Жоспар
- Ағза және орта
- Экологиялық факторлар
- Абиотикалық және биотикалық факторлар
Ағза және орта
Тіршілік ету ортасы – бүл тірі ағзаның айналасындағы және ол онымен тікелей өзара әрекеттестікке түсетін табигаттың бір бөлігі. Тіршілік иелерін қоршағап орта сан қилы құбылыстар мен ор түрлі элементтерден түратын, уақыт және кеңістік бойынша үнемі өзгерісте болып, ықпал ететін әсерлерден тұрады. Кез келген тірі зат осы күрделі, әрі өзгермелі дүниеде тіршілік етеді: үнемі оған бейімделіп, өзінің тіршілік әрекеттілігін оның өзгерістсрінс сәйкес келтіреді.
Біздің ғаламшарымызда тірі ағзалар жағдайларынын өзгешелігімен тым ерекшеленетін төрт негізгі мекен ету орталарын игерді. Су тіршілік пайда болып, таралган ең алғашқы орта болды. Бұдан әрі тірі ағзалар жер беті мен ауа ортасына билік құрды, топырақ жасап, оған қоныс тепті. Тіршіліктің төртінші ерекше ортасы тірі ағзалардың өзі болды, олардың әрқайсысы оған қоныстап паразиттер мен симбиондар үшін тұтас дүниені білдірді.
Ағзалардың ортаға икемделуі бейімделу (адаптация) деп аталады. Бейімделуге қабілеттілік – тіршіліқгің негізгі қасиеттсрінің бірі болып табылады, өйткені ол оның тіршілік етуінің мүмкіндігін, ағзалардың тірі қалуы мен кобеюінің мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Бейімделулер түрлі деңгейлерде көрінеді: жасушалардың биохимиясы меп жеке ағзалардың іс-қылыктарынан топтар мен экологиялық жүйелердің құрылып, жұмыс істеуіне дейін. Бейімделулер түрлер эволюциясының барысында пайда болып, өзгереді.
Ортаның ағзаға әсер ететін жеке қасиеттері немесе керісінше экологиялық факторлар деп аталады. Орта факторлары сан алуан. Олар тірі заттар үшін қажетті немесе керісінше, зиянды болуы, тіршілік ету мен көбеюге жәрдемдесуі немесе кедергі келтіруі мүмкін. Бұл фактарлорға тірі организм өзінің бейімделгіштік кабілетімен жауап береді. Кез келгсн тірі организмге әсер ететін ортаның экологиялық факторлары, негізінен, абиотикалық және биотикалық болып екіге бөлінеді.
Абиотикалық факторлар – бұл өлі табиғаттың тірі ағзаларға тікелей немесе жанама түрде әсер ететін барлық касиетгері: оларға физикалық және химиялық факторлар жағады.
Өлі табиғаттың физикалық факторлары – ғарышгық, климаттық, топырақтық, орографиялық, геологиялық.
Өлі табигаттың химнялық факторларына ауаның, судың кұрамдас бөліктері, қышқылдық (рН) және өнеркәсіптік басқа да қоспалар жатады.
Өлі табигаттың ғарыштык факторларында ғарыш тозаңы, метеориттік заттар, астероидтар, галактика кеңісгігінің заттары мен толқындары, күн белсснділігінің циклдік өзгерістері бар.
Күн белсенділігі – бұл Күннің үстіңгі қабатынан плазманың алынып тасталуы, қысқа толқынды және радисәулеленудің күшеюі, оны гелиобиология зерттейді.
Гелиобиология – (грекше хелиос – Күн) күн белсенділігінің Жердегі тіршілік үрдістеріне әсерін зерттейді.
Климаттық факторларға күн сәулесінің энергиясы, күн энергиясының жер шарының түрлі аудандарына түсуі, тең бөлінуі, сіңірілуі, шағылуы, агмосфераның тазалығы, жер бетіне жарықтың түсуі, күннің ұзактығы, ауаның ылғалдылығы, атмосфералық жауын-шашындар, ауа массаларынын қозғалысы (жел) жатады.
