Let's go
Home Blog Page 20

Жалпы медицина мамандығына арналған медициналық биохимия электив пәні бойынша емтихан сұрақтары мен есептері

By
Admin
-
0

Жалпы медицина мамандығына арналған медициналық биохимия электив пәні бойынша емтихан сұрақтары мен есептері

  1. Биохимияға кіріспе. Биохимия пәні мақсаттары және міндеттері. Биохимиялық зерттеу объектілері. Биохимияның негізгі бөлімдері мен бағыттары.Биохимия тарихының негізгі кезеңдері.
  2. Ақуыздар және олардың жіктелуі. Ақуыздардың құрылымдық бірлігі. Ақуыздардың физико-химиялық қасиеттері.
  3. Ақуыздардың биологиялық қызметтері. Ақуыздардың құрылымдық ұйымдасуы.Күрделі ақуыздар.
  4. Ферменттер,олардың жіктелуі мен номенклатурасы. Ферменттік катализдің ерекшеліктері.
  5. Изоферменттер. Ферменттер белсенділігінің реттелуі. Ферментті анықтаудың диагностикалық маңызы.
  6. Зат алмасуға кіріспе. Метаболизм және оның кезеңдері туралы түсінік. Анаболизм және катаболизм жолдары. Метаболизм реттелуінің жалпы принциптері.Метаболизмнің соңғы өнімдері, оларды шығару жолдары.
  7. Тамақтану биохимиясы. Адам тағамының құрамы. Ағза тіршілігіндегі тағамның ролі.
  8. Дәрумендер, олардың жіктелуі. С,Р,пантотен және фолий қышқылы,биотиннің құрылысы,тағамдық көздері және биологиялық қызметтері. Алиментарлы және екіншілік авитаминоздар.
  9. Майда еритін дәрумендер: А, Д, Е, К. Құрылысы, тағамдық көздері және биологиялық қызметтері. Гипервитаминоз және гиповитаминоздар.
  10. Тағамның минералды заттары. Тағам және су құрамындағы микроэлементтер жетіспеушілігімен байланысты жергілікті ауытқулар. Зат алмасуда микроэлементтердің алатын орны.
  11. Биомембраналардың құрылысы және биологиялық қызметтері. Липидті биқабаттың құрылысы мен құрамы. Мембраналық ақуыздар,олардың қызметтері. Лизосомальды аурулар.
  12. Биоэнергетика. Аутотрофтар және гетеротрофтар. Жасушаның негізгі энергиялық субстраттары. Тірі жүйелердегі эндергоникалық және экзэргоникалық реакциялар. Макроэргтік қосылыстар.
  13. Тіндік тынысалу және биологиялық тотығу туралы түсінік.Субстраттардың сусыздануы және сутегінің жасуша энергиясы ретінде тотығуы. Митохондриядағы электрондарды тасымалдау тізбегі ферменттерінің орналасуы.Терминальды тотығу: убихинон,цитохром.
  14. Жасушада знергия тасымалдану механизмдері (П.Митчелл теориясы). Тотыға фосфорлану,Р:О және АДФ:АТФ коэффициенттері.
  15. Катаболизмнің жалпы жолдары туралы түсінік. Пирожүзім қышқылының тотыға декарбоксилденуі. Пируватдегидрогеназалық кешеннің реттелуі.
  16. Лимон қышқылының циклі. Электрондар мен протондарды тасымалдау тізбегінің, катаболизмнің жалпы жолдарымен байланысы. Цитратты циклдің реттелуінің аллостерлік механизмдері.
  17. Адам тінінің негізгі көмірсулары, олардың құрылысы және биологиялық ролі. Гликопротеидтер мен протеогликандардың құрылысы мен қызметтері. Медицинада қолданылуы.
  18. Тағамның негізгі көмірсулары. Асқазан-ішек жолдарында көмірсулардың қорытылуы мен сіңірілуі. Көмірсулардың қорытылуы мен сіңірілуінің қалыпты жағдайлардан ауытқулары.
  19. Глюкоза катаболизмі. Глюкозаның анаэробты ыдырауы. Биологиялық ролі. Гликолиз кезеңдері. Энергетикалық маңызы.
  20. Глюкозаның азробты ыдырауы. Митохондрияға протондар тасымалдануының ілмектік механизмі. Энергетикалық маңызы.
  21. Глюкоза биосинтезі-глюконеогенез. Гликолиз және глюконеогенездің байланысы.
  22. Глюкозаның пентозофосфаттық ыдырауы, физиологиялық маңызы. Тотығу кезеңдері, биологиялық ролі. Пентозды цикл мен фотосинтездің байланысы.
  23. Гликогеннің құрылысы мен қызметі. Гликоген биосинтезі. Гликоген алмасуының қалыпты жағдайдан ауытқуы. Гликогеноздар және агликогеноздар.
  24. Гликогеннің жұмсалуы. Гликогеннің жұмсалуында адреналин мен глюкагонның алатын орны. Гликогенфосфорилазаның аллостерлік реттелуі.
  25. Фруктоза мен галактозаның гликолизге қатысуы. Моносахаридтер мен дисахаридтер алмасуының тұқымқуалаушылық ауытқулары. (галактоземия, фруктоза, сахароза, лактозаға төзімділіктің жоғалуы).
  26. Тағамдық майлар және олардың қорытылуы. Өт қышқылдарының ролі. Ішекте майлардың қайта синтезделуі. Хиломикрондар. Липидтердің қорытылуы мен сіңірілуінің бұзылыстары.
  27. Май қышқылдарының алмасуы. Жоғарғы май қышқылдарының β-тотығуы. Энергетикалық шығымы.
  28. Май қышқылдарының биосинтезі. Цитрат, биотин, ацетил-КоА-ның ролі. Пальмитатсинтетазаның құрылысы.
  29. Кетон денелерінің биосинтезі мен жұмсалуы. Физиологиялық ролі. Кетонемия және кетонурия.
  30. Стероидтар алмасуы. Холестерин биосинтезі. Өт қышқылдарының организмнен шығарылуы. Атеросклероз биохимиясы.
  31. Жасушада триацилглицеридтер мен фосфолипидтердің алмасуы. Семіру. Липотропты факторлар.
  32. Ақуыздардың қорытылуы мен сіңірілуі. Асқорытудың биохимиялық механизмдері. Протеазалардың белсенуі. Амин қышқылдарының сіңірілуінің қалыпты жағдайдан ауытқулары.
  33. Амин қышқылдары алмасуының жалпы жолдары. Трансаминдену, тотыға дезаминдену және тікелей емес дезаминдену. В6 дәруменінің ролі.
  34. Биогенді аминдердің түзілуі мен биологиялық қызметтері. Биогенді аминдерді заласыздандыру.
  35. Органмзмдегі аммиактың негізгі көздері. Аммиактың улылығы. Гипераммониемия.
  36. Аммиакты залалсыздандыру жолдары: амидтелу, тотықсызданып аминделу, аммониогенез.
  37. Мочевина синтезі-аммиакты залалсыздандырудың негізгі жолы. Орнитин тізбегінің Кребс тізбегімен байланысы. Орнитин тізбегінің тұқымқуалаушылық ауытқулары.
  38. Трансметилдену. Метионин, S-аденозилметионин және оның адреналин мен холин синтезіне қатысуы.
  39. Цистеин,серин және глицин алмасуының ерекшеліктері. Тетрагидрофолий қышқылы және біркөміртекті топтардың тасымалдануы. Сульфаниламидтер-фолий қышқылының антиметаболиттері.
  40. Пуринді нуклеотидтер алмасуы. Леше-Нихан жолы. Пуриндер биосинтезі мен ыдырауы. Зәр қышқылы және подагра.
  41. Пиримидинді нуклеотидтердің биосинтезі мен ыдырауы.Пиримидиндер алмасуының бұзылуы. Оратацидурия.
  42. Май,ақуыз және көмірсу алмасуының байланыстары. Глюкозаның амин қышқылдарынан және глициннен синтезделуі. Майлардың көмірсулар мен амин қышқылдарынан синтезделуі. Гликогенді және кетогенді амин қышқылдары. Май,көмірсу және ақуыз алмасуының бір-бірімен байланысының ауытқулары.
  43. Адам ұлпасының минералды заттары. Су-тұз алмасуының реттелуі: антидиурездік гормон, альдостерон және ренин-ангиотензинді жүйе. Гомеостаз реттелуіндегі бүйректің ролі.
  44. Фосфор-кальций алмасуы. Фосфор-кальций алмасуының реттелуінде паратгормон,кальцитонин және D3 дәруменінің ролі. Гипо- және гиперкальциемиялар,рахит. Фосфор-кальций алмасуының бұзылуы.
  45. Зат алмасуының нейро-гуморальды реттелуі.Жасуша деңгейінде зат алмасуы реттелуінің негізгі механизмдері.Зат алмасуы реттелуінде гормондардың ролі.
  46. Гормондардың жіктелуі.Реттеуші жүйелер иерархиясы.Ми нейропептидтері:Либериндер мен статиндер. Гипофиздің тропты гормондары.
  47. Қалқанша безінің гормондары, зат алмасуға әсері. Гипо- және гипертиреоздар.
  48. Инсулин және глюкагонның химиялық табиғаты, көмірсу және май алмасуына әсер ету механизмі. Қант диабеті.
  49. Бүйрекүсті бездері, олардың физиологиялық қызметке әсері. Гипергликемия. Бүйрекүсті безінің гипо- және гиперфункциясы.
  50. Жыныс гормондары. Эндокринді бездердің гипо- және гиперфункциясы.
  51. Бауырдың метаболизмдік қызметтері. Көмірсу, май және ақуыз алмасуындағы бауырдың ролі. Липотропты факторлар.
  52. Бауырдағы заттарды залалсыздандыру реакциялары: тотығу және конъюгация. Дәрілік және бөгде қосылыстардың метаболизмі. Химиялық канцерогенез. Бауырдағы гормондардың белсенділігінің жойылуы.
  53. Бауырдағы билирубинді залалсыздандыру. Тікелей және тікелей емес билирубин. Сары аурудың түрлері. Қан сары суында билирубинді анықтау, диагностикалық маңызы.
  54. Қан биохимиясы. Қанның негізгі биохимиялық константалары. Қан плазмасының ақуыздары. Қан ферменттері. Қан липопротеиндері. Гем биосинтезі.
  55. Эритроциттер алмасуының ерекшелігі. Қанның ұйыту және ұюға қарсы жүйелері. Кальций және К дәруменінің ролі. Тұқымқуалаушы гемофилиялар.
  56. Дәнекер тінінің биохимиясы. Коллаген мен эластиннің құрылысы мен химиялық құрамының ерекшелігі. Коллаген алмасуында С дәруменінің ролі. Дәнекер тіні алмасуының тұқымқуалаушылық ауытқулары.
  57. Сүйек тінінің зат алмасуы мен химиялық құрамының ерекшеліктері. Сүйек тінінің ақуыздары. Рахит және D дәрумені.
  58. Көлденең-жолақ бұлшықетінің химиялық құрамы. Саркоплазматикалық ақуыздар. Бұлшықет тінінің макроэргтік қосылыстары. Балалар бұлшықет тініндегі көмірсу, ақуыз және май алмасуының ерекшеліктері.
  59. Жүйке тінінің химиялық құрамы. Жүйке тінінің құрамындағы май, көмірсу және ақуыз алмасуының ерекшеліктері.
  60. Пирожүзім қышқылының алмасуы және полиневриттер. Жұлын-ми сұйықтығының химиялық құрамы.

БИОЛОГИЯЛЫҚ МЕМБРАНАЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ

By
Admin
-
0

БИОЛОГИЯЛЫҚ МЕМБРАНАЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ

Өздігінен өмір сүретін, дамитын және көбейетін элементар тірі жүйе — тірі жасуша, ол барлық жануарлар мен өсімдіктердің негізі. Жасушаның жасушалык. органеллдің өмір сүруінін. басты шарттары мыналар:

Біріншіден — қоршаған ортамен салыстырғанда автономдығы, яғни жасушаныңзаттары коршаған ортаныңзаттарымен араласпауы керек, жасушада және оның жеке бөліктерінде өтетін химиялык реакцияның өзін-өзі автономды баскару мүмкіншілігі сақталуы қажет.

Екіншіден — қоршаған ортамен байланыс. Жасуша мен қоршаған ортаның арасындағы байланыс энергия мен зат алмасуының реттел-ген түрде үздіксіз жүруі;

Үшіншіден — қоршаған ортадан оқшаулануы және сол ортамен тығызбайланысыныңбірлестігі —тірі ағзаныңбарлықдеңгейдегі ұйым-дасу қызметінің басты шарты. Сондықтан жасушаның өмір сүруінің басты шарты, ол биологиялық мембраналар.

Биологиялық мембраналардың мынадай негізгі үш кызметі бар: бөгеттік (барьерлік), матрицалық және механикалық.

  1. Бөгеттік (барьерлік) кызметі мынада: қоршаған орта мен жасу-шаның арасында таңдамалы (селективті), кезекпен, белсенді және ен-жар зат алмасу процестері жүреді. Тандамалы дейтін себебі биологиялық мембрана аркылы заттың бір тобы тасымалданса, баска топқа жататын заттар тасымалданбайды; кезекпен дейтін себебі тасымалда-натын заттар жасушанын. жүмысына сәйкес мембранадан кезектесіп ретімен өтеді; белсенді дейтін себебі заттар таралымы (концентрациясы) аз жерден таралымы көп жерге қарай тасымалданады; енжар дейтін себебі тасымалдану заттаралымы көп жерден таралымы аз жерге карай жүреді.
  2. Матрицалық — мембранадағы акуыздардың орналасуын, олардың бағытын және өзара ұтымды әсерлесуін қамтамасыз етеді.
  3. Механикалық — жасушалар және жасуша ішіндегі құрылымдар берік болып өзін-өзі басқарады.

Сонымен қатар биологиялык мембраналар тағы да мынадай қызметтер атқарады:

— энергетикалық— митохондрийдіңішкі мембраналарында АТФ-ті синтездеу және хлоропласт мембранасында фотосинтездеу;

— биопотенциалдарды өндіру және оларды тарату;

— рецепторлық (механикалык, акустикалық, иіс сезу, көру, химия-лық, жылу рецепциясы) және т.б. қызметтер.

Тіршілікті камтамасыз етуде мембрананыңауданының ролі аса зор. Қалыпты жағдайда барлык мембраналардың аудандарының қосынды-сы ондаған мың шаршы метрге жетеді.

Көпшілік аурулар мембрана кызметінің калыпты күйден патоло-гиялық күйге ауысуынан болады. Оған мысал ретінде канцерогенді, артериосклерозді, вирустықжәне инфекциялықауруларды, улануды, ультракүлгін сәулемен күюді және т.б. айтуға болады. Емдеу жүмысы — мембрана жұмысын калпына келтіру мақсатында жүргізіледі.

(Қазіргі кезде жасушалар құрылымының қызметін камтамасыз етуде мембрананың маңызы аса зор екені дәлелденді. Мембрана цитоплазманы түгел қоршап, оны қоршаған ортадан бөліп тұрады. Заттың жасушаға өтуі немесе жасушадан шығуы мембрананың қасиетіне тығыз байланысты, Сонымен қатар, сыртқы қабын қүрайды. Ол оргонойдтар: ядролар, митохондрий, лизосом, Гольджи аппараты және эндоплазматикалык ретикулум.

Мембрана арқылы енжар (пассивті) зат тасымалдау

Жасушаның екі жағындағы зат таралымының (концентрациясының) өзгерісі (градиенті) енжар зат тасымалдаудың негізгі механизмі болады да, ол диффузия күбылысымен түсіндіріледі.

Диффузия деп молекулалардың хаостық жылулық қозғалысының әсерінен заттың таралымы көп орыннан таралымы аз орынына қарай өздігінен өтуін айтады.

Диффузия процесінің математикалық жолымен сипаттаған ғалым

Фик болған. Фик заңы бойынша  диффузия жылдамдығы сол заттың таралымының әзгерісіне (градиентіне) және диффузия өтетін

 S ауданына тура пропорционал:

Диффузия жылдамдығы деп уакыт бірлігінде белгілі бір ауданнан ететін зат мөлшерін айтады. Минус (-) таңбасы диффузия заттыңтаралымы кеп орнынан таралымы аз орнына қарай өтетінін көрсетеді. Диффузия коэффициенті деп сол заттың таралымының өзгерісі бірге тең болғанда диффузия жолындағы аудан бетінен уакыт бірлігінде отетін заттың массасын айтады. А. Эйшптейн диффузия коэффициентінің температураға тәуелділігін анықтады, ол мынаған тең:

M=Um—RT

Олай болса   тендеуді былай жазуға болады. 

