Жүйке тіні — өзара тығыз байланысты екі гистологиялық элементтерден — нейрондар (нерв жасушалары) мен нейроглиядан (глиялық жасушалар жиынтығынан) тұратын мамандандырылған тін.

Нейрондар — нерв тінінің басты құрылымдық-функциялық құрамдасы, себебі оның ерекше функцияларын жүзеге асырады: 1) сыртқы және ішкі орталардан тітіркенулерді қабылдау; 2) оларды нерв импульсіне айналдыру немесе импульсті генерациялау (өндіру); 3) нерв импульстерін нейрондар тізбегі — рефлекторлык доға арқылы нерв жүйесінің орталық бөлігіне және жұмысшы мүшелерге — бұлшықеттер мен бездерге өткізу.

Нейроглия көмекші рөлді атқарады — нейрондардың қалыпты дамуы мен қызметін атқаруына қолайлы жағдай жасайды. Бұл үшін олар мына функцияларды жүзеге асырады: 1) тіректік, 2) трофикалық, 3) қорғаныш, 4) оқшаулау, 5) барьерлік және т.б.

Жүйке тіні нерв жүйесінің барлық ағзаларын құрайды. Бұл жүйенің функциялары: 1) түсіп жатқан ақпаратты сақтау және өңдеу 2) барлық ағзалардың қызметтерін реттеу, 3) организмнің сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз ету.

Негізгі бөлімі

  1. Жалпы морфофункциональдық сипаттамасы

Жүйке тіні арнайы қызметтерді атқаратын: тітіркендіргіштікті қабылдап, қозады да, жүйке импульсін туғызып, оны өткізуді қамтамасыз ететін, бір-бірімен байланысты жүйке жасушалары немесе нейрондары мен нейроглияның жиынтығы. Нейроглия жүйке тінінің қосымша аппараты болып саналады да маңызды қызмет атқарады. Бұл тін барлық тіндер мен мүшелердің реттелуін, олардың ағзадағы және қоршаған ортамен байланысын қамтамасыз ететін жүйке жүйесінің мүшелерінің құрылысының негізі болып саналады.

Жүйке тіні эктодермадан дамиды. Ұрықтың дорсальді жағындағы эктодерма алғашқыда қалыңдап – жүйке пластинкасына, одан кейін пластинканың екі шеті көтеріліп ортасы науа тәрізді майысып, ең соңында бұл шеттері дорсальді эктодермадан үзіліп, ұштары бір-бірімен жалғасып, тері эктодермасынан бөлінеді. Осыдан жүйке түтігі пайда болады. Жүйке түтігі эмбриогенездің алғашқы сатысында көп қатарлы нейроэпителий жасушаларынан тұрады. Бұларды вентрикулярлы жасушалар деп атайды. Пішіндері цилиндр тәрізді болып келеді. Бұл жасушалардың біразы дифференцияланып нейроциттерге, ал біразы глияльді жасушаларға айналады. Глияльді жасушаларға жататындар: эпендимиоциттер,  астроциттер мен олигодендрациттер болып табылады. Сонымен жүйке тінінің құрамында екі компоненті болады. Олар жүйке жасушалары мен нейроглия. Жүйке жасушаларының немесе нейрондардың ерекшеліктері – тітіркендіргіштікті қабылдап, қозады да, тітіркену энергиясын жүйке импульсына айналдырып, оны әрі қарай орталыққа өткізу процесін қамтамасыз етеді. Ал, нейроглия болса, жүйке тінінің қосымша аппараты болып саналады. Тіректік, трофикалық, секторлы және қорғаныс қызметтерін атқарады. Жүйке тінінің ең негізгі қызметі – ішкі және сыртқы ортадан әртүрлі информацияларды қабылдап, оны сақтау, өңдеу. Сонымен қатар организмнің тіндері мен мүшелерін бір-бірімен байланыстырып, олардың қызметін реттеу болып табылады.

  1. Жүйке жасушалары.

