Жоспары:
- Қазақстанның экологиялық мәселелер
- Адамның ауруларының себептері мен дамуы мүмкін факторлары:
А. Өндіріс орындары және қоршаған орта
Б. Байқоныр ғарыш айлағы
В. Арал мәселесі
Г. Химикаттар мен тыңайтқыштар
Көптеген ғылыми және жалпыға арналған басылымдардағы классикалық формула: экология дегеніміз организмдердің өздері тіршілік ететін ортамен қарым қатынасы туралы ғылым. Терминның шыққан тегі: “Экос” грекше, мекен “логос” ғылым. Организдердің “мекендеу жағдайы” туралы ғылым.
Москва мемлекеттік университетінің профессоры: Н Наумовтың: “Экология организмдердің қоршаған ортамен өзара қарым қатынасы туралы ғылым дейтін аңықтама принціпінде дұрыс емес” деген үзінді кесілді тұжырымы бізді бірден ойландырып тастайды.
Неде дейсіз ғой? Ғылым былай деп түсіндіреді: тек экология емес, бүкіл биология ғылымдары бұл қарым қатынастың жекеленген жақтарын зерттейді. Биохимия да, физиология да морфология да эмбриология да физиология да сөйтеді.
Росияда да, әйгілі ғылым американ экологы Э. Макфедьянның еңбегінен ұзақ үзінді келтірмеске болатың немесе жанұалардың қоршаған ортамен қарым- қатынасын зерттеуге бағытталған; ол осы қатынастарды басқаратын принциптерді ашу мақсатын көздейді. Эколог мұндай принциптер бар дегенді негізге алады. Оның зерттеулерінің өрісі зерттелетін өсімдіктер мен жануарлар өмір сүретін тіршілік жағдайларының барлық алуан түрлі жақтары, олардың үнемі қандай күйде болатындығы орталық және біріне бірінің әсеріне олардың реакциясы, сондай – ақ абиотикалық факторларды зерттеу. Американ С. Шварцтың ғылыи конференциялардың бірінде былай дегені тегін емес. “Мен, нақ осы жерде тұрып –ақ, экономиканың жүз аңықтамасын келтірер едім және салық бәрі азды – көпті дұрыс болып шығар еді.”
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін адамзат баласы жыл санап өсе бастады. 1999 жылы 12 казанда Сараево каласында алты мнллиардыншы сәби и дүниеге келгенде ғаламшар тұрғындары өз отбасы толыккандай бөркін аспанға ата куанды. Алайда адамзат жойкын соғыс қатерінен кұтылуға бет алғанмен екдігі кауіп экология болып шықты. Ол – ер үйден, әр ауылдаң әр елден басталатын экологиялык ахуал. Ғылыми болжам деректеріне сүйенсек ауа, тамақ, су және жер адам калыпты тіршілік етуге барған сайын жаримсыз болып барады екен.
Коршаған ортаның бұзылуы, соз жок. өндіріс ошақтарына да байланысты. Олай болса өндіріс болғак жерде оның коршаған ортаға зияны болмай коймайды.
1990 жыллары Актауда кәсіпорындардын көпшіліп тоқтап, түтелге жуық жабылды. Адайда кәсіпорын тоқтағанмен онын қоршаған ортаға әсері түгел жойылды деуге болмайды. Тек ұлы газдар мен түтіндер, өндіріс қалдықтары ғана тоқтады. Бірак сол кәсіпорын жұмыс жасап тұрған кезінде ауаны радиациямен улады.
Өзекті мәселердің тағы бірі авпавндардағы жинақталған мұнайды өртеуден туындайтын залалды құбылыстар. Оны болдырмаудын жролдары біздің өлкемізде жоққа таяу өндірістің бастау сатыларына су газ мұнай ароалас коспалар артарлықтай мол шығады. Ол дәлелденген факт. Бірақ оны бірден жоюға боласын көрінеді. Алайда ол арасан көз мөлшердегі қарадатты талап етеді. Ал оны залалсыздыру үшін соншалықты қаражат шығаруғы кәсіпорын басшылары бара бермейді. Оның басты себебі о баста экологиялық салаларға нақтыл қаражавт қаралмайды.
Шешімін табұды қиындатып отырған басты жағдай ілеспе ғаздарды жағу. Ло жағылған кезде көмір қышқылыңың бөлінетіндігіне дау жоқ. Ал көмір қышқылы міндетті түрде өтегін бөлігін жейді. Бұл әсіресе Маңғыстау түбегі үшін аса қауіпті. Сарқырап жатқан өзіміз көміртегін өзіне қабылдайды. Өттегін бөлетін орман алқаптары мүлдем жоқ жаңбыр айлап жаумайтын бұл өлкеде өндіріс халықтары өттегін жою жергілікті үшін тыныс жолдарының тарылуымен тен.
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев “Қазақстан 2030” стратегиялық бағдарламасынла: “әр жылдарда о дүниелік болған адамдардың 20 пайызына тікелей экологиялық ахуал кінәлі” деп атап көрсетті. Сондықтан әрбір қазақстандық экологияның бұзылмауы үшін бес саусақтай бірігулері қажет.