  Мұндағы Um — диффузияға қатынасатын молекулалардың қозғалғыштығы (жылдамдығы).  тендеуді былай жазайық:

    шамасын тасымалданатын заттың ағынының тығыздығы деп белгілейік те тендеуді былай жазамыз:

Жасуша мембранасындағы заттың таралымын анықтау қиын болғандықтан, диффузия процесін Р-заттың өтімділік коэффициентімен сипаттайды. Ол үшін мембрананың ішкі және сыртқы беттеріндегі заттың таралымын С. және С0 деп белгілейік. Молекулалардың таралымының өзгерісін былай жазайық:

Мұндағы І — мембрананың қалыңдығы. Осыны ескеріп (6) тендеуді былай жазамыз:

Сонымен қатар мембранамен қоршаған ортаның арасындағы заттың таралу коэффициентін (к) ескеріп (9) тендеуді былай жазамыз: 

у = Р өткізгіштік коэффициенті. Осы тендеу биологиялық мембранадан диффузия нәтижесінде өтетін зат ағыныныңтығыздығының теңдеуі болады: 

Мұндағы Р — өткізгіштік коэффициенті, ол Д — диффузия коэффициентіне үқсас. Бірак диффузия коэффициенті заттың табиғатына және температурасына ғана тәуелді болса, еткізгіштік коэффициенті сонымен қатар мембрананың касиетіне тәуелді болады.

Жасушалар термодинамикалык жүйе болғандықтан, стационарлы (тұрақты) және өтпелі күйде болуы мүмкін. Жасуша стационарлық күйде болғанда тең уакыт аралығында сыртына карай өтетін диффу-зия, оның ішіне карай өтетін диффузияға тең болады. Ол таралым өзгерісін теңестіріп түратын метаболикалык процестің роліне байланысты болады. Мысалы, жасушаға келген фосфор анионын нуклеотидтер мен нуклиен кышқылымен, нуклепротеидтермен және фосфолипидтермен қосқанда жасушадағы неорганикалык фосфаттың таралымы азаяды,. Осы косылыс анионының таралымынын, өзгерісін жасуша мен қоршаған ортаның арасында түрақты етіп ұстайды. Осы тұрақтылык диффузиялык зат жасушаның ішіне карай өткенде ғана емес, ол алмасу өнімдерінің жасушадан сыртқа қарай өтетін диффузияға да тән процесс.

Егер диффузияланатын заттың молекулалары басқа молекулалар-мен кешен жасамай қозғалса, ондай диффузияны қарапайым диффузия дейді.Одан басқа жеңілденген және алмасу диффузиясы бар.

Глюкозаның, глицериннің, аминқышқылының және т.б. заттардың молекулаларының таралымы белгілі бір шамаға жеткенде олардың жасушаға карай өту жылдамдығы қарапайым диффузияға карағанда үлкен болады. Бұдан осы диффузия қарапайым емес, жеңілденген диффузия болатынын байқау қиын емес.Жеңілденген диффузия тасымалдағыш молекулалардың қатынасуымен болады. Тасымалдағыш заттың X молекуласы тасымалданатын заттың А молекуласымен қосы-лып бір кешен АХ құрайды. АХ кешені жасушаға карай диффузияла-нады (15, д-сурет). Жасушада А молекулалары босайды, ал Х-қосалқы заттын. молекуласы бастапқы орнына кайта оралып,басқа молекуламен қосылады. Мембрананың ішкі және сырткы қабаттарында A заттың молекулаларынын. таралуы теңескен кезде зат тасымалдану процесі тоқтайды.

Жеңілденген диффузия козғалыстағы тасымалдағыш молекулалардың әсерінен ғана емес, сол сиякты «жылжымайтын» молекулалардың әсерінен де болады. Тасымалдағыштар мембрананың ішінде саңылау жасай жайылады. Тасымалданатын заттың молекуласы (А) бір буыннан екінші буынға карай сатылай қозғалады (  сурет).

Жеңілденген диффузияның бір түрі — алмасу диффузиясы. Алмасу диффузиясында қосалқы зат диффузияланатын затпен қосылып мембрананың екінші бетіне қарай өтеді. Екінші бетке келгенде тасы-малданатын зат босайды, оның орнына сол заттың баска молекуласы қосылып кері қарай тасымалданады. Сонымен заттың тасымалдануы тұйықталған болып, мембрананың бетіндегі молекулалардың таралы-мы өзгермейді.

Қорыта айтқанда, жеңілденген диффузиянын қарапайым диффузиядан мынандай айырмашылығы бар:

а) тасымалдағыштың көмегімен заттарды тасымалдау жылдам өтеді;

ә) жеңілденген диффузияның каныкқыштық касиеті бар: мембрананың бір бетіндегі заттың таралымы қанша көп болғанымен екінші бетіне сол заттың молекулалары белгілі бір шамада ғана өте алады;

б)  жеңілденген диффузияда тасымалданатын заттар арасында бәсекелік болады: бір заттын молекулалары басқа заттың молекулала-рына қарағанда көп тасымалданады;

в)  жеңілденген диффузияны тоқтатын заттар бар, олар тасымал-даушының молекулаларымен берік кешен құрайды.

ИФФУЗИЯЛЫҚ, МЕМБРАНАЛЫҚ ЖӘНЕ ФАЗАЛЫҚ ПОТЕНЦИАЛДАР

Биоэлектрлік потенциялдардың пайда болуы жасушалардын ішіндегі жәнеоларды қоршаған ортадағы иондардыңтаралымының әртүрлі болуына байланысты. Сонымен қатар жасушалардың түрліше ион-дарды өткізгіштік касиеттерінің түрліше болуына да байланысты. Осындай потенциалдарға диффузиялык, мембраналық және фазалық потенциалдар жатады.

Диффузиялық потенциалдар екі сүйықтың шекарасындағы иондардың қозғалыс жылдамдығына тәуелді болады.

Ортасы кеуек затпен бөлінген, ішіне су күйылған ыдыстын, (сурет) сол жағына тұз қышқылын (HC1) құйғанда оның таралымы ыдыстың сол жағында көп болып, он, жағында аз болады. Соның нәтижесінде сутегі мен хлордың иондары ыдыстың сол жағынан оң жағына карай, диффузиялык қүбылысқа сәйкес өте бастайды. Иондардың диффузиялык жылдамдығы олардың қозғалғыштық қасиетіне байланысты. Біздің қарастырып отырған мысалда сутегі иондарынын, қозғалғыштығы хлор иондарынын. козғалғыштығынан үлкен. Олай болса, ыдыстың екінші жағына алдымен сутегі иондары, одан кейін хлор иондары өтеді. Сондықтан ыдыстың оң жағында сутегі иондарының, оң жағында хлор иондарының таралымы көп болады. Сутегі иондары оң, хлор иондары теріс зарядты болғандықтан ыдыстың оң жағында оң заряд,сол жағында теріс заряд жинақталады.

Пайда болған потенциалдардың электр өрісі диффузиялык күшке карама-қарсы болғандыктан «тез» қозғалатын иондардың жылдамдығы азайып, «баяу» қозғалатын иондардың жылдамдығы артады. Иондар диффузиясынын. жылдамдығы теңескенде диффузиялық потенциал-дар айырымы максималды мәніне жетеді. Диффузиялық потенциал-дар айырымын (Д(р) Гендерсон тендеуімен анықтауға болады:

Мұндағы U — катиондардын, козғалгыштығы; и — аниондардың қоз-ғалғыштығы; R — универсал газтүрақтысы; Т~ абеолюттемпература; п — иондардың валенттілігі; Ғ — Фарадей саны; а{ — диффузиямен багыттас козғалған иондардың белсенділігі; а2 — диффузия бағытына қарсы бағытталған иондардың белсенділігі. Иондар бір-бірімен әсерлеседі. Сонымен қатар олар зарядталған басқа молекулалар тобымен де әсерлеседі. Сондықтан иондардың белсенділігі олардың абсолюттаралымынан кем болады.

Гендерсон теңдеуінен   мынадай қорытынды жасауға болады: диффузиялык потенциалдар айырымы катион мен анионның қозғалғыштарының айырмасына және сол учаскедегі иондардың белсенділігіне тәуелді екен. Егер катион мен анионның козғалғыштығы тең болса және коспа заттың таралымы ыдыстың екі жағында тең болса, онда диффузиялық потенциал нөлге тең болады.

Биологиялык объектілерде алдымен диффузиялық п.отенциал пайда болады. Олар әсіресе мехаиикалық зақымдалған жасушаларда көп болады. Мұндай жасушаларда диффузия кұбылысы закымдалған учаскеден закьшдалмаған учаскеге қарай өтеді.

Мембраналық потенциалды диффузиялық потенциалдың бір түрі деп қарастыруға болады. Диффузиялык потенциалды қарастырғанда ыдыстың ішіндегі бөлгіштен ( сурет) катион да, анион да өтеді деп қарастырсақ, енді сол бөлгіштен ( сурет) тек қана катиондар ғана өтеді деп қарастырайық. Ондай мембрананың сол жағында теріс ион-дар саны көп болады. Сондыктан оларды катион алмастырғыш мемб-рана дейді. Тәжірибенің шарты бойынша ыдыстың оң жағына тек сутегінің иондары өтеді де, хлор иондары ыдыстың сол жағында қала-ды. Сутегі иондарының диффузиясы шексіз болмайды. Себебі олар хлор иондарымен өзара тартылыста болады. Диффузия күші мен электр өрісінің күші теңескенде мембранада қос электрлік қабат пайда бо-лып, иондар диффузиясы тоқтайды. Егер v ~ 0 болса, онда 1-тендеу Нернст теңдеуіне айналады, яғни

Бұдан мынадай корытынды жасауға болады: мембраналық потенциал температураға және диффузияға қатынасатын иондар таралымы-нын өзгерісіне тәуелді екен.  Тендеудегі R және F тұрақты коэффициенттер екенін ескеріп, сол тендеуді натурал логарифм түрінен ондық логарифм түрінде аударып былай жазуға болады: 

Осы тендеуді мембраналық потенциалдарды іс жүзінде анықтауға колдануға болады.

Тыныштык потенциалы және әрекет потенциалдары пайда болу табиғатына сәйкес мембраналық потенциалдар тобына жатады.

Фазалық потенциалдар да диффузиялык потенциалдармен тығыз байланысты. Фазалық потенциалдар бір-бірімен араласпайтын, ка-тиондар мен аниондардың сусыз ортада ерігіштігі әртүрлі екі фаза (мы-салы,орта электролиттің судағы ертіндісі болса немесе майлы орта болса) арасында болады. Егер катиондар сусыз ортада аниондарға кара-ганда жақсы еритін болса, онда олар екінші ортаға өтеді де, онда оң заряд жинақталады. Бірінші ортада теріс зарядтар саны көп болып, екі ортаның арасында гіотенциалдар айырымы пайда болады.

ЖАСУШАЛЫҚ МЕМБРАНАНЫҢ ИОНДЫҚ АРНАСЫ

Ходжкин-Хакслидің теориялық моделі бойынша мембрана арқылы иондарды тасымалдауды реттеуге болады. Бірақ липидтердің кос қабатына иондардың өтуі киын. Егер иондартек қана мембрананыңлипидтік фазасы аркылы ғана өтетін болса, онда олардың ағыны өте аз болар еді. Шынында, диэлектриктік тұрақтысы s « 80 ерітіндіден 8 * 1 моль ион мембранаға ету үшін олар W потенцалдых бөгеттен өтуі керек Ол бөгеттің мәні     Бор теориясы бойынша мынаған тең:

Мұндағы е — электронның заряды; гц — ионның радиусы; Z~ электро-лит ионының заряды; N— бір кабаттан екінші кабатка өткен молекулалар саны. Na+MeH К+иондары үшін бөгеттің мәні мынаған тен болады: W « 350 н- 400 кДж/моль.

Температурасы 300°К жылулық тербелістің энергиясы небәрі RT « 2,4 кДж/моль екен. Осы екі тәнді салыстыра келіп мембранадағы иондарға карсы әсер ететін потенциалдық бәгеттің биіктігі жылулык тербелістің потенциалдық бегетінен 130-160 есеге үлкен екендігін көреміз.

Иондардың ерітіндіден липидтік фазаға өту ықтималдығы

Осының сан мәнін табайык 

Олай болса диффузия арқылы липидтердің қос кабатынан ион-дардын тікелей тасымалдану ықтималдылығы өте аз. Осыдан келіп мембранада иондарды тасымалдауға катынасатын тағы да бір орта бо-луы мүмкін деген кағида туыңдайды. Ол орта — иондық арна екен. Иондык арналар мынандай объектілерден бөлініп алынады: жасуша-лардың плазматикалык мембранасынан, синапстан кейінгі бүлшык ет жасушаларынан және т.б. Сонымен катар антибиотиктердің әсерінен пайда болатын иондықарналар бар. Олардың мынандай қасиеттері бар:

а)  іріктеушілік (селективтік);

б) әр арна жүмысының тәуелсіздігі;

с) иондардың өткізгіштік сипатының дискреттілігі;

д) арналар параметрлерінің мембрана потенциалына тәуелділігі.

Енді осы иондык арналарды жеке-жеке карастырайық.

  1. Іріктеушілік (селективтілігі) деп иондык, арна арқылы бір типті ион-дардың өтуін айтады. Мысалы Li+, Na+, K+, Rb+ және Cs+ үшін малюскалар аксондарыныңарналарыныңөткізгіштігі мынандай нәтиже керсеткен:

Сонымен қатар К+ иондары үшін арналардың өткізгіштігі мынандай: 

Бұдан, бірінші мысалда Li+ мен Na+ иондарының өтімділігі жақсы болса, екіншісі мысалда К+иондарының етімділігі басым екенін кереміз. Осыдан иондыкарналар бір типті иондарды нашар өткізетіні көрінеді. Олай болса иондыкарналардыңіріктеушілік (селективтік) қасиеті бар. Каналдардың іріктеушілік қасиеті олардың күрылысына байланысты. Натрий арналары акуыздан құралуы мүмкін. Олай болса ультракүлгін сәуленің әсерінен натрий арналары белсенді күйге өтеді. Соның нәтижесінде сол арнадан Ка+иондары көп өтеді.

  1. Әр арна жұмысының тәуелсіздігі. Иондардың бір арна арқылы өтуі баска арналар арқылы өткен иондарға тәуелді емес. Мысалы К+ арнасы ашық немесе жабык болуы мүмкін, бірақ сол сәтте Na+ арнасы аркылы иондар ағыны өзгермейді. Арналардың бір-біріне тікелей әсері болмағанымен, олардың жанама әсері болуы мүмкін. Мәселен, арнаның өткізгіштік қасиетінін өзгеруі мембраналыкпотенциалды өзгертеді. Мембраналык потенциалдың өзгерісі баска иондык каналдарға әсер етуі мүмкін.
  2. Иондық каналдың өткізгіштігінің дискреттілігі; иондық канал-дар — мембрана аркылы өтетін ақуыздардың біртүтас кешені (ком-плексі). Онын. ортасында иондар өте алатын түтікше бар. Ондай ион-дық арыалардын саны өте көп.Мысалы кальмар аксонында 1 мкм2 аудан-ға келетін 500 натрий арнасы бар екені тәжірибе жүзінде анықталған. Мысалы, ұзындығы 1 см, диаметрі Імм, ауданы 3-107 мкм2 кальмар аксонында 109-1010 иондық арналар бар екені дәлелденді. Солай болса да жеке иондық арналар Na+, K+ және Са+ үшін дискретті болады.

Дегенмен, әр иондық арнадан өтетін ток кенет өзгеретін болғаны-мен трансмембраналық ток уақыт бірлігінде біртіндеп өзгереді. Осы қүбылысты былай түсіндіруге болады.

Жекеленген N иондык арналар арқылы өтетін (I) токтың қосын-дысы мынаған тең:

Мұндағы / — п-ші арнадан өтетін ток.

Қосынды токтың орта мәні жеке арналардан өтетін токтың орта мәніне тәуелді:

Жеке каналдағы токтың өзгеруі

Қосынды токтың N тәуелсіз арналардағы салыстырмалы өзгерісін N-рет анықталған ток өзгерісінің орта мәні деп қарастыруға болады:

Бұдан мынандай корытынды жасауға болады: N — неғүрлым үлкен болса, салыстырмалы әзгеріс аз болады. Кальмар аксонының N=1010 иондық арнасындағы токтың өзгерісі мембрана арқылы өтетін токтың небәрі 0,001% кұрайды екен. Үсақ жасушалар үшін (N=103apna) салыстырмалы өзгерістің мәні үлкен, ол мөлшері 3% дейін болады.