Жүйке жасушалары немесе нейроциттер (нейрондар) өсінділі тармақталған, мөлшері 4-130 мкм-дей. Жүйке жасушалары нейрон-дардың денесі одан тараған өсінділері біреу немесе бірнеше болулары мүмкін. Өсінділерінің санына байланысты, нейрон-дардың бірнеше түрлерін ажыратады. Егер нейрондардың денесінен көптеген өсінділер шықса, онда мұндай нейронды – мультиполярлы деп атайды. Бұл өсінділердің біреуі міндетті түрде аксон, ал қалғандары дендриттер болып келеді. Аксон ұзын, ал дендриттер тармақталған қысқа өсінділері. Бұлардан басқа псевдоуниполярлы (жалған бір өсінділі) деген нейрондар да кездеседі. Мұндай нейронның денесінен бір өсінді шығып, кейін екіге бөлінеді, оның бірі – аксон, ал екіншісі – дендрит (мысалы, жұлын түйінінде) пішіні «Т» — тәрізді болып келген. Нейрондардың тағы бір түрі униполярлы немесе бір өсінділі – бұл нейробласттар эмбриогенездік даму кезеңінде болады. Нейрондардың денесінде екі өсінділері – бірі аксон, екіншісі дендрит – бұл биополярлы нейрондар, біріншілік сезі мүшелерінің құрамында болады. Адам ағзасындағы (жүйке жүйесінде) нейрондардан шығатын өсінділердің ұзындығы әртүрлі, бірнеше микроннан (мкм-ден) –1-1,5 метрге дейін жетеді. Нейрондардың мөлшері мен пішіні де сан-алуан. Нейрондардың ең ұсақ, майдасының d=4-6 мкм, ал ірісінің d=120-140 мкм-дей болады. Ең ірі нейрондар ми қыртысының сұр затындағы Бэц жасушалары. Нейрондардың пішіндері: себет, жұлдыз тәріздес, алмұрт пішіндес, пирамидальді және дән тәріздес болып келеді. Адам организмінде нейрон өсінділерінің ұзындығы әртүрлі, ең майдасы 4-6 мкм, ал ең ірісі 120-130 мкм-дей Бец жасушалары ми қыртысының сұр затында кездеседі. Нейрондардың пішіні де сан-алуан болып келеді: корзина тәрізді, пирамидальді, алмұрт пішінді, жұлдыз тәрізді т.б.

Нейрондардың жіктелуі. Нейрондар атқаратын қызметіне қарай рецепторлы немесе сезімтал (афферентті), ассоциативті және қозғалтқыш (эфферентті) болып бөлінеді. Бірінші нейрондар ішкі және сыртқы орталық әсерін қабылдайды. Ал, ассоциативті немесе қыстырма нейрондар жүйке жасушаларын бір-бірімен байланыстырады. Эффекторлы нейрондар – жұмысшы мүшелерге, олардың тіндеріне тітіркендіргіш реакциясын жүйке импульсіне айналдырып жіберіп отырады.

Нейрондардың ядросы. Адамда нейрондар көбінесе бір ядролы болып келеді. Көп ядролы нейрондар болмайды, болса өте аз кездеседі. Мұндай нейрондар вегетативті жүйке жүйесін түйіндерінде және қуық асты безінде, жатырдың мойын бөлігінде көп ядролы нейрондар кездеседі (ядролар 10-15-тен). Ядролардың пішіні дөңгелек құрамында, 1-2 ядрошығы болады. Егер нейрондардың қызметі жоғары деңгейде болса, ядродағы ядрошығының саны көбеееді