Орографиялық (геоморфологиялық) факторлар.
Геоморфология рельеф туралы ғылым. Жердің рельефі микроклимат және топырақ факторларына (мысалы, тау шатқалдар, арналар, ойпаттар және т.б.) айтарлықтай әсер етуі мүмкін.
Су ортасының абиотикалық факторларына тығыздық, тұтқырлық, жылу сыйымдылығы, ащылығы, мөлдірлігі, қышқылдығы, ерітілген газдар, қозғалмалылық, температуралық стратификация (градиент), температуралық режим жатады.
АҒЗАЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ (АУТЭКОЛОГИЯ)
Биологиялық жүйе ретінде аутэколдогия жекелеген тірі ағзаны – жануар, өсімдік немесе микроорганизм, оның қоршаған ортамен өзара қарым-қатынасын зерттейді.
Қоршаған ортаға адамнан тауелсіз Жерде пайда болған, ягни оған мұраға өткен табиғи ортаға адам қолымен жасалган техногенді орта кіреді.
Қоршаган ортага бұл агзаны қоршап жатқан, оның күйі мен тіршілік қызметіне тікелей не жанама әсер ететін нәрсенің барлыгы жатады.
Тірі агзага әсер ететін ортаның элементтерін экологиялық факторлар деп атайды.
Экологиялық фактор дегеніміз – ағза бейімделушілік реакциялар, не адаптациялар арқылы жауап беретін қоршаган ортаның кез келген элементі немесе жагдайы.
Экологиялық факторлардың жіктелуі
Кез келген агзага қоршаган ортада коптеген экологиялық факторлар әсер етеді. Дәстүрлі жіктеу бойынша оларды: абиотикалық, биотикалық және антропогендік деп бөледі.
Экологиялық факторлардың жіктелуі:
Абиотикалық факторлар — бұл тірі ағзаға әсерр ететін қоршаган орта жагдайларының комплексі (температура, қысым, радиациялық фон, ылгалдылық, атмосфераның теңіз және тұщы судың топырақгың құрамы және т.б.)
Биотикалық факторлар – бұл бір ағзалардың тіршілік әрекетінің басқаларына тигізетін асері (бәсекелестік, жыртқыштық, паразитизм және т.б.).
Антропогенді факторлар – адам қызметінің қоршаган ортаға тигізетін әсерінің жиынтығы (зиянды заттардың атмосферага шыгарылуы, топырақ қабатының бұзылуы, табиғи ландшафттардың бүзылуы және т.б.).
Берілген жіктелу шартты болып табылады. Себебі, температураны абиотикалық фактор ретінде қарастырсақ, ол тірі агзалардың әрекетіне байланысты жиі өзгеріп отырады.
Мысалы, ауаның температурасы +13°С-дан төмендеген кезде бал араларының қозгалыстық белсенділігі артады, ал бұл ұядагы температураны 25—30°С-га дейін көтереді.
Жогарыда келтірілген жіктеулерден басқа агзалардың қоршаган орта факторларының әсеріне бейімдеушілік дәрежесін багалауга негізделіп (А.С Мончадский) жіктелу бар. Бұл жіктелу бойынша барлық экологиялық факторлар үш топқа бөлінеді:
Температура, жарық, толысуы мен қайту факторлары көптеген мекен ету орталарында ерекше орын алады. Тек ең терең мұхит түбінде — абиссаль зонасында бұл бірінші ретті факторлардың өзгерісі болмашы ғана. Тәжірибелік зерттеулер жүргізгенде тұрақты температура немесе жарықта зертханадағы жануарлардың мінез құлқы табиғи жағдайлардан өзгеше болатынын есепке алу қажет.
Ғарышты ретті периодтық факторлардың өзгеруі бірінші ретті факторлардың өзгеруінің нәтижегі болып табылады. Мысалы, ауаның ылғалдылығы — температураға тәуелді екінші ретті фактор.