Жекеленген К+ арнасынан өтетін токтың амплитудасы 2 пА-ге дейін (2-10-12 = А) болып, сол арнаның ашылуы tn« 5 мс болады. Бірақ осы уақыт ішінде канал бірнеше реташылып, бірнеше ретжабылуы мүмкін. Кардиомиоциттің жекеленген Са2+ арнасы үшін токтың езгеруі Na+ және К+ салыстырғанда күрделі болады. Деполяризацияның 70% өзгеруі кезінде Са2+каналы ~1 мс-та ашылып, 0,2 мс-та жабылады. Одан кейін қайтадан ашылып амплитудасы Ы0″12 А токты өткізеді. Са2+ тогының осындай белсенділігі мөлшері 150-200 мс уақытка со-зылып, одан кейін тоқтайды. Са2+деполяризациясының 30%-на жуығы жабык күйінде калады.

  1. Мембрана потенциалының арналар параметрлеріне тәуелділігі. Жүйке талшықтары мембрана потенциалын сезгіш келеді. Мембранада деполяризация басталғаннан кейін ондағы ток өзгере бастайды. Иондык канал тұрғысынан қарағанда осы процесс былай өтеді: іріктеуші-иондық (селективті-ион) арнада өзіне тән, құрылымы бөлек, электр тогын сезгіш (24-сурет) сенсоры болады. Мембрана потенциалы өзгергенде оған әсер ететін күш те езгереді. Соның нәтижесінде иондык арна да ығысады да, кақпаның ашылу немесе жабылу ықти-малдылығын өзгертеді. Бұл тығын сияқты — ол иондардың бәрін еткізуі мүмкін немесе бірін де өткізбеуі мүмкін.

Иондықарналар басқадай фмзикалықфакторларды да сезгіш келеді. Мысалы, механикалықдеформацияға, химиялықреакцияларға жәнет.б.

Мембранадағы иондык арналарды зерттеу казіргі биофизиканың басты мәселесі.

Енді иондық арыаның күрылысын карастырайық. Іріктеуіш-ион аргасының құрылысы мынандай: ақуыздын, қос қабатына батырылған өзіне ғана тән қүрылысы бар бөлігі; теріс зарядты оттегі атомдарынан құралған іріктеуіш сүзгіш — ол сүзгіш диаметрі шектелген иондарды ғана өткізеді; қакпа бөлігі ( сурет).

Иондық арнаның какпасын мембраналық потенциал басқарады. Сондықтан ол қақпа жабық болуы да (суретте штрих сызық) немесе ашык. болуы да (түтас сызық) мүмкін. Қалыпта жағдайда Na арнасы жабық болады.Электр ерісінін әсерінен кақпаның ашылу ыктимал-дылығы артады да, іріктеуші сүзгіш аркылы гидратты иондардың өту мүмкіншілігі пайда болады. Егер ионның диаметрі іріктеуші сүзгішке сәйкес келсе, онда ол гидратты қабын тастап, иондык арнаның екімші жағына өтеді. Егер ион өте үлкен болса, онда ол сүзгіш аркылы өте алмайды. Егер ион өте кіші болса, онда іріктеуші сүзгіште ион өзінің гидратты қабын тастай алмайды. Иондык арнанын блокаторлары сүзгіде тығындалып, одан өте алмауы мүмкін, егер үлкен молекулалар болса, кез келген арнаның кірісіне үмтылады. Блокатордын зарядтары оң болғандықтан олардың зарядталған бөліктері іріктеуші сүзгінің арнасына қарапайым катион сиякты кіреді, ал макромолекула ол арнаны жабады.

Сонымен биологиялык мембрананың электрлік козу қасиетінің өзгерісі иондық арнаның әсеріне тәуелді болады. Иондық арыа — липидтік коскабаттан өткен, бірнеше дискреттік күйде бола алатын ақуыз макромолекулалары. Іріктелген Na+, K+, Са2+ иондары үшін каналдардың касиеттері мембраналык потенциалдың мәніне сәйкес болады.

БЕЛОК ҚҰРАМЫНЫҢ ӨЗГЕРУІ

By
Admin
-
0

БЕЛОК ҚҰРАМЫНЫҢ ӨЗГЕРУІ.

Әр түрлі гендер бір мезгілде белсенділік білдірмейді, ол организмнің жасына, белок қүрамының өзгеруіне байланысты. Белок құрамы дамудың әр түрлі кезеңінде біркелкі болмайды. Синтезделген белоктың әр қилылығын адам гемоглобинінің өзгеруінен керуге болады. Адам үрығының дамуының ерте кезеңіңде гемоглобиннің Ғ түрі пайда болады. Ол екі түрлі х және у полипептид тізбектерінен тұрады. Эмбриондық дамудың 13-аптасынан кейін ересек адамдарға тән А гемоглобині синтезделе бастайды. А гемоглобинінде у тізбегі құрылысы өзгеше  тізбегімен ауыстырылады. Екі гемоглобинніңде у тізбегі бірдей, олардың синтезін бір ғана ген басқарады. Е.К. Меркурьева мен С. Мигле қарала тұқымды бұзаулардың туғаннан кейінгі бірінші күні фетальдық (лат. «фетус» — ұрық) гемоглобині жалпы гемоглобин санының 75,5%, джерсей тұқымының — 55,3% болатынын хабарлайды. Кейіннен бұл көрсеткіш бірте-бірте төмендейді. Ғ гемоглобинінің А түріне толық ауысуы қарала бұзауларда 110 күні, джерсейлерде — 120 күннен кейін, кострома тұқымының бұзауларында В.В. Пильконың деректері бойынша 100-ші күні болады екен. Бұзаулар қанының сарысуындағы белоктың мөлшері мен құрамы эмбриондық жасына қарай өзгеретіні байқалған

Ұрықтың дамуының бірінші кезеңі қанның сарысуындағы белок мөлшерінің төменділігімен сипатталады. Күні ұлғайған   сайын   белоктың   сапалық   құрамы   өзгереді, альбуминнің глобулиндерге қатынасы екі айлық ұрықта 0,4-тен туар алдында 1,21-ге дейін жоғарылайды. Глобулин фракциясы да айтарлықтай өзгереді. Мысалы, эмбрионалдық сатыға тән фетуин осы көрсетілген уақыт ішінде жалпы глобулиндердің мөлшерінен 57,6-дан 24,5%-ке азаяды. Туғаннан кейін 2-3 күн ішінде фетуин мүлде жоғалады. байқалға Туғаннан кейінде белок спектрінің өзгеруі тоқталмайды. А.С. Гурьянованың хабарлауы бойынша қоңыр түсті латыш тұқымы құнажындарының қан сарысуындағы жалпы белок 3 айдан 18 айлыққа дейін 6,12-ден 7,54% оның ішінде глобулин 3,03-тен 4,24%-ке дейін өскен. Глобулиндер фракциясында да айтарлықтай өзгерістер байқалған. А-глобулин — 0,89-дан 1,29%, у-глобулин — 0,01-ден 2,06 өсіп, 6-глобулин — 1,13-тен 0,89% дейін томендеген.л

Кейбір органдар мен тканьдер белгілі бір белоктар-синтездеуге маманданған және РНҚ мелшері кеңбір кезеңдерде жоғарылайды не төмендеййі. Сиырлардың, қүнажындардың және қашарлардың желініндегі ДНҚ мен РНҚ қүрамын И.Я. Шихов зерттеген. Оның деректерінде РНҚ-ның ДНҚ-ға қатынасы орташа: қашарларда — 0,48, құнажындар мен сиырлардың туар алдында — 1, сауыла бастаған сиыр-ларда — 2,34, суалар кезде — 1,72 болған. Желіліндегі РНҚ-ның молшері мен сүт мелшерінің арасыңда өте тығыз жоғары өзара байланыс (г = 0,71) бар екені анықталды. Бұл көп сүт беретін кезде сиырдың желінінде белоктың көп түзілетіндігін көрсетеді, ал сүт азайғанда белок мөлшері де азаяды. Мұның бәрі иРНҚ-ның синтезінің әрбір кезеңге сай өзгеруінде белгілі бір бірізділік барлығының куәсі, ол өр жас кезеңімен байланысты. Демек мұндай синтез ДНҚ-ның барлық учаскесіңде бір мезгілде жүрмейды.

Белоктар

By
Admin
-
0

Белоктар.

Белок химиясының тарихы, бәлкім 1745 ж. «Белок ғылым және өнер институтының комментарийларында (хабарламаларында)» итальяндық Я. Беккаридің жарияланған жұмысымен басталған болар. Бидай ұнынан бұрын белгісіз зат алғанын ғалым осы еңбегінде хабарлаған. Бидайдан алынған клейковина (ұлпа) кептірілгеннен кейін тауық жұмыртқасының кептірілген белогына өте ұқсас болған.

Осылайша алғашқы белок препараты дайындалған. Сөйтіп, белоктық заттарды зерттеудің ұзында және өте қиын тарихы басталды. Ғалымдар ең қарапайым белок — инсулиннің молекуласының құрылысын ашқанша 200 жылдан артық уақыт өтеді. Осы мезгіл бойы белок құрамы, оның ұйымдасу жөнінде ондаған болжамдар ұсынылып және олар бекерге шығарылған. Барлық болжамдар ғылыми мұрағаттарда жайлы орын тапқан.

Әйтеуір, 1945 ж. көптеген зерттеушілердің күшімен белок молекулаларының бір ұзын тізбекке жалғанған амин қышқылдарынан тұратыны анықталды. Белок молекуласын түзетін   амин қышқылдары көп емес — барлығы 20. Ал қараңыздар, белоктар молекуласы амин қышқылдарының кезектесіп орналасу бір ізділігімен ерекшеленеді. Мысалы, бір белокта валиннен кейін триптофан келеді. Олардың орнын ауыстыру арқылы басқа қасиеті бар жаңа молекула алуға болады. Айталық, егер біріншісі организмде маңызды қызмет атқарса, екіншісі мүлде қажетсіз болуы мүмкін.

Ал енді математикаға оралайық. Егер біз белок молекуласын әрдайым жаңадан 20 амин қышқылынан құрастырсақ, төрт амин қышқылынан түратын пептид 20-20-20-20= 160000 әртүрлі тізбек, ал амин қышқылының п санынан — 20″ тізбек береді. Сөйтіп, орташа үзындығы 300-те таяу амин қышқылынан тұратын 10390 әртүрлі белок болуы мүмкін. Ал жиырма амин қышқылынан тұратын молекула «нағыз» белок молекулаларымен салыстырғанда өте құртымдай құрылым. Осыдан бар жоғы 20 амин қышқылынан ғана құрылған белоктардың шексіз түрлерінің пайда болатынына көз жеткізуге болады.

Белоктар — биологиялық макромолекулалардың негізгі кластарының бірі. Клеткалардың көп мөлшері белоктардан трады: құрғақ заттың жартысы белоктардың үлесіне тиеді, Клетканың

құрылымын және пішінін белоктар анықтайды; сонымен қатар, молекулалық тану және катализдік құрал қызметін атқарады. Клетка қүрылысына қажетті акпаратты ДНҚ «шартты» түрде, клеткалық процестерге тікелей араласпай, ұстайды. Мысалы, оттегін тасымалдау гемоглобинге тән қасиет, бұл белокқа жауапты геннің оған қатысы жоқ. Компьютерлік терминологияны қолдансақ, нуклеин қышқышдары аналық клеткадан»алынған нұсқауды «бағдарламамен қамтамасыз етеді». Белоктар «»аппаратты қамсыздандыру» — клетканың жадында сақталған бағдарламаның физикалық механизмін іске асырады.

Осындай нуклеин қышқылдары мен белоктар қызметінің айырмашылығы, оларды құрайтын суббірліктердің химиялық табиғатынан байқалады,

ДНҚ және РНҚ молекулалары химиялық жағынан өте ұқсас алып молекулаларды құрайтын нуклеотидтерден түрады, олардың қасиеті бірізділігіне көп байланысты емес. Ал белоктар әртүрлі 20, бір біріне ұқсамайтын, амин қышқылдарынан тұрады, олардың әрқайсысының химиялық қасиеті ерекше,

Атқаратын қызметінің шеңберінің кеңдігі, олардың химиялық құрылымының және кеңістіктегі пішінінің молшылығымен сипатталады. Әртүрлі белоктардың химиялық қасиеттерінің әмбебаптығы да осыған негізделген.

Белок молекуласының деңгейлері.

Оның ішіндегі алғашқы ең қарапаиымы полипептид тізбек, яғни өзара пептидті байланыспен жалғанған амин қышіқыл буындарының тізбегі. Бұл — белоктың алғашқы құрылымы деп аталады; мұндағы байланыстардың бәрі ковалентті, яғни нағыз химиялық берік байланыс.

Полипептидтік тізбектің белігінің екінші құрылымы деп бүйірлік тізбектің конформациясын есептемегендегі сол фрагменттегі негізгі тізбектің конформациясын айтады. Мүнда белок жіпшесі шиыршық тәрізді ширатылып түрады. Шиыршық орамдары тығыз орналасады да, көршілес орамдардағы атомдар мен амин қышқылының радикалдары арасында бір—біріне тартылу пайда болады. Атап көрсеткенде, көршілес орамдарда орналасқан пептидтік байланыстар арасында (М/-пен СО—топтары арасында) сутектік бай—ланыстар түзіледі. Сутектік байланыс ковалентті байланыстан әлдеқайда әлсіз, алайда, бірнеше қайталанғаннан кейін ол да берік ілінісетін болады. Сансыз көп сутектік байланыстармен «жермелген» полипептидтік шиыршық едәуір тұрақты құрылым болып саналады. Белоктың екінші қүрылымы одан әрі тағы түйінделеді. Ол әлдеқайда қызық иіріле келіп оралады, бірақ соның өзінде де ол бір қалыпты және әр белокта ерекше пішінде болады.

Жекеленген полипептидтік тізбектің барлық атомдарының кеңістікте орналасуын белоктың үшінші құрылымы деп атайды.

Кейбір белоктар бірнеше полипептидтік тізбектерден құралады. Әрбір тізбек — бір суббірлік немесе мономер. Үшінші құрылымды жалғастырушы байланыстар сутекті байланыстардан да әлсіз болады. Оларды гидрофобты деп атайды.

Бұл — полюссіз молекулалардың немесе полюссыз радикалдардың арасындағы ілініс күші. Ондай радикалдар амин қышқылдарының бірсыпырасында кездеседі. Полипептидтік байланыстағы гидрофобты радикалдардың бір-біріне тартылып, жабысу себебі суға шашыраған майдың немесе басқа 6’ф гидрофобты заттың тамшыға жиналу есебімен бірдей. Гидрофобты ілінісу күші ете әлсіз байланыс болғанымен де, бірнеше рет қайталанатындығынан олардың барлығы қосылғанда едәуір әрекеттесу қуатын береді. Белок молекуласының аса күрделі құрылымын ұстап тұруға «әлсіз» байланыстардың қатысуының салдарынан, ол анағұрлым тұрақты және өте қозғалғыш болады. Кейбір белоктардың макромолекуласының үшінші құрылымын ұстастыруға амин қышқылы цистеиннің (цис) полипептидтік тізбекте бір-бірінен алшақ орналасқан радикалдары арасында пайда болатын, 5-5 (эс — эс) байланыс деп аталатын берік коваленттік байланыс әжептәуір роль атқарады, бірақ тұрақты үшінші құрылым ұйымдасу үшін олардың болуы шарт емес. Мысалы, миоглобин және гемоглобин молекулаларында 5-5-байланыстар

. Белок молекуласы кұрылысының әр түрлі денгейі:

1 — алғашқы; 2 — екінші; 3 — үшінші; 4 — төртінші кұрылымдары

Көпшілік жағдайларда белоктың бірнеше макромолекуласы бір—бірімен қосылып, өте үлкен агрегаттар түзеді. Мысалы, гемоглобин осы белоктың төрт макромолекуласының жиынтығы болып саналады. Тек осылай жиылу арқылы ғана гемоглобин қалыпты қызмет атқарады, яғни оттегі молекулаларын қосып алып тасымалдай алады екен.

Белоктың төртінші құрылымы деген ұғым — мономердің кеңістіктегі өзара орналасуы, олар бірнеше суббірліктерден қүралып, белок молекуласын қүрады. Гемоглобин молекуласы әдеттегі тетра—мер болғандықтан, оның құрамына екі бірдей а—тізбек және екі үқсас в—тізбек кіреді. Төртінші құрылым байланыстар (сутекті, гидрофобты) әлсіз жалғасқан, ал кейде 5-5-байланыстармен де жүзеге асырылады.