Нейрондардың цитоплазмасы. Нейрондардың цитоплазмасында көптеген органеллалар бар. Оларға: эндоплазмалық тор, рибосомалар, нейротубулалар, Гольджи комплексі, жасуша орталығы лизосомалар, нейротубулалар мен нейрофиломенттер өте көп. Ал, нейрондардың плазмолеммасының ерекшелігі – қозу процесін өткізуі болып саналады (тітіркенеді). Плазмолеммасының деполяризациялық қасиеті –Nа+ (натрийдің ионын) өткізуі. Бұл процесс мембрананың ішкі бетінің оңға (+) зарядталуын қамтамасыз етеді. Ал бұл болса К+ (калийдің ионының) сыртқа шығаруға әсерін тигізіп, жүйке импульсін тез өткізуді қамтамасыз етеді. Нейрондарды арнайы бояулармен бояғанда цитоплазмасында базофильді боялған түйіршіктер көрінеді. Бұларды хроматофильді субстанция дейді. Мұндай түйіршіктер нейрондар денесі мен дендриттерінде болады, ал аксондарында болмайды. Хроматофильді түйіршіктері рибонуклеопротеидтер болып саналады. Электронды микроскопиялық зерттеулерде бұлар түйіршікті эндоплазмалық тордың түтікше каналдары екені анықталды. Қызметі белсенді нейрондарда бұл түйіршіктер болады. Мысалы: мұнда синтетикалық процестері жоғары болса, соғұрлым эндоплазмалық тордың саны көп болады. Әсіресе белок синтезі нейрондарда өте жоғары. Нейрондағы базофильді түйіршіктерді – Ниссель заты деп атайды. Нейрондардың цитоплазмасында болатын нейрофибриллалар – жіңішке жіпшелер. Күміс тұзымен (AgNO3) бояғанда нейрондар цитоплазмасында бұлар қара түске боялған. Бұлар нейрондардың денесінде (перекорионында) тығыз тор тәрізді болып орналасса, ал дендрит пен аксон талшықтарында параллель жатады. Нейрофибриллалар диаметрі 6-10 нм нейрофиламенттермен диаметрі 20-30 нм нейротүтікшелерден (нейротубул)тұрады. Бұлардың құрамында рет-ретімен орналасқан белок молекулалары болады. Олар нейрондардағы ең қозғалмалы жүйе, белоктардың синтезіне қатысады. Аксондарда тәулігіне 1-3 нм жылдамдықпен белок синтезінің ағыны нейрон денесінен (перекорионынан) өсіндісінің терминальді ұшына өтеді. Мұны өте жай белок ағыны дейді (медленный ток), ал синапстарда сағатына 5-10 метрге өтетін белок синтезінің ағыны байқалады (тез ағын). Нейрондарда реттроградты ағында болады (нейрон өсіндісінен денесіне бағытталған белок синтезінің ағыны).

  1. Нейроглия

Нейроглия. Нейроглия жүйке тілінде сан алуан қызмет атқаратын жүйке тінінің аралық заты.

Нейроглияның жіктелуі:

Макроглия Микроглия
Астроциттік Олигодендроглия Эпендимдік Глиальды макрофагтар
1. Талшықты 2. Протоплазмалық 1. Мантийялық

2. Леммоциттер

3. ОЖЖС бос олиго-дедроглиясы

4.Жүйкелік аяқтамардың олигодендроглиясы

1.Жұлын каналының эпендимасы

2.Бас миы қарыншаларының эпендимасы

3. Танициттер

4. Хороидты глия

5. Радиальды глия

 

Нейроглияның жасушалары үлкен екі топқа бөлінеді. Олар: глиоциттер немесе макроглия және микроглия. Макроглияға жататындар: эпендимоглия, астроглия және олигодендроглия. Эпендимоглия жұлын өзегі (каналы) мен бас миы қарыншаларының ішкі қабырғасын тыстайды. Жасушалары эпендимиоциттер. Эпендимиоциттердің жұлын өзегі ішіне қараған бетінде көптеген кірпікшелері болады. Олар жұлын сұйығын жылжытуға өзінің қимылы арқылы қолайлы жағдай жасайды. Ал, базальді жағында миға бағытталған ұзын өсіндісі болады. Бұл өсіндісі мида миханикалық және шектеулік қызмет атқарады. Көптеген  эпендимиоциттер секреторлы қызмет атқарады. Олар қанға және ми қарыншаларына активті (белсенді) заттарды бөледі. Эпендимоциттердің пішіні куб тәрізді.

Астроглия. Астроглия орталық жүйке-жүйесінде тіректік аппарат болып саналады. Жасушалары майда көп өсінділі астроциттер. Астроциттердің екі түрі бар. Олар: протоплазмалы және талшықты астроциттер болып бөлінеді. Протоплазмалы астроциттер мидың сұр затында орналасады. Денесінен көптеген тармақталған қысқа өсінділер шығады, цитоплазмасында эндоплазмалық тор, бос рибосомалар, көптеген митохондриялары болады. Бұлардың мидағы атқаратын қызметі шектеушілік (миды бөліктерге бөледі) және трофикалық. Талшықты астроциттер мидың ақ затының құрамында орналасып, тіректік қызмет атқарады. Олигодендроглия – жасушалары олигодендроциттер. Нейроглияның құрамындағы саны жағынан ең көбі. (Орталық және шеткі жүйке-жүйесінің құрамындағы нейрондар мен жүйке талшықтарының сыртын қоршайды. Жүйке жүйесінде трофикалық қызмет атқарады, зат алмасу процесіне де қатысады. Бұларды леммоциттер немесе Шванн жасушалары деп атайды.