Су ортасы үшін еріген оттегінің, еріген тұздардың мөлшері, лайлану дәрежесі, ағыстың ағу жылдамдығы және т.б. екінші ретті периодты факторлар болып табылғанымен, олардың бірінші ретті периодтық факторларға тәуелділігі әлсіз. Ағзалардың екінші ретті периодтық факторларға бейімделгеніне көп уақыт болған жоқ, сондықтан олардың бейімделуі анық көрінбейді. Әдетте, екінші ретті периодты факторлар түрлердің белгілі бір ареалдар ішіндегі санына әсер еткенімен, ареалдардың ауданына, шекарасына әсер етпейді.
Периодты емес факторлар мекен ететін қалыпты жағдайда болмайды. Олар кездейсоқ әсер ететіндіктен агзаларда бейімделу белгілері пайда бола алмайды. Периодты емес факторларга мысал ретінде климаттық факторларды дауылды жерлер, найзагай, өрттер, сонымен қатар адамның шаруашылық қызметін айтуга болады.
Иесінің паразитке тигізетін әсерін екіші ретті периодтық факторлага жатқызу керек. Себебі, паразит мекен ететін орта ретінде иесінің денесі оның қалыпты мекен ету ортасы болып табылады. Ол иесі үшін паразиттің болуы міндетті емес, бұл периодты емес фактор.
Абиотикалық факторлардың әсерінің жалпы заңдылықтары
Мекен ету ортасында тірі агзага әсер ететін экологиялық факторлардың көптүрлілігіне қарамай, олардың агзага әсер ету сипаты мен тірі агзалардың жауап ретінде беретін реакциялары бойынша бірқатар жалпы заңдылықтарды көрсетуге болады. Тірі агзаларга экологиялық фактордың исерінің қолайлы немесе қолайсыз болуы, ең алдымен оның асер ету күшіне байлансты. Фактордың жетіспеуі немесе шектен тыс коп болуы агзалардың тіршілігіне қолайсыз әсер етеді.
Агзаның тіршілігі үшін анагүрлым қолайлы болатын экологиялық фактордың интенеивтілігін оитимум деп атайды. Коптеген түрлердің гүлденуі, кобеюі үшін оптималды температуралар белгілі.
Түрлердің мекен ету ортасының факторларының қандай да бір ауытқу диапазонына бейімделуге қабілеттілігін экологиялық валенттілік деп атайды.
Негізгі абиотикалық факторларга жарық, температура және ылгалдылық жатады.
Жарық. Белгілі француз астрономы К. Фламмарион (1842—1925): «Біздің планетамызда жүрген, қозгалган, омір сүретін нәрселердің барлыгы күннен жаралган» — деді.
Керінетін жарық агзаларга әр түрлі әсер етеді: Қызыл сәулелер — жылулық, көк және күлгін — биохимиилық реакциялардың жылдамдыгы мен багьь тын озгортеді. Жалпы алганда жарық өеімдіктердің даму жылдамдыгына, фотоеинтездің интенеивтілігіне, жануарлардың белеенділігіне, қоршаган ортаның ыл галдылыгы мен томпературасының өзгеруіне әсер етеді, тәуліктік және маусымдық ңиклдерді қамтамасыз ететін маңызды фактор болып табылады. Әрбір мекен ету ортасы жарык күшімен, мөлшёрімен және еапаеымен анықталатын белгілі бір жарық режимі мен сипатталады. Жарықтың күші немесе интенсив тілігі уақыт бірлігінде аудан бірлігіне келетін энер гиямен өлшенеді.
Бұл факторга рельефтің ерекшеліктері күшті әсер етеді. Ең интенсивті жарың тікелей жарық, бірақ өсімдіктер таралган жарықты толыгырақ пайдаланады.