 

Белок құрамының жас мөлшеріне қарай өзгеруі.

Әр түрлі гендер бір мезгілде белсенділік» –таныта бермейді, ол организмнің жасына, белок құрамының • өзгеруіне байланысты. Белок құрамы дамудың әр түрлі кезеңінде біркелкі болмайды. Синтезделген белоктың әр қилылығын адам гемоглобинінің өзгеруінен көруге болады. Адам ұрығының дамуының ерте кезеңінде гемоглобиннің Ғ түрі пайда болады. Ол екі түрлі а және у полипептид тізбектерінен тұрады. Эмбриондық дамудың 13-аптасынан кейін ересек адамдарға тән А гемоглобині синтезделе бастайды. А гемоглобинінде у тізбегі қүрылысы езгеше S тізбегімен ауыстырылады. Екі гемоглобинніңде у тізбегі бірдей, олардың синтезін бір ғана ген басқарады. Е.К. Меркурьева мен С. Мигле қарала тұқымды бұзаулардың туғаннан кейінгі бірінші күні фетальдық (лат. «фетус» — ұрық) гемоглобині жалпы гемоглобин санының 75,5%, джерсей түқымының — 55,3% болатынын хабарлайды. Кейіннен бұл көрсеткіш бірте—бірте темендейді. Ғ гемоглобинінің А түріне толық ауысуы қарала бұзауларда 110 күні, джерсейлерде -120 күннен кейін, кострома тұқымының бұзауларында В.В. Пильконың деректері бойынша 100-ші күні болады екен. Бұзаулар қанының сарысуындағы белоктың мөлшері мен құрамы эмбриондық жасына қарай өзгеретіні байқалған

Ұрықтың дамуының бірінші кезеңі қанның сарысуындағы белок мөлшерінің төменділігімен сипатталады. Күні ұлғайған сайын белоктың сапалық құрамы өзгереді.

Ірі қара мал ұрығының қан сарысуыңдағы белоктық құрамы (В.М. Холодтың деректері)

Көрсеткіштер          Ұрықтың жасы, айы
№

 

 2 3 4 5 6 7 8 9
Жалпы белок, % 2,62 2,69 2,97 2,99 3,19 3,13 4,05 4,44
Белок

фракциялары %: Альбумин

 28,4 28,4 40,5 46,9 53,3 50,1 53,1 54,8
Глобулин 71,6 64,5 59,5 53,1 46,7 49,9 46,9 45,2
Белоктық коэффициент 0,4 0,55 0,68 0,88 1,14 1,0 1,13 1,21

 

Альбуминнің глобулиндерге қатынасы екі айлық ұрықта 0,4-тен туар алдында 1,21-ге дейін жоғарылайды. Глобулин фракциясы да айтарлықтай өзгереді. Мысалы, эмбриональдық сатыға тән фетуин осы көрсетілген уақыт ішінде жалпы глобулиндердің мөлшерінен 57,6-дан 24,5%-ке азаяды. Туғаннан кейін 2-3 күн ішінде фетуин мүлде жоғалады. Осындай өзгеріс қой және ешкілердің ұрықтық кезеңінде байқалған. Туғаннан кейінде белок спектрінің өзгеруі тоқтамайды. А.С. Гурьянованың хабарлауы бойынша қоңыр түсті латыш тұқымы құнажындарының қан сарысуындағы жалпы белок 3 айдан 18 айлыққа дейін 6,12-ден 7,54% оның ішінде глобулин 3,03-тен 4,24%-ке дейін өскен. Глобулиндер фракциясында да айтарлықтай өзгерістер байқалған. А—глобулин — 0,89-дан 1,29%, у—глобулин — 0,01-ден 2,06 өсіп, В—глобулин — 1,13-тен 0,89% дейін төмендеген.

Кейбір органдар мен тканьдер белгілі бір белоктар синтездеуге маманданған және РНҚ мөлшері кейбір кезендерде жоғарылайды не төмендейді. Сиырлардың, құнажындардың жөне қашарлардың желініндегі ДНҚ мен РНҚ қүрамын И.Я. Шихов зерттеген. Оның деректерінде РНҚ—ның ДНҚ—ға қатынасы орташа: қашарларда — 0,48, құнажындар мен сиырлардың туар алдында — 1, сауыла бастаған сиырларда — 2,34, суалар кезде — 1,72 болған. Желіліндегі РНҚ—ның мөлшері мен сүт мөлшерінің арасында өте тығыз жоғары өзара байланыс (г = 0,71) бар екені анықталды. Бұл көп сүт беретін кезде сиырдың желінінде белоктың көп түзілетіндігін керсетеді, ал сүт азайғанда белок мөлшері де азаяды. Мұның бәрі иРНҚ—ның синтезінің әрбір кезеңге сай езгерүінде белгілі бір бірізділік барлығының куәсі, ол әр жас кезеңімен байланысты. Демек мұндай синтез ДНҚ—ның барлық учаскесінде бір мезгілде жүрмейді.

 Гемоглобинопатиялар.

Гемоглобинопатиялар — глобин ақуыздарының полипептидтік тізбектерін кодтайтын гендердін мутациясы нәтижесінде дамитын тұқым қуалайтын аурулар тобы болып табылады. Гемоглобинопатиялардың әр түрлі нұсқаларында не гемоглабин формасы өзгереді, не глобин тізбектерінің құрамының ара  қатынасы өзгереді.

Гемоглабин 4 полипептид тізбегінен тұратын гетерогендік ақуыз. Қалыпты жағдайда ересек адамның 95-98% гемоглобиндері құрамына 2 альфа ( а) және 2 бетга (р) тізбектері кіретін Нв А (а2,в2), ал 2-2,5% гемоглобиндері Нв А2 (а2. 82), тек 0,1-2% гемоглобиндері ұрық (фетальды) гемоглобині НзҒ (а2, ү) күйінде болады.

Эмбриогенез барысыңда гемоглобиңдер арақатынасы мүлдем басқаша болады және постнатальдық кезеңде еш уақытта кездеспейтін формалары кездеседі. Мысалы, 18 апталық ұрықтар құрамында ересек адамдарда кездеспейтін — е полипептид тізбегі бар Нв Gower2 (а2,e2) гемоглобин, 20-шы аптадан бастап бұл гемоглобин НвҒ (а2,у2) гемоглобинмен ауыстырыла бастайды және ол құрсақтағы балада, жаңадан туылған нәрестелерде басым болады. Фетальдық гемоглобиннің А гемоглобинмен алмастырылуы 1 жаста жүзеге асады.

Глобин гендерінің орналасу ерекшеліктеріне және транскрипциялануының қадағалануының күрделілігіне қарай бұл аурулардың қалыптасуының бірнеше генетикалық тетіктері белгілі. Альфа (а) тізбектің 2 қосарланған (дуплексті) гендері 16 хромосомада (16р13.3 –pter- (а2, а 2) орналасқан. Бетта (в) глобин тізбектерінің гені 11 хромосоманың 11р 15.4 — р15.5 учаскесінде кластер түзіп орналаскан. Кластерде гендердің орналасу реті олардың эмбриогенезден ересек жасқа дейін бірізділікпен экспрессиялану ретіне сәйкес болады: бірінші болып £- тізбек гені. содан кейін 2 гамма (у) тізбек гендері (у—О жәнеу—А), бетта (р) гендері орналасады. Бұл гендердің өнімдері альфа (а) глобин тізбектерімен бірлесіп әр түрлі гемоглобин типтерін қалыптастырады. Кластер гендерінің кезек—кезегімен экспрессиялануы оның 5′- ұшынан біршама қашықта орналасқан промотордың реттеуші гендері арқылы жүзеге асады. Белгілі бір глобин тізбегінің экспрессиясын төмендететін не толық бастырмалайтын мутациялар пайда болған жағдайда кластердің басқа гендерінің экспрессиясының күшеюі байқалады. Нәтижеде тиесілі жас кезеңіне тән емес гемоглобиндер түзіледі.

Альфа (а) және бетта ( р) глобиндер санының азаюы не толықтай болмауы және гемоглобин молекуласында олардың басқа тізбектермен алмастырылуына байланысты дамитын ауруларды Жерорта теңізі қазбасы немесе талассемиялар деп атайды.

Альфа (а) және бетта(в) глобин тізбектерінің синтезделуінің бүзылуларына қарай альфа ( а) талассемия және бетта (в) талассемия аурулары нұсқаларын ажыратады. Бұл аурулар гемоглобинопатиялар тобының басым бөлігін құрайды және глобин тізбектері гендерінде пайда боған нүктелі мутациялар нәтижесінде туындайтын көпшілікті аллелизм күйінде кездеседі. Қазіргі кезде мұндай мутациялардың 300-ге жуығы сипатталған.

Талассемиялардан басқа гемоглобинопатиялардың кең таралған нұскаларына орақпішінді каназдылық ауруын, метгемоглобинемия және эритроцитоздарды да жатқызуға болады.

                      Альфа (2) талассемия.

Альфа ( а) глобин тізбектері гендерінде болатын мутациялар негзінде дамитын ауру тобы. Олардың генетикалық себептері альфа (а) тізбектері (2а және 2р) генінің 4 көшірмесінің ірі делециялары саналады.

Альфа (а) талассемияның клиникалық көріністері делециялар ұзындығына қарай өзгереді. Егер делеция геннің 1 көшірмесінде болатын болса, онда ауру симптомдары байқалмайды, екі көшірме делециясы микроцитоздың дамуына, үш көшірме делециясы созылмалы гемолитикалық қан аздылықпен сипатталатын және 4 бетта тізбектен құрылған гемоглобиннің түзілуіне алып келетін аурудың нағыз клиникалык дамыған типін қалыптастырады. Ал, 4 көшірмені қамтитын делеция альфа (а) тізбектің мүлдем болмауымен және тіршілікті болдырмайтын төрт гамма (у) тізбектерден (Нв 4) құрылған гемоглобиннің түзілуіне алып келеді.

Бетта (В) талассемия (ОМІМ: 141950) — геннің бетта (в) глобин тізбектерінде пайда болған мутациялар негізінде дамитын аурулар тобы. Мутация типіне альфа(а) және бетта (в) глобин тізбектерінің болуы — болмауына байланысты бұл аурудың бірнеше клиникалық — генетикалық нұсқаларын ажыратады.

Бетта (в) талассемия нонсенс мутация, сплайсингтің бұзылуы және транкрипция рамкасының жылжуы типті мутациялар нәтижесінде дамиды. Оның себебі болып геннің промоторлық учаскесінде ТАТА, — ЦТ және ЦАДЦЦ бокстарында, 51 және З1—трансляцияланбайтын учаскелерінде пайда болған мутациялар саналады. Мұндай мутациялар нәтижесінде бетта (в) глобин тізбектерінің синтезделуі азаяды не толық тоқтайды және гемоглобин молекуласында альфа (а) тізбек гамма (у) тізбектерімен алмастырылады.

Бетта (в) талассемиялардың клиникалык симптомдары түрліше және бетта (в) глобин тізбектеріндегі мутация типтеріне байланысты болады. Бетта (в) талессемия 2-6 жаста байқалады. Сырқаттардың өсуінің кешігүі, бас және бет сүйектерінің дизморфиясы, гемолиз т.б. белгілер байқалады.

                          Орақ пішінді қаназдылық (анемия).

Бетта (в) глобин генінің мутациясы бойынша гомо-және гетерозиготалыларда дамитын генетикалық гетерогенді ауру. Бұл аурудың негізгі белгісі —эритроциттер пішінінің ораққа ұқсас болып өзгерүі. Бұл ауру алғаш рет 1910 жылы сипатталған. Аномальдық гемоглобиннің (НвS) гетерозиготалы тасымалдаушылары Жер шарының безгек ауруы кең таралған аймақтары — Орталық Африка, Жерорта теңізі, Үндістан т.б. елдерінде жиі кездеседі.

S гемоглобиннің түзілу себебі болып — бетта (в ) тізбектің 6 орнында валин аминқышқылының глутаминмен алмасуына алып келетін нүктелі мутация саналады. Бұл — гемоглобиннің ерігіштігінің төмендеуіне және полимерленуінің жоғарылауына алып келеді. Ал, олар өз кезегінде эритроциттер пішінін орақ пішінді етіп өзгертеді. Мүндай эритроциттер жабысқақ, иілімділігі жойылған болады, ұсақ қан тамырларды тығындап тастайды және гемолизденеді.

Қантамырлардың тығындалуы ишемия ошағының пайда болуына алып келеді. Егер ауру ұзаққа созылса ішкі мүшелерде, сүйек кемігінде, бас миында инфарктың дамуына ұласады.  

Ақуыз, химиялық құрамы және жалпы түсінік

By
Admin
-
0

Организм клеткасының химиялық құрамы аса бай және алуан түрлі. Онда көптеген реакцияларға қатысатын және метаболизм түзетін әр түрлі заттар бар. Мұндай алмасу нәтижесінде заттар үздіксіз өзгеріп, ыдырайды және осының арқасында жаңа заттар түзіледі. Алмасу реакциялары белгілі бір қатаң тәртіппен өтеді және әр түрлі ферменттердің әсерімен реттеліп отырады. Тірі клеткада болатын ерекше жағдайлардың арқасында реакциялар жоғары жылдамдықпен өтеді. Клетканың немесе протопластың химиялық құрамына талдау жасағанда, біріншіден, ондағы заттардың аса көптігі мен алуан түрлілігіне, екіншіден, талдау барысында тірі клеткаға тән емес заттардың пайда болуына байланысты көптеген қиындықтар туады.[3]

Академик В.И.Вернадский жер қыртысындағы элементтердің барлығы да (тіпті сирек кездесетін элементтер де) клеткада белгілі бір мөлшерде кездеседі деп санайды. Алайда тірі заттың құрамына бар болғаны 22—27 элемент кіреді. Кез келген организмнің тірі затының элементтік құрамы мынадай: С, О, Н, N. Р, S, Na, К, Мg, Са, С1, Мn, Ғе, Со, Сu, Zn, В, Аl, V, Мо, I, Si, Ni, Сг, Sе, Sn, Аs. Көрсетілген элементтердің 16-сы барлық организмдерде кездеседі.[3]

Тірі клетка затының құрамын дәлелдеу әлдеқайда қиын. Ішекте тіршілік ететін бактерия Escherihia coli  осы мәселені зерттеуде ыңғайлы материал болып табылады. Оның құрамында мынадай заттар табылған: су — 70%, бейорганикалық иондар — 1%, көмірсулар — 3%, амин қышқылдары — 0,4%, нуклеотидтср — 0,4 %, липидтер — 2 %, белоктар — 15%, ДНҚ — 1 %, РНҚ -6%. Барлық басқа организмдердің тірі затының құрамы да осы сияқты деген пікір бар. Тірі заттың құрамына кіретін молекулаларды биомолекула деп атайды, демек олардың ерекше құрылымы және өзара әрекеттесуі тіршілік негізінде жататын процестерді қамтиды. Бұл заттардың молекулаларының құрылымы, физикалық-химиялық қасиеттері және олардың тірі клеткадағы атқаратын физиологиялық ролі жөнінде қысқаша  мәліметтерге тоқталайық. Осының ішінде белоктар және оның синтезделуіне тоқтап өтсек. [3]

 

Ақуыздар тұралы жалпы түсінік. 

Тірі организмдердің негізін құрайтын белоктардың маңызды ролін Ф. Энгельс: «Тіршілік-белокты денелердің тіршілік ету әдісі»-деп көрсеткен болатын. Белок — организмдегі заттардың ең күрделісі, ал оның элементтік құрамы   айтарлықтай қарапайым болып    келеді. Онда 51-53%  көміртегі,  16-18%  азот, 7% сутегі, 21-23% оттегі, 0,7-1,3%  күкірт болады.    Кейбір белоктарда бұған    қосымша фосфор да кездеседі. Үрмебұршақ, соя, күнбағыстың тұқымында белоктың мөлшері едәуір көп болады. Бұл өсімдіктер тұқымының үгілген массасын сумен, тұзды, спиртті және әлсіз сілтілі ерітінділермен тұндыру жолымен    олардан белокты бөліп алу  қиын емес.  Күшті қышқылдармен және сілтілермен бірге қайнатқан кезде, сондай-ақ ферменттердің әсерімен белок амин қышқылдарының қоспасына ыдырайды.[3]

    Амин қышқылдары өсімдікте кетон қышқылдарын тікелей аминдеу немесе қайта аминдеу деп аталатын екі негізгі реакция арқылы синтезделеді. Олардың құрамында карбоксил тобынан басқа, амин тобы да болады. Амин қышқылдарының тірі организмдер үшін физиологиялық маңызы бар екі қасиетіне назар аударайық. Оның бірі амфолиттік, екіншісі оптикалық активтік. Сулы ерітінділерде амин қышқылдарының СООН және NH2 тобы ортадағы реакцияға қарай диссоциацияланады.    Мысалы, сілтілі ортада амин қышқылының карбоксил тобы диссоциацияланғанда минус заряд, қышқыл ортада NH2 тобы диссоциацияланғанда плюс заряд пайда болады.