  1. Жүйкелік талшықтар

Нейрон өсінділері – нерв талшықтары болып саналады. Олардың сыртын глиальді қабық қоршап тұрады. Бұл қабықты кұрайтын олигодендроциттер. Нерв жүйесінің құрамындағы нерв талшықтары құрылысы жағынан екі топқа бөлінеді: миелинді және миелинсіз талшықтар болып. Бұлар нейрондардан шыққан өсінділер, құрамындағы білік цилиндрі глиальді қабықпен қоршалған. Сыртқы қабығы олигодендроциттер немесе нейролеммациттер.

Миелинсіз талшықтар. (Б) Бұл талшықтар көбінесе вегетативтік жүйке жүйесінде болады. Миелинсіз талшықтардың сыртын олигодендроциттердің цитоплазмасы қоршайды,   қабықтың белгілі бір жерінде олардың ядролары

да көрінеді. Миелинсіз талшықтардың құрамында 10-20-ға дейін біліктік цилиндрлері болады. Талшықтардың мұндай түрлерін кабель типтес талшықтар дейді. Біліктік цилиндрлерінің олигодендроциттердің мембранасына ілінген жері екі қабатты. Жасушаның осы мембранасын (плазмолеммасын) мезаксон дейді.

Миелинді талшықтар. (А)  Нерв талшықтарының бұл түрі орталық және шеткі жүйесінің құрамында кездеседі. Миелинсізге қарағанда бұлар жуандау келеді. Көлденең кесіндісіндегі диаметрі – 1-2 мкм болады. Миелинді талшықтардың сыртқы нейролеммоциттермен қоршалады, бірақ бұл талшықтардың біліктік цилиндрі біреу. Біліктік цилиндрдің сыртқы екі қабаты қабықпен қоршалған: ішкі – қалың қабаты миелинді, ал сыртқы қабаты жұқа нейролеммоциттердің ядросы мен цитоплазмасы немесе нейролемма. Миелинді қабығының құрамында липидтер болады, сондықтан миелинді талшықты осмий қышқылымен өңдегенде бұл қабығы қара түспен боялады. Миелинді қабығының ерекшелігі миелинді қабығының кейбір жерінде осмиймен боялмайтын, кертік сызықтары болады (насечка миелина). Екінші ерекшелігі миелинді қабығының белгілі бір аралығында қабықтың үзіліп отыратын бөліктері де кездеседі. (NODUS NEUROFIBRAE), NODUS NEUROFIBRAE екі леммоциттің жалғасқан жері болып табылады. Бұл талшықтарда мезаксон-екі қабатты леммоцит жасушаларының плазмолеммасы.Осы мезаксон талшықтың біліктік цилиндрін бірнеше рет орап алып, ішкі миелинді қабықты құрайды. Электронды микроскопиялық зерттеулерде бұл орам ашық түсті дм 8-12 нм липидті қабат. Сыртқы қабат миелинді талшықтың нейролеммасы – ОСМИЙ қышқылымен өңделмейді (ашық түсті). Біліктік цилиндр нерв талшығының нейроплазмасы – болып саналады, құрамында нейрофиламенттер мен нейротубулалары болады.

Миелинді  талшықтар нерв импульсін тез өткізеді 5-120 м/сек, ал миелинсізі баяу өткізеді 1-2 м/сек.

  1. Жүйкелік аяқтамалар

 Нерв талшықтарының ең соңғы терминальді бөлігін – нерв ұштары дейді. Атқаратын қызметіне байланысты нерв ұштары үш топқа бөлінеді. Эффекторлы, рецепторлы (сезімтал) және соңғы бөліктері болып бөлінеді. Соңғы бөліктері нейрон аралық контакт – синапстар.