Қазіргі Қазақстанда адам организіміне зиянды үш-төрт ошақ бар. Олар баяғыда қалай болса қазір де сол күйінше тұр. Соңын бірі Байқоныр ғарыш айлағы. Қазір оғның пайдасынан гөрі зияны көбірек айтылуда. Бұрын мұны Ресей мен Украина пайдаланды. Қазір Ресейдің иелігінде. Одан “Космос –3М”, “Циклон-3” “Зинит -3”, және басқа барлық пилроттық тұшырулар жүргізулуде. Отын ретінде димтетилгидродрозин (гептил) пайдаланады.
Ол қоршаған ортаға тарағанда өте қауіпті, тез ушады, суда тез ериді. Жердің терең қатпарларына тез сіңіп, есімдіктерге қонады. Бұл – қауіпгіпігі жағынан бірінші орын алатын өте қатерлі зат.
Ғалымдарға одан тарайтын аурулардын, түрлері де белгілі. Адам онымен қатты уланғән кезде тынысы тарылып орталық жүйке жүйесі езгерістерге ұшырайды, бауыр мен бүйрек зақымданыл қан құрамы өзгереді Урпақ әкелуге, іштегі нәрестеге әсер етеді. Одан кеміс ұрлақ туып ол әртүрлі ауруларға шалдығуы да ғазап емес.Халқымыздың кеп ауруды осы ғарыш айлағына тауып жүрген айдананық. Бірақ ғарыш айлағының біздің облысымызға орналасып жұмыс істей бастағанына қырық жылдан асса да оның зиянын зерттейтін бірде бір зертхананың болмауы а л а ңда рл ы қ жағда й.
Экологиялық зардаптың екінші ошағы – Арал мәселесі аралдары. Соңғы кездегі үкімет қаулысынан көңілге қуаныш ұялайды. Онда Байқоңыр, Арал зардаптарының адам денсаулығына әсерін зерттеу женіндегі проблемалық лаборатория ашу жөнінде 2002 жылдың шілдесіне дейін тиісті кұжат дайындау Денсаулық сақтау және Қоршаған ортаны қорғау министрліктеріне жуктелгені жария етілді. Бірақ осындай аурулар мен уәделердің талайынан аузы күйген тұрғындар сеніп отырған жоқ.
Облыс аумағындағы экологиялық зардаптың ушінші ошағы жайлы көп айтылып жүрген жоқ Дегенмең ол – көп жылдардан бері қордаланған мәселе. Олай дейтініміз, кеңестік дәуірде егін егу өнім алудың өзіндік ерекшеліл болды. Барлық кұмыс жоспорлы жүргізілетін кезеңде ешкім ешнәрсенің басы-кезіне қараған жоқ. Сондықтан да болар, жүз қойдан 150-200 қозы, әр гектар күріштен 100 центнерден енім алу үрдіске айналды. Осындай аламан шабыста әркім ойына келгенін жасады. Жерді де, суды да аяған жоқ. Тыңайтқыштар мен химикаттарды шектен тыс беріп. тіпті оны жоғарыдан ұшақпен сеуіп, жерді де. шөпті де улады. Бірақ, сол кезде мұның зардабын ешкім байқағанжоқ. Әсіресе, кеп күріш егетін шаруашылықтардан мол өнім алу бәсекеге айналды. жерге жанашырлық болған жоқ. Су мен әртүрлі химикаттардан азып-тозған жер айналымнан шығып қалып жатты. Әсіресе, күрішті тыңайггқышпен қоректендіру кезінде қауіпсіздікке сай келмейтін барлық әдістер пайдаланылды. Химикаттар ашық-шашық сақталды. Оны тасу да солай жүргізілді. Ол ол ма, оны ұшақпен сепкенде желді күндері химикаттың көпшілігі күріштіктің сыртындағы шөптерге қонып, одан адам мек мьл уланды. Олай дейтініміз, сол жылдың күзінде-ақ сары аурумен ауыратындар көбейе түсті Ол әлі де азаяр емес.
Біздің ұрпағымыз жер бетіндегі
тіршілік атауының көзін қалай
құртудың әдісін біліпте үлгірді
Артур Кларк
Алғышының әйгілі қиялгер жазушысы осы пікірін бекер айта салмас керек. Бүгінгі таңда Қазақстан жұртшылығы да сол ұлы қиялгердің халін кешіп отыр. Мысалы: Семей ядролық полигоны, Арал теңізі, Байқоныр ғарыш аланы, т.с.с.
Байқоныр ғарыш аланына келетін болсақ ол экологияның “Бас сақинасы” болып отыр.
Байқоныр тарихындағы 40 жылдан аса уақыт өтсе де, ғарыш аланыңың оған таяу аудандар тұрғындарының деңсаулығы мен айналадағы ортаға әсерін пайымдап әзір ешкім зерттеген емес.
Тарих – бүгін емес. Ол өткен өмірдің шежересі, баяны. Кейінгі ұрпақ туған жердің географиясымен бірге “Байқоныр экологиясының тарихы”деген болашақтағы бір автордың жазуы мүмкін деп сенемін.