Сөйтіп, амин қышқылы ортадағы реакцияға байланысты бірде қышқыл, бірде сілті ретінде қызмет атқарып, амфолиттік қасиет көрсетеді. Бейтарап ортада олар қос зарядты цвиттерион түрінде болады.

Амин қышқылдарына оптикалық активтік тән. Олардың ерітіндісі  арқылы полярланған сәулені өткізгенде сәуленің поляризация бағыты өзгереді. Оптикалық активтік кеңістіктік изомерияға, яғни хиралды көміртегі жағдайында атомдар тобының әркелкі орналасуына байланысты. Мысалы аланин амин қышқылы екі түрлі болып кездесуі мүмкін.

Өсімдік клеткасынан 150-ден астам амин қышқылдары табылған. Олардың көбі фотосинтез кезінде немесе топырақтан азотты қабылдау кезінде, жалпы метаболизм процесінде түзіледі. Адам организміне қажетті амин кышқылдары азықпен бірге қабылданады. Олардың ішінде валин, лейцин, изолейцин, метионии, треонин, фенилаланин, лизин, аргинин, гистидин және триптофан ерекше қажет. Азық-түліктің құрамында осы амин қышқылдарының болуы азық-түліктің қоректік құндылығын арттыра түседі. Олар міндетті түрде қабылданатын амин қышқылдары деп аталады.

Бүйірлік радикалдарының құрылысына байланысты барлық амин қышқылдары 4 класқа бөлінеді. I класка гидрофобты амин қышқылдары аланин, лейцин, изолейцин, валин, пролин, фенилаланин, триптофан, метионин жатады. II класқа поляризацияланған, электр заряды жоқ амин қышқылдары серин, треонин, тирозин, цистеин жатады. Бұл амин қышқылдары сумен Н-байланыс түзуге қабілетті. III класқа плюс зарядты лизин, аргинин, гистидин амин кышқылдары жатады. IV класс минус зарядты аспарагин және глутамин амин қышқылдарын біріктіреді. Олар рһ бейтарап аймақта тұрғанда теріс зарядқа ие болады.

Өсімдіктерде амин қышқылдары кең таралған. Ал белоктардың құрамына 20—22 амин қышқылы кіреді. Белок молекуласының конформациясы амин қышқылдарының бүйірлік радикалдарына байланысты.  

Белок молекуласының құрылымы. Белок химиясының тарихы, бәлкім 1745 ж. «Белок ғылым және өнер институтының комментарийларында (хабарла-маларында)» итальяндық Я. Беккаридің жарияланған жұмысымен басталған бо-лар. Бидай ұнынан бұрын белгісіз зат алғанын ғалым осы еңбегінде хабарлаған. Бидайдан алынған клейковина ұқсас болған.[3]

Осылайша алғашқы белок препараты дайындалған. Сөйтіп, белоктық заттарды зерттеудің ұзында және өте қиын тарихы басталды. Ғалымдар ең қарапайым белок — инсулиннің молекуласының құрылысын ашқанша 200 жылдан артық уақыт өтеді. Осы мезгіл бойы белок құрамы, оның ұйымдасу жөнінде ондаған болжамдар ұсынылып және олар бекерге шығарылған. Барлық болжамдар ғылыми мұрағаттарда жайлы орын тапқан.

Әйтеуір, 1945 ж. көптеген зерттеушілердің күшімен белок молекулаларының бір ұзын тізбекке жалғанған амин кышқылдарынан тұратыны анықталды. Белок молекуласын түзетін амин қышқылдары көп емес — барлығы 20. Ал қараңыздар, белоктар молекуласы амин қышқылдарының кезектесіп орналасу бір ізділігімен ерекшеленеді. Мысалы, бір белокта валиннен кейін триптофан келеді. Олардың орнын ауыстыру арқылы басқа қасиеті бар жаңа молекула алуға болады. Айталық, егер біріншісі организмде маңызды қызмет атқарса, екіншісі мүлде қажетсіз болуы мүмкін.[3]

Ал енді математикаға оралайық. Егер біз белок молекуласын әрдайым жаңадан 20 амин қышқылынан құрастырсақ, төрт амин қышқылынан тұратын пептид 20-20-20-20= 160000 әртүрлі тізбек, ал амин қышқылының п санынан — 20″ тізбек береді. Сөйтіп, орташа ұзындығы 300-ге таяу амин қышқылынан тұратын 10390  әртүрлі белок болуы мүмкін. Ал жиырма амин қышқылынан тұратын молекула «нағыз» белок молекулаларымен салыстырғанда өте кұртымдай құрылым. Осыдан бар жоғы 20 амин қышқылынан ғана құрылған белоктардың шексіз түрлерінің пайда болатынына көз жеткізуге болады.

Белоктар — биологиялық макромолекулалардың негізгі кластарының бірі. Клеткалардың көп мөлшері белоктардан тұрады: құрғақ заттың жартысы белоктардың үлесіне тиеді.  Клетканың құрылымын және пішінін белоктар анықтайды; сонымен қатар, молекулалық тану және катализдік құрал қызметін атқарады. Клетка құрылысына қажетті ақпаратты ДНҚ «шартты» түрде, клеткалық процестерге тікелей араласпай, ұстайды. Мысалы, оттегін тасымалдау гемоглобинге тән қасиет, бұл белокқа жауапты геннің оған қатысы жоқ. Компьютерлік терминологияны қолдансақ, нуклеин қышқылдары аналық клеткадан алынған нұсқауды «бағдарламамен қамтамасыз етеді». Белоктар «аппараттың қамсыздандыру» — клетканың жадында сақталған бағдарламаның физикалық механизмін іске асырады. Осындай нуклеин кышқылдары мен белоктар қызметінің айырмашылығы, оларды құрайтын суббірліктердің химиялық табиғатынан байқалады.

ДНҚ және РНҚ молекулалары химиялық жағынан өте ұқсас алып молекулаларды құрайтын нуклеотидтерден тұрады, олардың қасиеті бірізділігіне көп байланысты емес. Ал белоктар әртүрлі 20, бір біріне ұқсамайтын, амин қышқылдарынан тұрады, олардың әрқайсысының химиялық қасиеті ерекше.

Атқаратын қызметінің шеңберінің кеңдігі, олардың химиялық құрылымының және кеңістіктегі пішінінің молшылығымен сипатталады. Әртүрлі белоктардың химиялық қасиеттерінің әмбебаптығы да осыған негізделген.

Белок  макромолекуласының      күрделі      құрылымында бірнеше деңгейлер болады. Оның ішіндегі алғашқы ең қарапайымы полипептид тізбегі, яғни өзара пептидті байланыспен жалғанған амин қышқыл буындарының тізбегі. Бұл – белоктың алғашқы қүрылымы деп аталады; мұндағы байланыстардың  бәрі ковалентті, яғни нағыз химиялық берік байланыс. [6]

Полипептидтік    тізбектің    бөлігінің    екінші    құрылымы    деп бүйірлік тізбектің конформациясын есептемегендегі сол фрагменттегі негізгі тізбектің конформациясын айтады. Мұнда белок жіпшесі шиыршық тәрізді ширатылып тұрады. Шиыршық орамдары тығыз орналасады да, көршілес орамдардағы атомдар мен амин қышқылының радикалдары арасында бір-біріне тартылу пайда болады. Атап көрсеткенде, көршілес орамдарда орналасқан пептидтік байланыстар арасында (NH-пен СО-топтары арасында) сутектік байланыстар түзіледі. Сутектік байланыс ковалентті байланыстан әлдеқайда әлсіз, алайда, бірнеше қайталанғаннан кейін ол да берік ілінісетін болады. Сансыз көп сутектік байланыстармен «жөрмелген» полипептидтік шиыршық едәуір тұрақты құрылым болып саналады. Белоктың екінші құрылымы одан әрі тағы түйінделеді. Ол әлдеқайда қызық иіріле келіп оралады, бірақ соның өзінде де ол бір қалыпты және әр белокта ерекше пішінде болады.[3]

Жекеленген полипептидтік тізбектің барлық атомдарының кеңістікте орналасуын белоктың үшінші құрылымы деп атайды.

Кейбір белоктар бірнеше полипептидтік тізбектерден құралады. Әрбір тізбек — бір суббірлік немесе мономер. Үшінші құрылымды жалғастырушы байланыстар сутекті байланыстардан да әлсіз болады. Оларды гидрофобты деп атайды.

Бұл — полюссіз молекулалардың немесе полюссыз радикалдардың арасындағы ілініс күші. Ондай радикалдар амин кышқылдарының бірсыпырасында кездеседі. Полипептидтік байланыстағы гидрофобты радикалдардың бір-біріне тартылып, жабысу себебі суға шашыраған майдың немесе басқа бір гидрофобты заттың тамшыға жиналу есебімен бірдей. Гидрофобты ілінісу күші өте әлсіз байланыс болғанымен де, бірнеше рет қайталанатындығынан олардың барлығы қосылғанда едәуір әрекеттесу қуатын береді. Белок молекуласының аса күрделі құрылымын ұстап тұруға «әлсіз» байланыстардың қатысуының салдарынан, ол анағұрлым тұрақты және өте қозғалғыш болады. Кейбір белоктардың макромолекуласының үшінші құрылымын ұстастыруға амин қышқылы цистеиннің арасында пайда болатын, S-S байланыс деп аталатын берік коваленттік байланыс әжептәуір роль атқарады, бірақ тұрақты үшінші құрылым ұйымдасу үшін олардың болуы шарт емес. Мысалы, миоглобин және гемоглобин молекулаларында S-S байланыстар жоқ. Көпшілік жағдайларда белоктың бірнеше макромолекуласы бір-бірімен қосылып. өте үлкен агрегаттар түзеді. Мысалы, гемоглобин осы белоктың төрт макромолекуласының жиынтығы болып саналады. Тек осылай жиялу арқылы ғана гемоглобин қалыпты қызмет атқарады, яғни оттегі молекулаларын қосып алып тасымалдай алады екен.

Белоктың төртінші құрылымы деген ұғым – мономердің кеңістіктегі өзара орналасуы, олар бірнеше суббірліктерден құралып, белок молекуласын құрады. Гемоглобин молекуласы әдеттегі тетрамер болғандықтан, оның құрамына екі бірдей a-тізбек және екі ұқсас b-тізбек кіреді. Төртінші құрылым байланыстар (сутекті, гидрофобты) әлсіз жалғасқан, ал кейде S-S-байланыстармен де жүзеге асырылады.

Дисульфидтік көпірше – бұл екі цистеин қалдықтарының арасындағы ковалентік байланыс. Мұндай көпіршелер кейбір секреторлық белоктарда кездеседі. Көпірше глобуланың ішінде де, сондай-ақ оның үстінде де орналаса береді. Көптеген белоктарда, қалыпты цистеиндер болғанмен, дисульфидтік көпіршелер болмайды. Атқаратын қызметіне сай белоктар: глобулалық белоктар, шамалап салыстырсақ сфера пішіндес, катализ, транспорт немесе реттеу сияқты арнаулы процестерге қатысады. Кейбір белоктық заттардың құрамына фосфор кіреді, аз мөлшерде кейде темір, мыс, йод, хлор, бром және т.б. элементтер де кездеседі.[3]

Белоктардың құрылымдык элементіне амин қышкылдары енеді. Белок молекулалары бір-бірімен бірнеше байланыстар арқылы біріге алады. Әсіресе жануарлар мен өсімдіктер организміндегі кездесетін белоктардың көпшілігінің пептидті байланыс арқылы байланысатыны анықталды.  Пайда болған амин қышқылы үшінші бір амин қышқылымен байланыса алады.  Осы пептидті байланысты анықтаған және дамытқан немістің атақты ғалымы Эмиль Фишер болды.[3]

Амин қышқылының белок молекуласында алатын орны тек өзіне ғана тән.  Егер амин қышқылы басқа амин қышқылымен орын алмастырса,  қасиеті өзгереді. Сенджер деген ғалым белок молекуласында кездесетін қышқылдарды, олардың табиғатын анықтады. Инсулин белогы ұйқы бездерінің гормондарынан алынады. Қарапайым белокка жатқанымен тіршілікте маңызы зор. Осы инсулин белогінің полипептидті қалдықтардан тұратыны анықталды.

Белок молекуласына кіретін амин қышқылдарының саны өте көп. Гликокол немесе глицин H2N-СН2-СООН бұдан басқа аланин амин қышқылы немесе аминопропион қышқылы   сол сияқты цистеин амин қышқылы, метионин және т.б. кіреді.

Белок молекуласына моноамино-, диамино-, тиоқышқылдар және басқа қышқылдар енеді. Белоктардың біріншілей құрылымы кейбір белоктар үшін ғана анықталады. Мысалы: инсулин, рибонуклеаза, т.б. І950 ж американ ғалымы Полинг белок молекуласының біріншілей құрылымын көрсетті. Белоктар 2 үлкен топқа бөлінеді:

  1. Протеиндер — қарапайым /жай/ белоктар.
  2. Протеидтер — күрделі белоктар.

Белоктар өте күрделі жоғары полимерлі заттар. Оларды құрайтын мономерлер — амин қышқылдары бір-бірімен жалғасып полипептид береді, осы полипептидтердің бірігуінен белок молекуласы пайда болады. Әр организмнің өзіне тән белогы болады. Неміс ғалымы Абдер Гальден былай деген «егер 32 әріптен канша сөз жасауға болса, 22 амин қышқылдарынан сонша белок молекуласын жасауға болады».

Белоктың физикалық және химиялық қасиеттері организмнің тіршілік әрекетінің негізін құрайды. Белоктардың коллоидтық қасиеті, коацерват түзушілігі, денатурация құбылысына ұшырауы, сумен байланыс жасай отыра гидрадтануы, электр заряд түзушілік қасиеттері маңызды роль атқарады.

    Белоктың атқаратын қызметі. Организмде белок алуан түрлі қызмет атқарады. Белоктың қызметін көбіне жекелеген молекулалар да жүзеге асыруы мүмкін. Белоктың ең басты қызметі — катализаторлық қызмет. Барлық тірі организмдерде зат алмасу реакциялары ферменттердің әсер етуімен жүзеге асады. Белгілі  ферменттердің барлығы белоктардан құралған.

Заттарды тасымалдау да белоктың маңызды бір қызметі. Заттардың клетка мен органоидтар ішінде қозғалуын белок реттеп отырады, яғни оларды активті түрде тасымалдайды. Соңғы кезде клетка мембранасының құрамында түрлі тасымалдаушы белоктардың болатыны анықталған.

Белок сондай-ақ организмнің иммундық қасиеттерін жүзеге асырады. Сонымен бірге белоктың тағы маңызды қызметінің бірі — оның құрылыс материалы ретінде пайдаланылуы. Белок барлық протоплазмалық органоидтардың негізін кұрайды. Ол құрылым компонентінің бірі ретінде барлық клетка мембраналарының құрамына кіреді, тіпті сұйық гомогенді цитоплазмалық матриксте де белок кездеседі.[3]

Ақуыздын конформациясы. 