Эффекторлы жүйкелік аяқтамалар. Мұндай нерв ұштарының екі түрі бар: қозғалтқыш және секреторлы. Қозғалтқыш нерв ұштары, қозғалтқыш нейрондардың соматикалық және вегетативтік жүйесіндегі ең соңғы аппараты (ұшы) болып табылады. Бұлардың қатысуымен нерв импульсі жұмысшы мүшелерге таралады (беріледі). Мысалы: көлденең жолақ ет тіндеріндегі нерв ұштары. Бұлардың қозғалтқыш талшықтары жұлынның алдыңғы мүйізінде бас миының қозғалтқыш ядроларында жатады. Миелинсіз нерв талшықтары көлденең жолақ ет тініне еніп, мионевральді синапс түзеді. Мионевральді синапстың құрамында көптеген митахондриялар мен пресинапстық көпіршіктер болады. Мұндай көпіршіктердің құрамындағы ацетилхолин медиаторы синапстық қуысқа еніп, постсинапстық мембранадағы холинорецепторларды тітіркендіреді.

Секреторлық жүйкелік аяқтамаларының құрылысы қарапайым. Мұндай нерв ұштарында жуандаған бөліктері бар. Бұл бөліктеріндегі синаптикалық көпіршіктерінің құрамында ацетилхолин болады.

Сезімтал немесе рецепторлық жүйкелік аяқтамалар. Бұлар организмдегі ішкі және сыртқы ортадан әртүрлі тітіркендіргіш әсерлерді қабылдайтын рецепторлар болып саналады және бірнеше топқа: экстерорецепторлар, интерорецепторлар, механо-, баро-, хеморецепторлар болып бөлінеді. Құрылыс ерекшеліктеріне байланысты рецепторлар: бос жатқан нерв ұштары және инкапсулярлы нерв ұштары болып жіктеледі. Инкапсулярлыға: пластинкалы дене және терідегі сезімтал денешіктер жатады. 

  1. Жүйке тінінің қалпына келуі 

Нейрондардың регенерациясының заңдылықтары перифериялық нерв құрамындағы зақымданған нерв талшығының қалпына келу процесін егжей-тегжейлі зерттеу арқылы анықталған.

Нерв талшығының үзілуі нәтижесінде екі кесінді пайда болады 1) орталық – нейронның денесімен байланысқан бөлігі; 2) перифериялық – онымен байланыспаған шеткі бөлігі. Бұл кесінділердің әрқайсысы дегенарацияға ұшырайды.

Дегенрациядан кейін нерв талшығының шын мәнінде регенарациясы жалғасады. Зақымданудан 3-4 күннен соң перикарионның құрылымы және функциясы қалпына келіп, зақымданған жерге цитоплазманың құрамдастары жеткізіле бастайды. Ретракциялық колбадан талшықтың дистальді бөлігіне қарай көптеген жіңішке тармақтар – аксонның өсу конустары өсе бастайды. Аман қалған нейролеммоциттер – Шванн жасушалары үзілген жердің екі жағында да қарқынды пролиферацияға ұшырайды және бір қатарға сапқа тұрып, «жол» — Бюнгнер таспасын құрайды. Ол зақымданған нервтің дистальді және проксимальді бөліктерін жалғайды, тіректік және бағыт беру рөлін атқарады, яғни өсіндінің өсу бағытын анықтайды. Өсу конустары леммоциттерден құрылған осы долмен зақымдалған жерге дейін тәулігіне 0,25 мм жылдамдықпен өседі, ал одан өткеннен кейін тәулігіне 3-4 мм. Барлық қалыптасқан өсу конустары арасынан тек иннрваияланатын мүшеге жетіп, онымен байланыс құрғаны, яғни нервтік ұшы қалыптастырғаны ғана тірі қалады. Басқа өсу конустары дегенрацияға ұшырайды. Нейролеммоциттер қалпына келтірілген білік цилиндрі айнала қоршап, нерв талшығының жаңа миелинді қабағын құрайды. Қолайлы жағдайларда нерв талшығының регенариясы бірнеше айларға созылады.

 7.Жүйке жүйесінің жасқа байланысты ерекшелігі

Орталық жүйке жүйесінің алғашқы постнатальді онтогенездегі өзгерістері жүйенің дамып, пісіп-жетілуіне байланысты. Жүйке жүйесінің құрамындағы нейрондардың көлемінің ұлғаюы, цитоплазмасының мөлшерінің біртіндеп көбеюіне байланысты өтеді. Жаңа туылған балада қыртысты нейрондарының ядросымен цитоплазмасының қатынасы өте жоғары. Әсіресе, 3-айлық нәрестеде үлкен ми қыртысының ІІ және IV қабаттарындағы пирамидальді нейрондарының көлемі тез өседі. Бұлармен қоса мидағы симпатикалық байламдырдың саны да көбейеді.

