішкі ұрық жапырақшасы – энтодермадан түзілген. Бірақ бұл энтодерма өзінің нағыз энтодерма деп аталатын түзілістері және шек материалы сияқты біртекті емес, онда хорда және мезодерма материалдары да болады. Ланцетниктердің хордасы гаструляцияның басында энтодерма мен біртұтас болады. Хорда материалдары мұнда кейінірек бөлініп, өз алдына қалыптаса бастайды. Сонымен ұрықтың ішінде хорданың, мезодерманың және энтодерманың біртұтас бастамасы түзіледі.
Ол клеткалар ұрықтың бластула күйінде арқалықтың сыртында қала отырып, нерв пластинкасын түзеді. Эктодерманың қалған бөлігі майда клеткалардан тұрады, жануар жамылғысының бастамасы болады. Нерв пластинкасының астындағы ұрықтың жапырақшасында хорда орналасады. Ұрықтың құрсақ бөлімінде алғашқы шектің негізін түзетін энтодерма орналасады.
Сонымен келешек ішкі органдар түзетін материалдар бластула кезінде сыртта жатып гаструла кезеңіне ұрықтың ішіне ауысып, органдарды түзетін орындарына орналасады. Ал ұрықтың сыртқы бетінде тек нерв жүйесін түзетін бастамалар уақытша қалады. Олар гаструладан кейінгі кезеңнен соң ұрықтың ішіне ауысады.
Білікті органдардың қалыптасуы.
Гаструляциядан соң ұрықтың дамуының екінші кезегі жапырақшалардың ерекшелену және органдардың қалыптасуы басталады.
Хордалы жануарлардың денесі ұзынша екі жақты симметриялды болады. Дененің құрсақтың бөлімін алдыңғы жағында ауыз, артқы жағында аналь тесігі орналасады. Ұрықтың арқалық жағында нерв түтігі, ал оның астында білікті қанқа-хорда орналасады. Хорда мен нерв түтігінің бүйірлерінде бұлшық еттер жатады. Аталған органдардың астында ішек, тыныш және басқа ішкі органдар орналасатын дененің қуысы түзіледі. Арқалық органдардың комплексі (нерв түтігі, хорда және бұлшық еттер) білікті органдар деп аталады.
Білікті органдар қалыптасатын кезеңді нерула деп атайды. Нейрула нерв жүйесінің бастамасындағы өзщгерістер мен сипатталады. Ол өзгерістер ланцетникте нервы пластинкасының жиектерінде ээктодерманың өсуінен басталады. Тұзілген нерв жұлғалары бір-біріне қарсы өсіп түйіседі, бұдан кейін әуелі науаша, содан соң нерв түтігі түзіледі. Эктодерманың артқы бөлігі бластонораның үстіне өсуіне байланысты нерв түтігі шщек қуысымен қатынасатындай болып жалғасады. Нерв түтігін шек қуысымен қалыптастыратын, қосатын каналдд нерв шек каналы деп атайды.
Нерв түтігінің қалыптасуымекн бір кезде ұрықтың ішкі жапырағынан келешек органдарынан материалдары бюіртіндеп бөліне бастайды. өзгерістерді ұрықтың көлденен кесіндісінен байқауға болады. Ол кесіндіде хорда бастамасының сыртқы иілуін, жалпы пластинкадан шығуын және цилиндр тәрізді бөдінген тартпаға ауысуын көруге болады.
Хоррданың түзілуімен қатар мезодерманың бөліктенуі ішкі жапырақшаның екі жағындағы шағын клетка тәрізді өсінділерден пайда болынан басталады. өсу үстінде олар энтодермадан бөлініп, ұрықтын ұыза бойына екі тартпа тәрізді орналасады. Хорда және мезодерма бөлінгеннен соң энтодерманың жиектері біртіндеп артқалық жағына жиналып түседі де, тұйықталып шек түтігін түзеді.
Мезодерманың бөліктенуі мен оның сегменттерге бөлінуі қатар өтеді. Мезодерманаң тартпалары көлденең бөлініп, алғашқы сигменттер, яғни саммиттер түзеді. Сегменттелу ұрықтың бас бөлігінен басталады, құйрық бөлігіне тарайды. Түзілген самиттер хорданың нерв трубкасының және шектердің екі жағында симетриялы орналасады.
Ланцетниктегі самиттердің ерекшеленуін омыртқалылардан ерекше өтеді. Омыртқалыларда мезодерма\лық тартпалардың арқалық бөлігі ғана сегменттеліп бөлінеді. Ланцепниктерде тартпалардың барлығы самиттерге толық бөлінеді. Бөлінген самиттердің іле-шала арқалық бөлігі меотомға және құрсақ бөлігі спланхнотомаға ажырайды. Меатондар бір-бірінен бөлектенетін болса, спланхнотомдар бір-бірімен қосылып, оң және сол жақты қуыс түзеді. Ол қуыстар кейіннен шек трубкасының астында бірігіп, дененің екінші жалпы қуысын құүрайды.