   Белок молекуласының конформациясы амин қышқылының бірізділігімен анықталады. Полипептидтік тізбекте көптеген байланыстардың төңірегінде айналым болуы мүмкін, сондықтан белоктың кез келген молекуласы өте көп, әртүрлі пішін немесе конформация түзетін қабілеті бар. Бірақ биологиялық жағдайда полипептидтік тізбектердің көпшілігі осы конформациялардың бір түрінде ғана кездеседі.[1]

Бұл амин қышқылдарының бүйірлік топтарының өзара және сумен өте осал ковалентті емес арақатынасына байланысты. Белгілі бір конформация әдеттен тыс тұрақты бола алады, ал оның қандай болатыны — амин қышқылдарының полипептидтік тізбекте орналасуына байланысты. Көптеген белоктардың полипептидтік тізбектері өз бетімен түзілу конформацияға түйінделеді. Мысалы белокты жазу, немесе денатурациялау (лат. «denaturare» — табиғи қасиетін жою) арқылы алғашқы конформациясын жоғалтқан икемді полипептидтік тізбекке айналдыруға болады. Бірақ, мейлінше жұмсақ денатурациялау әсері әдетте қайтымды, жазылған полипептидтік тізбек табиғи конформациясына өзі түйінделді. Оның мұндай қылығы белок молекуласының конформациясын анықтайтын ақпараттың бәрі амин қышқыл бірізділігінде екендігінің айғағы.  Полипептидтік тізбектің түйінделуін басқаратын маңызды факторлардың бірі — полярлық және полярлық емес бүйірлік топтардың орналасу тәртібі болып табылады.[1]

Белок синтезінің барысында олар дың көпсанды гидрофобты (гр. «һуdог» -су, «рһоЬоs» — қорқу) бүйірлік топтары белок глобуласының ішіне жиылуға тырысады,      себебі     судан      құтылуына мүмкіндік туады. Сол кезде барлық полярлық   топтар   белок   молекуласының үстіне жиылады, онда бұл түзілімдер сумен   және   басқа   полярлық   топтармен арақатынас жасай алады. Пептидтік топтар   өздеріде   жеткілікті   полярлы,   сондықтан сутектік байланысты бір-бірімен және    полярлық    бүйірлік    топтармен құруға тырысады. Осындай жолмен белок    глобуласының    ішіндегі,    түгелге жуық   полярлық    топтардың жұптасуы  жүреді.   Сөйтіп,   сутектік   байланыстар   белок       молекуласының түйінінде    бір    полипептидтік   тізбектегі    әртүрлі    бөлшектерінің арақатынасында басты роль атқарады. Сонымен қатар, олар белок молекуласының үстіндегі арақатынастарда да маңызды орын алады. Цитоплазмадан тыс белоктар (секреторлык белоктар немесе клетка үстіндегі     белоктар),      бір     полипептидтік     тізбектің      әртүрлі бөлшектерінің арасында косымша коваленттік байланыстар түзеді. Мысалы, цистеиннің екі SH-топтарының арасындағы дисульфидтік байланыстар ( SS-көпіршелер деп те аталады), түйінделген полипептидтік тізбектің көршілес келетін бөлшектерінің арасында жүреді, олар     клеткадан     тыс     белоктардың     кеңістіктегі     құрылымын тұрақтандырады; дұрыс түйінделу үшін дисульфидтік байланыстың қажеті жоқ.

Амин қышқылдарының барлық жеке арақатынасының нәтижесі, көптеген белок молекулалары өздеріне тән конформацияға спонтанды түрде келе береді: әдетте қомақты глобулалық, бірақ ішінара фибриллярлық созылған пішінде де болады.   Глобуланың  ортасы  бүйірлік  гидрофобтық  топтармен  тығыз қапталған,  кристалдың  ішіндегідей,  ал  полярлық бүйірлік топтар күрделі және тұрақсыз сыртқы қабатты құрайды. Белоктың кіші молекулалармен және басқада молекулалардың үстіңгі қабаттарымен байланысу ерекшелігі әртүрлі адамдардың осы күрделі беткі қабатта орналасуына және химиялық қасиеттеріне байланысты. Химиялық тұрғыдан белоктар — белгілі молекулалардың ішіндегі ең күрделілері.

Тізбектің бір-біріне ұқсас жиылу тәсілі әртүрлі белоктарда үнемі қайталанып отырады. Полипептидтік тізбектердің амин қышқылдарының бірізділігінде олардың түйінделуіне қажетті ақпарат болса да, ол ақпараттың қалай оқылатыны әлі белгісіз, сондықтан белоктың кеңістіктегі болашақ құрылымын бірізділік бойынша дәл болжайтын мүмкіндік жоқ. Сондықтан, белоктың табиғи конформациясын белок кристалдарын анықтайтын өте күрделі рентгенқүрылымдық талдау әдісінің көмегімен ғана табады. Бұл әдісті қолдану арқылы осы күнге дейін 200-ден артық белок талданған. Лизоцим белогының мысалында көлемді немесе қаңқалық үлгісі арқылы белоктың толық құрылымын көруге болады.

Әртүрлі белоктардың кеңістіктегі құрылымын салыстыра отырып, әрбір белоктың конформациясы бірегей болғанмен де макромомолекуланың жеке бөлшектерінде тізбектің орам түрлері үнемі қайталанып отыратындығы анықталды. Әсіресе, жиылудың (орамның) екі жолы жиі кездеседі, себебі олар пептидтік топтардың өздерінің арасындағы сутектік байланыстардың дұрыс ұйымдасуынан болады, ал оған бүйірлік тізбектердің арақатынасының бірегейлігінің қатынасы жоқ. Осы екі тәсіл де 1951 ж. үлгінің көмегімен жібек және шашқа жасалған рентгенқүрылымдық талдау нәтижесіне негізделіп, дұрыс болжанған болатын.[1]

Қазір бұл кезендік кұрылымдарды b-қатпарлы қабат және а-шиыршық деп атайды. В-катпарлы конформацияда жібек фибрионының а-кератинде тері және оның туындыларының (шаш, тырнақ және қауырсындар) белогында кездеседі. b-қатпарлы қабаты құрылымы көптеген глобулалық белоктардың өзегінің басым бөлігін құрайды. b-қабат полипептидтік тізбектің b-құрылымдық b-бөлшектері деп аталатын екі, не одан да көбірігінен құралады.

Белоктардың кәдімгі полимерден өзгешілігі — құрылымы жағынан бір-біріне ұқсас болғанмен де, мүлдем бірдей емес мономерден құралған. Белоктың мономерлері, жоғары айтылғандай, амин қышқылдары. Әрбір амин қышкылының ерекше құрылысы, қасиеті және аты болады.

Барлық амин қышқылдары үшін ортақ топтастыруға негізгі амин тобы (-NH2) және қышқылды (-СООН) кіреді. Белок полимері түзілу кезінде амин қышқылдары осы ортақ топтастыру арқылы ілініседі. Амин қышқылдарының біреуінің амин тобы мен екіншісінің карбоксилінен су молекуласы бөлініп шығады да, босатылған валенттік есебінен амин қышқылдарының қалдықтары бір-бірімен қосылады. Өзара қосылысқан амин қышқылдарының арасында NH  — СО байланысы пайда болады, бұл пептидтік байланыс деп, ал түзілген қосылыс пептид деп аталады. Амин қышқылдарының екеуі қосылғанда дипептид (димер), үшеуі қосылса үшпептид (тример), бірнешеуі, яғни көп қышқыл қосылса — полипептид (полимер) түзіледі.

Табиғи белоктың өзі полипептид болып саналады, яғни ол бірнеше ондаған немесе жүздеген амин қышқылдары буындарынан құралған тізбек. Белоктарды амин қышқылдарының құрамы, амин қышқылдары буындарының саны және олардың тізбектегі орналасу тәртібі бойынша ажыратады. Егер амин қышқылдарының әрқайсысын әріппен белгілесек 20 әріптен құралған алфавит шығады. Енді сол алфавиттегі әріптерден 100, 200, 300 әріптерді қатар тізіп жазатын сөз тіркесін құрап көрейік. Сондай сөз тіркестерінің әрбіреуі қандай да болса бір белокқа сәйкес келеді. Мұның бір әрпінің орнын алмастырсақ, сөз тіркесінің мағынасы бұзылады, сөйтіп, жаңа сөз тіркесі және оған сәйкес белоктың жаңа изомері пайда болады. Сонда бұлардан алынатын варианттар санының алыптығына оңай көз жеткізуге болады. Шынында да, жануарлар мен өсімдіктер клеткаларында болатын әртүрлі белоктардың саны қисапсыз көп.

Пептидтік тізбектің құрамына кіретін амин қышқыльның бөлігі, яғни -HN-RCH-СО- (R1, R2, … Rn бүйірлік тізбектер) амин қышқыл қалдыгы деп аталады.

Шамалы ұзындықтағы пептидтік тізбектер, құрамында 50-ге дейін амин қышқыл қалдықтары кіретін (молекулалық салмағы 6000 дейін), пептидтер (кейде полипептидтер) деп аталады. Ұзын пептидтік тізбектер немесе бірнеше тізбектен тұратын агрегаттар күрделі құрылымына байланысты ерекше қасиеттерге ие болады; бұлар белоктар болып табылады. Белок молекуласы 50-ден 5000-ға дейін немесе одан да көбірек амин қышқыл қалдықтарынан түзіледі. Бір пептидтік тізбектегі қалдықтардың саны 20-дан 600-ге дейін және одан да көбірек болады. Белок молекуласының құрамына пептидтік тізбектен басқа химиялық құрамы өзгеше, простетиттік топтар деп аталатын компоненттер кіреді. Простетиттік топтың мысалы ретінде гемоглобин молекуласының құрамына кіретін гемді келтіруге болады.

Полипептидтік тізбектің жиыстырылуында ешқандай кездейсоқтық немесе қалай болса солай орналасушылық жоқ екенін, оның түінделуі әрбір белоктың өзіне тән және өзгермейтін сипатта болатынын зерттеулер көрсетті.[1]

Полипептидтік тізбекті құрастыратын конвейер. Белоктардың синтезі біршама жинаушы конвейерді көзге елестетеді, онда рибосома үнемі и-РНҚ-ға сәйкес жылжи отырып белоктардың молекулаларын құрастыруға, шын құрылыс тетіктерін — аминоацил-тРНҚ молекулаларын жеткізеді. Рибосома өз алдына кішкене фабрика тәрізді, онда тығыз жиналған белоктар және тРНҚ бірнеше белсенді орта ұйымдастырады. Ол орталарда көптеген катализдік қызметтер атқарылады. Қосымша факторлардың әртүрлі топтары рибосоманың жұмысына белок синтезінің әрбір үш кезеңі: инициация, элонгация және терминацияға қатысады. Белок биосинтезі энергиямен GTP ның гидролизі арқылы қамтамасыз етіледі.

   Инициация — бұл кезеңде белоктың алғашқы екі амин қышқылдарының пептидтік байланысы түзілмей тұрғандағы жұмыстар жүреді. Инициация үшін рибосоманың  иРНҚ-мен  бірінші аминоацил-тРНҚ-мен бірге бастаушы комплекс құруы қажет. Бұл белок синтезіндегі баяу саты.

  Элонгация —бұл кезеңде барлық реакциялар — бірінші пептидтік байланыстың пайда болуынан бастап, ақырғы амин қышқылының белок молекуласына косылуына дейін өтеді.  Бұл  белок синтезінің ең жылдам сатысы, мұнда рибосома РНҚ-ның бірінші кодонынан бастап акырғы кодонына дейін баяу жүреді.

   Терминация —синтезделген полипептидтік тізбектің босауы; рибосоманың иРНҚ-дан бөлінуіне қажет дәйекті сатылардан тұратын кезең. Амин қышкылын полипептидтік тізбекке қосуға кажетті уақыттан салыстырғанда диссоциация баяу жүреді. Тек элонгацияның жылдамдығымен ғана салыстырып инициация және терминация баяу өтеді деп есептеуге болады. Белок синтезі өте жылдам процесс (алайда жылдамдық температураға көбірек тәуелді). Бактерияларда 37° С элонгация жылдамдығы құбылмалы: өсіп келе жатқан тізбекке / с ішінде 12-ден 17-ге дейін амин қышқылы қосылады. Элонгацияның нақты жылдамдығының мөлшері клетканың өсуіне байланысты. Көлемі 300 амин қышқылынан тұратын орташа белоктың синтезделуіне 20 с уақыт қажет. Белок синтезіне бір мезгілде бактериялық рибосоманың мөлшермен 80% қатысады. Демек, бос күйінде тек олардың азғантай-ақ мөлшері қалады. Эукариоттык клеткаларда белок синтезінің жылдамдығы төменірек. Мысалы, ретикулоциттерде 37° С элонгация жылдамдығы / с 2 амин қышқылын құрайды. Белок синтезінің сатыларын зерттеу тәжірибелері in vintro жүйесінде (клеткадан тыс) өткізілген, оған рибосома, аминоацил-т-РНҚ қосымша факторлар және энергия көзі қосылған. Бұл жүйелерде in vintro мен салыстырғанда белок синтезінің жылдамдығы бір қатар төмен болуы мүмкін.

Белоктар — құрамында көп мелшерде амин қышқылдары бар, күрдәлі жоғары молекулалы органикалық қосылыстар. Белоктың молекулалық салмағы өте жоғары: альбуминнің молекулалық салмағы 17400, ал гемоглобиннің молекулалык салмағы -68000. Кей белоктардың молекулалық салмағы 15 000 000-ға жетеді. Организмдердегі зат алмасу,  көбею,  организмнің өсуі,  тітіркенгіштігі,  бұлшық еттің жиырылуы,  бездердің белоктармен тығыз байланысты.  Белок жоқ жерде тіршілік те жоқ.  Белоктар организмде мынадай функцияларды атқарады:

  1. 1. Белоктар клеткалар мен тканнен құрылған пластикалық материал. Бұл жағынан белоктардың орнын майлар да, көмірсулар да баса алмайды.
  2. Белоктар ферменттер мен гомондарды құруға қатысады.
  3. Белоктардан неше түрлі ауру тудыратын және «антидене» сол ауруларға қарсы тұратын вирустар пайда болады. Емдеуші сывороткаларды, вакциндер, қан алмастырушылар және басқа препараттар /медицинада қолданылатын/ күрделі белок жүйесіне жатады.                                                                          .
  4. Ядро құрамындағы күрделі белоктар /нуклеопротеидтер көбею және өсуде үлкен роль атқарады.
  5. 5. Белоктар қышқыл-сілті тепе-теңдігін тұрақтауға қатысады.
  6. Белоктар энергетикалық материал. Белоктардың ыдырауы кезінде организмге керекті 12 % энергия алынады.

Жануарлар клеткасында белок өсімдіктерге қарағанда көп болады. Ересек адам күніне 100-150 г белокты пайдалану керек.

Жасанды мүшелер

By
Admin
-
0

Біздің     өмірге    маңызды    ағзаларымыздың    істен   шығуы  өлімге  алып  келеді, егер оған  алмастырушы  табылмаса . Алмастырушы  ретінде  басқа  адамның  алынған трансплантат  немесе  адамның  өзі  жасаған  жасанды  ағзаларды  қолданады.  Трансплантатты  қолдануда мынандай  жетіспеушілікпен  байланыстырамыз, трансплантаттың шектеуші қоры  және иммунды тебілу проблемасы. Осыларға  қарсы әсер  ету  үшін ағзаға иммунитетті  бәсеңдететін препараттарды  егеміз, бірақ  олардың өмір бойы қолдану  керек, олар  қымбат  және  кері  әсері  болып  келеді. Қолдануға  дайын , алмастырылатын  ағзалардың  оң  жағы  көп, мысалы хирургиялық әдісте  аз  уақыт  алады, операцияға   кезекшілік    қысқарады,   ал денсаулық  сақтау  мекемелері қаражатын  үнемдейді. Алайда  біздің  өмірге  маңызды ағзаларымыздың  қызметі  күрделі, сондықтан  оларды  жасанды материялдардан  жасау  қиын. Барлық   жасанды  ағзалар  тек  органикалық  қызметті ғана  қамтамасыз  етеді.

Басқа  маңыздырақ  ағзалар  , соның   ішінде сезім  мүшелері  жиі  қалпына  келтіруді  қажет   етеді. Соңғы  30 жыл  ішінде биоинертті материалдар қарапайым  тәжірибеде 40-тан аса  адам  ағзасының бөліктерін  алмастыруда  қолдана  бастады.

Бүйрек

Бүйрек  қанның  құрамының тепе  теңдігін сақтап  тұрады, қанның  қысымын, көлемін және қышқылдығын  бақылай  отырып, химиялық  заттардың концентрацияын , гормондардың  синтезін және  сүзгіштік орындай  отырып , бақылайды. Бүйректер  тұқым  қуалаушылық әсерінен  инфекцияның , жарақаттың  немесе  токсиндердң басқа  аурулардың  әсерінен зақымдалады. Бүйрек   арқылы  алмасу  заттарды және  суды  болу  өте  күрделі  процесс. Диализ  бұл  бір уақыт   диффуузия  мен  фильтрация  , осымен бүйректен айырмашылығы; ол  қарапайым  болып  келеді. Бірақ  өте  эффектті. Диализ  бұл эффектті  және  көмекші  ерітінді, бірақ  ол  бүйрек  жетіспеушілікте  идеалды  емес, Диализ  аппараты  мочивинаны және  қорытылмаған  трофикалық  заттарды, суды , қантты  және  тұзды  қаннан  бөліп  алады. Сөйтіп бүйректің  қызметін  алмастырады. Алайда  бүйрек  қорытылмаған  трофикалық  заттарды  қайталап  ағзаға жібереді. Бұл  процесті  диализ  атқара алмайды. Орташа  алғанда    науқас  аптасына гемодиализге  үш  рет  түседі, ал  әр  емі  бес  алты  сағатқаь  созылады .  Осы  кезде  науқас  уақыт  кетіреді, ал  Ұлыбританияның   ұлттық   денсаулық  сақтау  бөлімі  әр  науқасқа  жылына  жиырма   екі  мың  фунт   стерминтті аураханадағы  диализге жұмсайды,19300 фунт   стерминтті егер  науқас диализді  үйде  жүріп  қабылдайтын  болса  жұмсайды.