Үлкен ми сыңарының онтогенездегі дамуы адамда көптеген негізгі құрылымдық компоненттерінің – нейрондар, глиоциттер мен қан тамырларының дамуымен ерекшеленеді. Нәрестенің дүниеге келу мезгіліне дейін ми қыртысында нейроглиальді қан тамырлар ансамблі түзіледі. Бірақ бұл кезеңде мидың құрамындағы нейрондары пішінсіз, майда болып келеді. Ми қыртысындағы қан капиллярлары өте жіңішке нәзік болғанымен, қыртыстың барлық қабаттарын қамтиды.

Баланың бір жасынан үш жас аралығында ең негізгі пирамидалы және жұлдыз пішіндес нейрондарымен бұлардың өсінділері дамиды. 5-6 жас арасында ми қыртысының құрамында (пішіні әр түрлі) нейрондар, бұлардан тараған терминальді бүйір және апикальді дендриттері дамып, мида көптеген горизонтальді байламдар түзіледі.

Баланың 9-10 жас аралығында әр түрлі кортико аксональді нейрондар топтары мен олардың коллатеральді нейрон аралық аксональді байламдары түзіледі. 12-14 жаста пирамидальді нейрондардың ансамблі пайда болып, бұлардың арасында диаметрі кең, қабырғасы қалың қыртыс ішіндегі артериялар тізбегі дамиды. 18 жастағы балада ми қыртысының даму шыңы ересек адамдағыдай болады.

Ересек адамдардың бас ми қыртысындағы нейрондардың саны жаңа туған баланың нейрондарының санынан аз болып келеді. Бұл нейрондардың жасқа байланысты тіршілігін жоюмен қатар, ми қыртысында нейрондардан тараған талшықтардың ұзарып, нейрондардың бір-бірінен алшақтауына, ал бұл болса ми қыртысының едәуір қалыңдауына әкеліп соғады. Нейрондардың қосымша элементі немесе аралық заты нейроглияда өседі.

Жүйке жүйесінің адамның егде тартқан шақтағы өзгерісі негізінен мидағы қантамырлардың склеротикалық өзгерістерімен тығыз байланысты. Бұл кезде мидың жұмсақ және қантамырлы қабықтары қалыңдап, қатаяды. Бас миының маңдай және төбе бөліктерінде атрофиялық өзгерістер байқалады. Нейрондардың саны азаяды, көлемі кішірейіп, базофильді заты жойылады, ядросы тығыздалып, пішіні өзгереді. Ми қыртысының құрамында тез өзгеріске ұшырайтын V қабаттағы пирамидалы нейрондар мен мишықтағы алмұрт пішіндес ганглионарлы нейрондар. Жүйке жүйесінің әр түрлі бөліктеріндегі нейрондардың құрамында липофусцин пигментінің түйіршіктері де пайда болады.

Жүйке тіні – құрылымы мен функциялары жағынан нерв жүйесінің мүшелерінің жетекші тіні. Ол нейрондардан және олармен тығыз байланысты глиоциттерден тұрады. Жүйке жасушалары жүйке тінінің, демек, бүкіл жүйке жүйесінің де құрылымдық-функциялық бірліктері болып табылады. Нейронда денесін – перикарионын және өсінділерін – аксон мен дендриттерін ажыратады. Өсінділерінің арқасында нейрондар басқа нейрондармен, эффекторлармен және рецепторлармен өте күрделі жүйелерге бірігеді.

Нейрон денесінің цитоплазмасында трофикалық функциясын, яғни нейрон мен ол иннервациялайтын жасушалардың функциялық және құрылымдық тұтастығын, плазмолеммасының спецификалық функцияларына байланысты жоғары энергетикалық қажетсінуін қамтамасыз ететін көптеген органеллалары бар.

Нейрондарды олардың функцияларына және морфологиясына – өсінділерінің саны мен нейрон денесінің пішініне негіздеп жіктейді.

Бөлісуді ұмытпа

Яндекс.Метрика