Дамудың қатерлі кезеңдері.
Онтогенездің кейбір кезеңдерінде ұрықта өте жоғары сезімталдық болатынын австриялық дәрігер Норман Грегг және Кенес эмбриологы П.Г.Светлов анықтады.Ұрықтың дамуына зиянды әсер ететін факторлар тератогенді факторлар деп аталады.Оларға рентген сәулесі,алкоголь,никотин,вирустар және т.б жатады.Дамудың қатерлі кезеңдеріне прогенезде жыеыс клеткаларының пісіп жетілуі(мейоз);эмбриогеезде-ұрықтану,имплантация,плацентация,гаструляция жатады.Адамның эмбрионалдық дамуында Светлов үш қатерлі кезеңді көрсетеді:имплантация(ұрықтанудан кейінгі 6-7 тәулік),плацентация(2-3апталар) және перинатальдық(ананың босануы,нәрестенің дүниеге келу уақыты)кезең.Ұрықтың сезімталдығы тіршілік ету жағдайының өзгеруіне байланысты және организмдегі барлық мүшелер жүйесіндегі қайта құруларға сәйкес келеді.Имплантацияда ұрық жатыр қабырғасына енеді.Ұрықтың айналасында қан құйылған имплантациялық шұңқыр пайда болады.Екіқабаттылықтың алғашқы екі аптасында ұрық осы шұңқырдағы қоректікм материалды пайдалаеады.Плацентацияда ұрық пен анасы арасында тығыз байланыс қалыптасады,ұрықтың қоректенуі ,тыныс алуы анасының қаны арқылы жүреді.Перинатальдық туылу кезеңінде нәресте анасының жатырынан сыртқы ортаға шығады.
Постэмбриональдық, постнатальдық кезең туғаннан немесе жұмыртқалық қабықтардан шыққанан басталады.Бұл кезде организмдегі генетикалық информацияның іске асырылуы одан әрі өлгенге дейін жалғасады.
Медико-генетикалық кеңес.
Балаларға мамандандырылған көмек құрамында және тұқым қуалайтын кеселі бар отбасылырға медико-генетикалық көмек көрсету жайының мәні артуда. Бұндай көмек мәні: ДД¥ мәліметі бойынша халықтың 50% да тұқым қуалайтын дерт анықталды; оның ішінде даму ақаулары 2%, храмасомалық аурулар 0,4-0,7% моногенділері-1% -ға дейін. Балалар өлім-жетім көрсеткіші 15%-ден аспайтын аймақтарда 5жасқа дейінгі олардың құрылымы; моногендік аурулар-8-10%, хромасомалық-2-3%, мультифакториалдық көрнекті гендік компонентен -35-40%, гентикалық емес себептерінен -50%.
Негізінде іштен болатын және тұқым қуалайтын аурулардың алдын алуының 4 деңгейін ажыратады. Прегаметалық (коршаған орта мен халықтың денсаулығын қорғау, оның ішінде өсіп-өнетін жастығы). Презиготалық (медико-генетикалық кеңес, преконцепциондық алдын алу, репродукцияға көмекші тәсілдер). Перенталдық (перенталдық диагноз қоюдың барлық түрлері);
Постанаталдық, яки екіншілік асқынулардың алдын алу (ерте диагноз қойып іле диспансерлеу);
Генетикалық кеңестің басты мақсаты – ауру бала тууының алдын алу. Осыған байланысты туындайтын міндеттер; Отбасында болған, бар не болуы мүмкін түқым қуалайтын аурудың болашақ ұрпақ өміріне болжамын анықтау;
Ата-анасына түсінікті түрде генетикалық қауіп мэнін түсіндіріп, бала туу жайында олардың шешімге келуіне көмектесу; Дәрігер(лер)ге түқым қуалайтын кесел диагнозын қоюға
көмектесу(егер бүл үшін арнайы генетикалық тексеру тәсілдері
кажет болса);
Диспансерлік бақылау және тұқым қуалайтын аурудың туыстары арасынан бүған қаупі жоғары топты анықтау; Дәрігерлер мен халық арасында медико-генетикалық білімді насихаттау;
Осы міндеттерге қатысты кеңеске жіберуге төмендегі жағдайлар жатады:
Тұқым қуалайтын дерт диагнозы қойылған, пробанд не оның туыстары бүл жайлы болашақ не бар үрпақтың болжамын білгісі келеді;
Тұкым қуалайтын кемістік жайлы күдік бар, оны нақтылау үшін генетикалық тексеру тэсілдері қажет;
Отбасында ауру баланың дүниеге келуі туралы себептер баршылық (қандас некеге, дэрі-дәрмектер қабылдау).
¥рыктың болашақ саулығын болжау жайлы кеңесті 2 топқа бөлуге болады; 1) проспективті; 2) ретроспективті;
Біріншісі – нағыз тиімді алдын алу түрі, яғни ауру бала туған отбасында болашак балалардың саулығы жайында кеңес беру болып табылады.