Мичиган  штатының университетінде  жұмыс  істейтін  Девид  Хьюмз биожасанды бүйректі   өндіруде . Құралда  бүйректің құбырының  стимуляциясын  қамтамасыз  ететін патрон  гемафильтр және  биоректорлы камерасын  жасаған, оның  ішінде  бүйректің  проксимальды құбыршасының  10^9  жасушалары  бар. Осы  биожасанды  бүйрек  трофикалық  элементтерді  түбекшелер  арқылы  бүйрек  жасушаларына  пайдалы  трофикалық  заттарды  қайта  өткізіп, қанға  жібереді. Бұл  құрал  ең  алғашқы  клиникалық  зерттеулерден  өтуде.                

Жүрек

Жүректің   аурулары-  АҚШ-тағы  ең  негізгі  өлімнің  себепкері, соның  кесірінен  жыл  бойы  бір млн американдық  қайтыс  болады.Жүрек  батыстық  өмір  салтынан  қатты  қиналады, стресс , сыртқы  ортаның ластануы, алкогольдың  шектен  тыс  қолдануы , жоғарғы  құрамды  холестеринді тағамдарды  қолдану  мен  байланысты  жүректің қызметі  қанды  ағза  бойына  қамтамасыз  ету. Олар барлық  тіндерге және  ағзаға  өмірлік  маңызды.

Ең  бірінші  рет  2001 жылдың  шілдесінде  Кентукки  штатында  елу  тоғыз  жастағы  американдық  Роберт  Тулзуға  жүректі  түгелдей  алмастырып  имплантация  жасаған. Құралдың  салмағы  бір  кг , Абиокор  атты  грейпфрудың  мөлшеріндей , қазіргі  уақытта  «АбиомедНнк» компаниясында  жасалып  шығарылады.Массаусейс  штатында  . Абиокор  бұл  титандық  және  полимерлік  насос, ол  иықта  көтеріп  жүретін  аккмулятор арқылы  құра  алады. Тері  арқылы  ешқандай  сымтектік  жүргізілмейді, бұл  инфекциның рискін  қысқартады. Тулз  мырза  төрт айдан  кейін  қайтыс  болады,  денсаулығының  жалпы  жағдайының   нашарлауынан құралады. Он төрт  науқасқа  орнатқан .  Құрал  науқастардың  өлімінің  тікелей себепкері  емес, науқастардың  көбі  ұзақ  өмір  сүреді, имплантацияға  дейінгі  айтылған  уақытынан.

Кейінірек  «Джавик -4» деген  жасанды  жүрек  шығарылды, ол төрт  камералы  полиуретанды  агрегат , екі  диафрагменді  насосы  және  төрт  механикалық  клапаны  бар. Аппарат  тез  ағзаға  қосылған  , бірақ  оның  қолдану  мерзімі  4-5   жыл  аралығында  ғана  және  сымтетікті  қолдануды  қажет    етті,   оны     тері     арқылы     сыртқы   аккмулятормен   байланыстырған.

1980 жылдары  онымен  клиникалық  тәжірибелерден  өткізген , уақыттық  жетістікке  жетпеді, алайда  оны  қосымша  жүрек ретінде  науқастың  өмірін ұзарту  үшін  қысқа  уақытқа  қолданған, олар  трансплантатты  күткенге  дейін.

Ең көп  қолданғаны , жүректің  критикалық  проблеммаларымен    күресу    кезінде ,     клапандарды  ауыстыру, шунттау (тамырлық  трансплантат) операциясын  жүргізу      және     жүректің      стимуляциялық    құралдарын  орнату ,     оның      ішінде     насостарды      және кардиостимуляторларды     орнату    болып     табылады.                                                                                              Өкпе

 Өкпе    қандағы     екі    тотықты     көміртекті    оттегіге  алмастырады.    Әр     өкпеде    майда  ауалық  қапшықтар болады:    альвеолалар,    сопақша    капиллярлардың  торшаларында     ілініп     тұрады,    онда эритоциттер  тек  бір- бірлеп  кіре  алады. Әр  жасуша  екі  тотықты  көміртегі  бөледі  және  альвеолалардан  мембраналары  арқылы  оттегіні  сіңіреді.   Өкпеде    40    әртүрлі      жасушалар  бар, олардың  құрылымы  өте  күрделі болып келеді, сондықтан  оны  жасанды  құру  өте    қиын  және  өкпенің  барлық  қызметі     соңына  дейін  зерттелмеген. Сондықтан  қазіргі  уақытта   тек  тыныс  алу  мен  оттегі  алмасу  машиналары  ғана  өндірілген.    Хирургиялық      операция    кезінде  ағзадан   қан  алынып, мембраналық  немесе  көпіршіктік  оксигенератор    қанға     оттегіні     енгізіп  және  екі  тотықты  көміртекті    алып      тастау    үшін    қолданады. Жақында  имплантацияланған     катетер     оттегінің    көзі    ретінде  жасалған,   оны     полая     көк  тамырына  орнатады(жүрекке  қанды  әкелетін  көктамыр ),    оны    жедел  және  созылмалы  өкпе     ауруларымен     ауыратын    науқастарға    көмек  ретінде  шығарған.    Қан     катетерден    өткенде  оттегімен  қанығады.   Бұл    құрал     үлкендерге  тыныс  алуға  қажет   жартылай     оттегімен   екі  апта  бойы  қамтамасыз  ете  алады,    сондықтан     оны       жарақаттан      немесе  аурудан     кейін      өкпе     қалпына     келгенше    қысқа  уақыттық тыныс алуға көмекші құрал ретінде  пайдаланған жөн                                        

Бауыр

Бауыр   бұл   үлкен   және   күрделі    мүше,   мыңдаған қызметті    атқаратын    жасушалардан    тұрады.   Бауыр май,  көмірсу,   қанның    ұю    факторы,    ақуыз алмасуының деңгейін    қалыпты    ұстайды,    көптеген    маңызды химиялық    заттарды    синтездейді   және     қанды        токсиндерден    тазартады.    Қазіргі уақытта бұл қызметтерді         жасанды    мүше    арқылы    қамтамасыз   ету    мүмкін     емес.       Қазіргі        уақытта    тек     бір ғана қызметті қамтамасыз     етуге      болады,     ол      қанды    детоксикациялау. Ол        клиникалық      әдістер арқылы жасалады, мысалы плазмофорез,      ол бүйректің     диализіне ұқсас. Криофильтрацияда      қосылыстар     және     патогендер     қан сарысуында    тұнбаға       түседі,    сарысуды    салқындатқанда гельге     айналады.    Алайда     екі    әдісте     де    жиі   клиникаға бару    керек.    Сондықтан     зақымданған    бауырды     алмастыру үшін    жасанды     тіннің      жасанды     материалдың    гибридін, яғни    тіннің     иннсинирингі       арқылы     алынған     конструктін қолданады,     немесе     зақымдалған    бауырға     бағаналы жасушалрды     егеді,    олар    оны      регенерациялап,    бастапқы жағдайы     мен     қызметін     қалпына      келтіреді.                  Ұйқы безі

Ұйқы безі қандағы қанттың  мөлшерін реттейді. Эндокринді  панкреатикалық жасушалардың аралшықтары қанттың деңгейін    гормондардың мөлшерін жоғарлата отырып, жасушаларда қанттың   рецепторларын  аша отырып,  төмендетеді. Егер ұйқы безі инсулинді  синтездей  ала алмаса, жасушалар қантты сіңіре алмайды, және қуат майлардың    ыдырауынан    алынады, бұл  айқаста  жүрек  айналуына  және  кома  мен  өлімге  әкелуі  мүмкін.  Қанттың  созылмалы  дисбалансы  сусыздануға  , көз  соқырлыққа  ,  бүйректің  жетіспеушілігіне  ,  жүректің  жетіспеушілігіне  және  аяқтары  мен  табандарындағы  қанайналымының  бұзылуына  ,  нәтижесінде  аяқтың  ампутациясына   әкелуі  мүмкін.

1969  жылы  Миннесот  штатының  университетінде   инсулиннің    имплантацияланған  насосы  өндірілген. Оны  тері  астына      имплантацияланған.                      

Көз

Жарық    беткейіне    түседі,   онда    ол      кристалдық    линзада     қарашықпен     фокусты     алады,    одан   кейін  оған  нақты    фокусты    алып,    көздің     түйіншікті    нүктесінде жарықтың    сәулелері    конус   тәрізді   формаға   беру   үшін жасалады.   Нұрлы   қабық   қарашықтың   диаметрін   бақылайды, көзге   өткізетін    жарықтың    мөлшерін    басқарады.   Жарықтың сәулелері    түйінді   өткен    кезде,   олар    қарама  қарсы конусқа кеңейеді,    желетәрізді   зат   арқылы    өтеді   және    ішкі    көздің артқы   жағынан    торшада    фокусталады.   Торша   жарыққа сезімтал    жүйке    жасушаларына   құралады   таяқшалар   және тостағаншалар,   олар    электронды    сигналды   іш   қыртысы көру аймағының   оптикалық    жүйкесі    арқылы   жібереді,   олар екі майда   учаске  мидың    артқы     төменгі     бөлігінде. Егер ми қыртысының    көру    аймағы    зақымдалса,    көз   және   көру жүйесі    түгел    қызметін    атқаратын    болса   да, соқырлыққа да алып    келуі    мүмкін.

Затты    көрудің     бүкіл   процесі   0,1   секунд   алады, бұл ең жылдам    компьютер    арқылы   фотоаппараттың    өндіру уақытынан   да   өте   тез    өтеді.

Әр   жыл    сайын    бірнеше   мыңдаған   адам    аурудың немесе    химиялық    күюдің    әсерінен    торшасын   зақымдап, көруі  нашарлайды,   соқырлыққа   алып   келеді. Трансплантация қарапайым    процедура  болып   келеді,    ал   егер    донор табылмаса,    синтетикалық    «енетін»    протезді   қолдануға болады.   Имплантат    бұл   цилиндрлі    линза    Тефлон юбкасымен   бірге   оны   торшаның    қуысына    орнатады. Имплантанттың   сыртын   сүйекше   үстімен   (арнайы дәнекер тіні, коллагенге бай)   және   коньюктивамен   (қабақты    астынан қаптайтын   мембрана)   қапталынған.

40  жыл   бойы   ми   қыртысының   көру   аймағына электрлік сигналдарды   беру    арқылы    көруді   қалпына    келтіру үшін көптеген    тәжірибелер   жасалынған.    Әсер   ету   арқылы түйсікке    айқын    жарық     дақтарын    түзу    болып   табылады. Әр   түрлі     электродтармен    электрлік    импульстер    беру арқылы    дақтар    орнын    ауыстырып    көрініс   түзеді.   Көрініс нашар    салалы    электронды    таблоға     немесе   теледидардағы көрініске    ұқсайды.    Алайда    науқастардың   қ ауіпсіздігі үшін электрлік    стимуляция    жолымен    көруді    қалпына келтіру тәжірибелік    әдіс    ретінде    қалды. Функционалды имплонтацияланған    жасанды    көз    бұл   болашағымыздағы  іс.                                                 

Мұрын

Иістерді    электронды   сигналдармен жеткізетін бионикалық   мұрындар    өндірілген,     бірақ   олар   дене   мүшесі емес,  машиналар,  сонымен   қатар    оларды    адамның     ағзасына қолдану    міндетті    емес,     оларды   детектор ретінде, тағамдардың   сапасын    бақылау    үшін немесе порфюмерлік заттар не химиялық   қосылыстардың   сәйкестігін   анықтау үшін қолданады.  Құралдың    иіскейтін   бөлігінде вакуумдық насос ауаны   сорып, термисторлар   буы    арқылы   өтеді, оны иіс сіңіруші материалмен қаптайды. Конденсация болғанда, термистордағы температура шоғырлайды, электронды сигналды компьютерге жібереді. Қоданылатын сіңіруші материалды мұрынның иіскеу эпителиінде анықтауға болады, яғни майлар, көмірсулар және ақуызда.

  Көмей  

Көмей     бұл     трахеяның     жоғарғы     бөлігіндегі қуысты шеміршек.    Ол   үш    қызмет     атқарады.    Біріншіден,   ол трахеяны    қорғайды,    жұту    кезінде     тұншығудан   құтқарады. Екіншіден   ол    клапандық     қызметті     атқарады,    өкпеге қысым    түсірмейді.    Соның     арқасында   біз   ауыр    затты көтереміз.    Үшіншіден     дауыс    байланыстары   вибрацияланып даусты    түзеді,    одан    кейін    ауыз   аппараты   түзеді.

Ісік    ауруларының    нәтижесінде     көмейді    алып тастайды    және   трахеяны    тыныс    алу    үшін    мойынға жылжытады.   Сөйлеу,    бұл   кезде,   тек   қана   кеңірдек бұлшықеттері    арқасында    болады.   Алайда    науқастардың тек қана    15%-і    ғана   жақсы    сөйлей   алады.    Кеңірдек арқылы сөйлеуді    жеңілдету    үшін     Т тәрізді  Blom-Singer    протезін  қолдануға      болады.   Протездің     қуысты    стержені  трахеяны  кеңірдекпен    байланыстырады  . Протез     клапан     ретінде  әсер  етеді,    кеңірдекке     өткізеді,    ал    сұйықтық    және    қатты  денелерді    трахеяға    өткізбейді.    Айналдырылған    резеңке  диофрагма    ауаны     тыныс     алу    кезінде    енгізіп,   тыныс  шығару     кезінде    стома     арқылы       ауаны  жоғалтпауын  қамтамасыз    етеді,   сондықтан    кеңірдек арқылы  шығарылған  дауыс   ауыз    қуысына   бағытталады.                                             Servax Inton     деген     электронды    көмейлер    бар . Онда  вибрациялық    электронды     дауыстық    көзі  бар, кнопканы  басқанда    ғана     іске    асырылады.  Ол  мойынға  тығыз  шабысып    тұрғанда   ол     дауысты  ауыз  қуысына  жібереді.  Бұл  дауыс     сөйлеуге  алып     келеді,     адам     сөздері      айтқанда.   Бұл  құралда  екінші   кнопкасы  болады, ол  интонацияны  өңдеуге  көмек  береді.

.Болашақта    мойын  бұлшықеттеріне  инплантацияланған  , электродты    құралдар     болады.    Электродтар     бұлшықет  сигналдарын    жазып    алады.    Сигналдарды    алдымен  графикке    енгізіп ,    программаланған     құралда      интерпритацияланады.

Бұл    бөлімде     жасанды     ағзаларға    түсінік    беріледі, дефицитті    трансплантаттардың    альтернативі   ретінде  қолдану  үшін    өңделген .   Алайда     біздің    өмірге    маңызды  ағзаларымыз    өзінің    қызметі    және    құрылымы    бойынша  өте  күрделі.   Егерде    зақымдалған  ағзаның     жасушаларын  регенерацияланған    ағзаға    стимуляцияланғанда    және  оның  қызметі    қалпына     келгенде,    не    болмаса   мүшедегі   жасушалардың     стимуляциясы    мүмкін     болмаса,   жаңа  жасушалар    енгізілуі    болар   еді.   Қазіргі    уақытта     жаңа  инновациялық    аймақ    даму   үстінде ,   оны     тіндердің  инжинирингі    деп    атайды,   онда    науқастың    не  болмаса  басқа   адамның    бағаналы    жасушалары    каркасқа    егіліп, не  жасанды   биоматериалдардан   жасалынған ,   оның    ішінде биокерамикалар ,   не    болмаса    рекорбирленген  полимерлерден немесе    табиғи    материалдардан  ,   мысалы    коллагеннен  жасалынады.   Жасушалар    каркаста    биореакторда    өсіріледі. Шаблондар    жасушаның    өсуіне    қажет    үш    бөлімді    форманы    қамтамасыз    етеді .