Биосферадагы ең маңызды проңесс — фотосинтез, тек жарықта гана жүзеге асырылады. Жасыл огім-5 діктерде (жогары сатыдагы өсімдіктер мен балдырлар);; :)лектрондардың доноры су (оттегі) болып табылады. Сондықтан фотооинтез нәтижесінде оттегі түзіледі.
Жарьщтың мөлшері радиация жиынтығымен анықталады.
Температура. Тірі агзалардың жер бетінде таралуын анықтайтын факторлардың бірі — температура. Жылудың тек абсолюттік мөлшері гана емес, сон дай-ақ оның уақыт бойынша таралуы, ягни жылу лық режим маңызды болып табылады. Өсімдіктердің денесінің озіндік температурасы болмайды. Олардың жылу реттеуінің анатомо-морфологиялық және фи зиологиялық механизмдері агәаны қолайсыз темпе ратуралардан қоргауга багытталган.
Ылгалдылық жетіспейтін жогары температуралы белдеулерде тарихи даму барысында жапырақ беті-нің ауданы кіпіі немесе жапырақтары болмайтын өсімдіктердің морфологиялық типі қалыптасқан.
Коптеген шөл өсімдіктерінде ақшыл-түкті жабы ны болады. Бүл бейімделушілік күн саулелерін шагылыстырып, өсімдікті шектен тыс қызып кетуден қоргайды (құм қарағайы).
Қолайсыз темиературалардың зиянды әсерінен қоргауга багытталган өсімдіктердің физиологиялық бейімделушіліктеріне төмендегі мысалдарды келтіруге болады: буланудың интенсивтілігі — трансиирация – плазманың ұю температурасын озгертетін жасушадагы түздардың жиналуы, хлорофиллдің күн сәулелерінің енуіне қарсылық қасиеті.
Жануарларда агзаны қолайсыз температуралардың әсерінен қоргауга багытталган морфологиялық бейімделулер қалыптасқан.
Ылғалдылық. Су тірі ағзалардың омірдегі маңызды экологиялық факторы және олардың түрақты қурам бөлігі болын табылады, Мысалы, ылгалдырлардың денесінің 96-98%-ын, шоптесін осімдіктердің жапырагының 83-86%-ын, мүктер мен қыналардың — 5-7%-ын, былқылдақ денелілер бунақ денелілердің -46-92% ын, қосмекенділердің — 93%-ын сутқоректілердің су құрайды.
Симбиоз (селбесу) дегеніміз әр түрге жататын даралардың екі жақты пайдалы бірігіп тіршілік етуі. Жануарлардагы симбиозга мысал – шаян мен актинияның бірігіп тіршілік етуі жатады. Актиния шаянның арқасына бекініп оны атпа жасушаларының комегімен қоргайды, ал актиния шаяннан қалган тамақ қалдықтарымен қоректенеді және оны қозгалыс қүралы ретінде пайдаланады. Жогары дкре жеде дамыган симбиозга термиттер мысал бола алады. Олардың ас қорыту жолдарында талшықтылар мекендейді. Термиттер целлюлозаны гидролиздеуші ферменттерінің болмауына қарамай агашпен қоректенуге қабілетті. Мұны олардың орнына талшықтылар жүзеге асырады. Ал нәтижеде түзілетін қантты термиттер пайдаланады. Термиттер осы ішек фаунасынсыз тіршілік ете алмайды.
Биотикалық факторлар
Биотикалык фактор дегеніміз даралар мен популяциялар арасындағы өзара әсерлердің турлері. Виотикалық факторлардың екі тобы белгілі: түрішілік және түраралық
Гомотиптік реакциялар бір түрдің дараларының арасында байқалады. Гомотиптік реакциялардың ішінен экологиялық маңызды түрлеріне топ пен масса, түрішілік бәсекелестік эффектісін атауга болады.
Топтық эффект — топ қурып тіршілік ету мен ондағы даралардың санының олардың мінез құлқына, физиологиясына, дамуы мен кобеюіне әсері.