Жоспар: 

  1. Кіріспе бөлім

  2. Негізгі бөлім

Жасанды  мүшелер: а) Бүйрек

б) Жүрек

в) Өкпе

г) Бауыр

д) Ұйқы безі

е) Көз

ж) Мұрын

з) Көмей

Жүректің электрлік белсенділігі

By
Admin
-
0

Жүректің электрлік белсенділігі

Жоспар:

  1. Жүрек
  2. Құрылысы мен Қызметі
  3. Жүрек ырғағы
  4. Жүрек қызметінің көрсеткіштері.
  5. Электрокардиография
  6. Миокард жасушасының электрлік белсенділігі
  7. Жүрек қызметі ырғағының өзгеруі
  8. Электрокардиографтың құрылысы, жұмыс істеу принципі.
  9. 1.Жүрек

Жүрек — іші қуыс бұлшықетті мүше. Ересек адам жүрегінің салмағы 250-300 грамм. Жүрек кеуде қуысының сол жағына таман орналасқан. Оның дәнекер тканінен түзілген жүрек қабы қаптап тұрады. Жүрек қабының ішкі беті жүректі ылғалдайтын және жиырылу кезінде үйкелісті кемітетін сұйықтық бөліп шығарады. Жүрек бұлшықеті (гр. myocardiummys — бұлшықет, kardia — жүрек) — жүректің жүрекшелері мен қарыншаларының бұлшықет қабығы (миокард). Жүрекшенің бұлшықет қабығы беткей және терең ет қабаттарынан тұрады. Беткей ет қабатының кардиомиоциттері көлденеңінен орналасады. Ол оң және сол жүрекшелерді сыртынан қаптап, оларға ортақ қабат болып келеді. Терең ет қабаты әрбір жүрекшеде жекелей орналасады. Бұл қабаттың кардиомиоциттері ұзынынан орналасады. Жүрек қарыншаларының бұлшықет қабығында айқын байқалатын бес ет қабаты болады. Олардың сыртқы беткей және ішкі бұлшықет қабаттарын қиғаш жатқан кардиомиоциттер, ал ортаңғы үш ет қабаттарын сегіздік тәрізді иіле орналасқан жүрек етжасушалары түзеді.

1.1 Жүректің құрылысы мен қызметі

Жүректің құрылысы оның атқаратын қызметіне сай келеді. Ол тұтас арқылы екі — сол жақ және оң жақ бөлікке бөлінген. Ал жүректің әр бөлігі бір-бірімен жалғасқан екі бөлімнен: жоғарғы — құлақшадан және төменгі — қарыншадан тұрады. Сонымен, адамның жүрегі бүкіл сүтқоректі жануарлардікі сияқты төрт камералы: ол екі құлақшадан және екі қарыншадан тұрады.

Қарыншаға қарағанда құлақшаның қабырғасы әлдеқайда жұқа. Бұл құлақша жұмысының оншалықты көп болмауына байланысты. Ол жиырылған кезде қан қарыншаларға өтеді. Қарынша бүкіл тамырларды бойлай қан айдап, көп жұмыс атқарады. Көп жұмыс істейтіндіктен, сол жақ қарыншаның бұлшық еті оң жақ қарыншаның қабырғасынан қалың болады. Әрбір құлақша мен қарыншаның шекарасында жақтаулы қақпақшалар болады, олар сіңір талшықтары арқылы жүректің қабырғасына бекінеді. Бұл жақтаулы қақпақшалар.

Құлақша жиырылғанда қақпақшаныыңы жақтаулары қарыншаның ішіне қарай салбырап, босап қалады. Сондықтан қан құлақшадан қарыншаға еркін өтеді. Қарынша жиырылғанда қақпақшаның жақтаулары тығыз жабылып, құлақшаның кіре беріс жолын бітейді, сондықтан қан тек бір бағытта — құлақшадан қарыншаға қарай ағады, одан қан тамырларына барады.

Адам мен жануарлардың қан айналу жүйесінің орталық органы; қанды артерия жүйесіне айдайды және оның веналарға қайтып оралуын қамтамасыз етеді. Омыртқасыз жануарлардың кейбір түрлерінде (буылтық құрттарда, моллюскілерде, буынаяқтыларда) жүрек арқа жағында орналасқан, бір қарынша және бірнеше жүрекшелерден тұрады. Барлық омыртқалы жануарларда және адамда жүрек дененің кеуде қуысында орналасқан. Дөңгелекауыздыларда, балықтарда жүрек екі камералы – бір жүрекше, бір қарыншадан тұрады. Жүрекшенің қабырғасы жұқалау, ал қарыншанікі – біршама қалыңдау келеді. Балықтар жүрекшесінің маңында вена қолтығы, ал қарыншасының жанында артерия конусы (шеміршекті балықтарда), ал сүйекті балықтарда қолқа жуашығы болады. Дөңгелекауыздылардың, балықтардың жүрегі арқылы вена қаны ағып өтеді, олардың қан айналымы бір шеңберден ғана тұрады. Қосмекенділердің құрлықта тіршілік етуіне сәйкес жүрек үш камералы (екі жүрекше, бір қарынша), әрі қосымша кіші қан айналым шеңбері (немесе өкпелік шеңбер) пайда болған. Бауырымен жорғалаушылардың да жүрекгі үш камералы, бірақ қарыншасы жартылай жұқа перде арқылы екіге бөлінгендіктен қарыншада қан онша араласпайды. Тек қолтырауында жүрек толық 4 камераға (екі жүрекше, екі қарынша) бөлінген. Құстар мен сүтқоректілердің жүрегі 4 камералы (екі жүрекше және екі қарынша). Жүрек, негізінен, ұшына қарай қалың бұлшық ет арқылы екі бөлімге бөлінген және әрбір бөлімдегі камералар өзара бір-бірімен ғана байланысады. Олардың жүрегінің оң жақ бөлімінен тек вена қаны ағып өтетіндіктен венозды бөлім, ал сол жақ жартысынан тек артерия қаны ағатындықтан артериялы бөлім деп аталады. Сүтқоректілердің ұрығының дамуы кезінде оң жүрекше мен сол жүрекшенің арасы сопақша тесік (боталлов өзегі) арқылы байланысып тұрады, кейін ұрпақ дүниеге келген соң ол бітеліп қалады. Адамның жүрегі, негізінен, кеуде қуысының сол жағын ала орналасады, оның үштен екі бөлігі кеуде қуысының сол жағында, ал үштен бір бөлігі кеуде қуысының оң жағында орналасады. Өте сирек жағдайда жүректің ауытқып орналасуы да кездеседі. Адам жүрегінің пішіні конусқа ұқсас, оның оң жақ жалпақтау келген бөлігі – негізі, ал сол жақтағы сүйір бөлігі ұшы деп аталады. Жүректің ұшы сол жақтағы 5-жұп қабырғаның шеміршекті шетіне сәйкес келеді. Жүректің сыртындағы дәнекер ұлпадан тұратын қабын – үлпершек (перикард) деп атайды. Жүрек үлпершектің ішінде бос жатқандықтан, еркін жиырылып босаңсиды. Сыртындағы көлденең сайшалар жүрекшелер мен қарыншалардың арасын бөліп тұрады. Жүрекшелер жүректің негізі жағында, қарыншалар ұшы жағында орналасады. Жүрекшелердің сыртында қосымша құлақшалары болады кейде оларды саңырауқұлақ деп атайды. Жүрек үш қабаттан тұрады. Сыртқы жұқа қабаты – эпикард, ортаңғы қалың бұлшық етті қабаты – миокард, ал камераларды астарлап жатқан жұқа қабаты – эндокард деп аталады. Миокард қабатындағы бұлшық ет талшықтары жүрекшелердің сыртында екі түрлі бағытта орналасқан. Сыртқы қабатындағы бұлшық ет талшықтары екі жүрекшені де тұтасымен қоршап тұрса, ішкі қабатындағы бұлшық ет талшықтары әрбір жүрекшені жекелей қоршап жатады. Қарыншалардағы бұлшық ет талшықтарының қабаттары (сыртқы және ішкі) екі қарыншаны да тұтасымен қоршап, ал ортаңғы қабаты әрбір қарыншаны жекелей қоршап жатады. Сол қарыншаның миокард қабаты оң қарыншаның миокард қабатынан 2 – 3 есе қалың. Өйткені сол қарыншадан бүкіл денеге тарайтын қолқа қан тамыры басталады. Жүрекшелер мен қарыншалар арасындағы тесікті жақтаулы қақпақшалар (клапандар) жауып тұрады. Жақтаулы қақпақшалар қарыншаларға қарай ашылады. Оң жүрекше мен оң қарыншаның арасын үш жақтаулы, ал сол жүрекше мен сол қарыншаның арасын қос жақтаулы (митральді) қақпақшалар жауып тұрады. Жақтаулы қақпақшалардың жиегіне қарыншалардың ішінде орналасқан емізік тәрізді бұлшық еттер бекіп, жақтаулы қақпақшаларды қарыншаларға қарай ашады. Ж-тің қарыншалары мен олардан басталатын артериялық қантамырлардың арасында үш жарты тәрізді қақпақшалар бар. Бұл қақпақшалар қантамырлардың ішіне қарай ашылады. Ж-тің миокард қабаты да көлденең жолақты бұлшық ет ұлпасынан тұрады, оның қаңқа бұлшық ет ұлпасынан айырмашылығы – Ж-тің бұлшық ет талшықтары торланып орналасқан және бір-бірімен қосылып жатады. Ж-тің миокард қабатында миофибриллалары аз, көбіне саркоплазмаға бай бұлшық ет талшықтары шоғырланып орналасады. Олар Ж-тің ырғақты жұмысын реттеп отырады. Оны Ж-тің өткізгіш жүйесі деп атайды. Ондағы бұлшық ет талшықтарында оқтын-оқтын қозу импульстары пайда болып, өткізгіш жүйедегі клеткалар өздігінен жиырылады. Ересек адамдарда Ж-тің салм. 250 – 330 г-дай, ұзындығы 10 – 15 см, көлденеңі 8 – 11 см, қалыңд. 6 – 8,5 см. Шамамен Ж-тің үлкендігі әркімнің өзінің жұмған жұдырығындай болады. Ж-тің қызметі жүрекше бұлшық еті мен қарынша бұлшық етінің белгілі бір ырғақпен кезектесе жиырылуы (систола) және босаңсуы (диастола) арқылы атқарылады. Ең алдымен, жүрекше жиырылып, қанды бос қарыншаға итереді, оған 0,1 с уақыт кетеді; екінші кезеңі – қарыншалардың жиырылуы (қан қолқа мен өкпе артериясына итеріледі), оған 0,3 с, ал үшінші кезеңі – жүрекшелердің де, қарыншалардың да босаңсуы (диастоласы), мұны жалпы пауза деп атайды, оған 0,4 с уақыт кетеді. Ж-тің осындай жұмысына 0,8 с уақыт кетеді. Ересек адамның Ж-гі минутына 72 – 75 рет соғады. 1 мин-та Ж-тің қантамырларға шығаратын қан мөлшерін Ж-тің минуттық көлемі деп атайды. Ж-тің жұмысы қанмен бірге келетін гормондар арқылы, сондай-ақ, өзіндегі шеткі жүйке жүйесі арқылы реттеліп отырылады. Ж-тің адам организмінде алатын орны ерекше.

  1. Жүрек ырғағы

Жүрек ырғағы      яғни 1 саны          және симпатикалық жүйкелердің (нерв) функционалдық күйіне 6 айланысты болады. Симпатикалық жүйкелердің қозуы кезінде жүректің жиырылу жиілігі артады. Осы құбылыс тахикардия деп          жиілігі төмендейді – 6 радикардия. Жүрек ырғағына ми қыртысының күйі әс ер етеді: тежелу артқанда, жүрек ырғағы баяулайды, қозу ықпалынан да өзгеруі мүмкін, әсіресе жүрекке келетін кезінде. Тәжірибелерден оң жақ

жүрекшелер бөлігін (жетекші түйіншегін жайылдырма у- татарпау- локализация) жылумен    осы керісінше суытқанда қарама-қарсы эффектінің болатындығы анықталған жылумен не суықпен жергілікті тітіркендіру жүректің жиырылу жиілігіне әсер етпейді. Бірақ ол жүректің өткізгіштік жүйесімен қозудың таралу және жүрек жиырылуының күшіне әсер етуі мүмкін. Сау жиілігі жас мөлшеріне байланысты болады.

  1. Жүрек қызметінің көрсеткіштері.

Жүрек жұмысының көрсеткіштеріне жүректің систолалық және минуттық көлемі соққы көлемі дегеніміз — әр жиырылу кезінде сәйкес тамырларға жүректің ығыстырып шығаратын қанының мөлшері. Систолалық көлемнің шамасы жүректің өлшеміне,   және Салыстырмалы тыныштықтағы ересек сау адамның әр қарыншасының систолалық көлемі шамамен 70 — 80мл- ді кезінде артериялық жүйеге қанның 120— 160 мл көлемі келіп түседі.

Жүректің минуттық көлемі дегеніміз — өкпе мен 1л қанының мөлшері. Орташа минуттық көлем 3-5 л құрайды.

Жүректің систолалық және аппаратының қызметін сипаттайды.

  1. Электрокардияграфия

Адам жүрегі – қуысты бұлшықетті мүше. Тұтас вертикаль перде арқылы ол екі жарты бөлікке бөлінеді: сол және оң. Горизонталь бағытта өтетін екінші перде жүректі төрт қуысқа бөледі: жоғарғы қуыстар- жүрекшелер, төменгі- қарыншалар. Жаңа туған нәрестенің жүрегінің массасы орта есеппен 20 г- ға тең. Ересек адамның жүрегінің массасы 0,425—0,570 кг. Ересек адамның жүрегінің ұзындығы 12—15 см- ге жетеді, көлденең қимасының өлшемі 8—10 см, алдыңғы- артқы 5-8 см. Жүректің массасы мен өлшемдері кейбір ауруларда (жүрек ақауы) және ұзақ уақыт ауыр дене еңбегімен немесе спортпен шұғылданатын адамдарда өзгереді. Жүрек қабырғасы үш қабаттан тұрады: ішкі, ортаңғы және сыртқы.

  1. Миокард жасушасының электрлік белсенділігі

Кәдімгі жағдайда миокард жасушалары белсенді   ырғақты күйде (қозу) болады, сондықтан олардың тыныштық потенциалы туралы шартты түрде ғана айтуға болады. Көптеген жасушаларда оның мәні шамамен 90 мВ-ті құрайды және ол К+иондарының мөлшерлік градиентімен анықталады. Жасушаішілік электродтар көмегімен тіркелген жүректің әр бөлігіндегі әрекет потенциалдарының (ӘП) пішіні, амплитудасы, ұзақтығы жағынан елеулі айырмашылықтары болады (сурет 2, А). 2, Б – суретте қарыншаның дара жасушасының ӘП-ң сызбасы көрсетілген. Осы потенциалдың пайда болуы үшін мембрананы 30 мВ-қа деполяризациялау қажет болды. ӘП- да мынадай фазалар бар: бастапқы жылдам деполяризация- 1-ші фаза; плато деп аталатын баяу реполяризация- фаза 2; жылдам реполяризация- фаза 3; тыныштық фазасы- фаза 4. Жүрекшелер миокардының жасушаларындағы, жүректің өткізгіш миоциттеріндегі (Пуркинье талшығы) және қарыншалар миокардының жасушаларындағы 1-ші фазаның табиғаты жүйке және қаңқа бұлшықет талшықтарындағы ӘП-ының пайда болу (үдемелі) фазасының табиғатымен бірдей. Бұл фаза натрийдің өтімділігінің артуымен анықталады, яғни жасушалы мембрананың жылдам натрий каналдарының белсенділігімен анықталады. ӘП-ң шыңы кезінде мембраналық потенциалдың таңбасы өзгереді ( -90мВ-тан +30 мВ қа дейін). Сурет 2. ЭКГ-ң уақытқа байланысты корреляцияланған жүрек жасушаларының ӘП-ң әртүрлі типтері. А — жүректің түрлі бөліктерінің кардиомиоциттерінің ӘП-ң конфигурациясы (нұсқасы); С—А — синоатриалды түйіншек; П — жүрекше; А—В— жүрекше – қарынша (атриовентрикулярлы) түйіншегі; ПЖ — жүрекше -қарынша шоғыры (Гис шоғыры); ПП және ЛП — шоғырдың оң және сол аяқтары; Ж — қарыншалар. 1—6 — миокард жасушаларының ӘП-ы; 7 — ЭКГ; Б — миокардтың дара жасушасының ӘП-ы; а — қарыншаның ӘП-ы. Тілдер- ӘП-ң әртүрлі фазаларына жауапты (1-4) Na+, Са2+, К+ басым иондар ағыны көрсетілген; б — синусты- құлақша (синоатриалды) түйіншегінің автоырғақты белсенділігі. Тілдермен баяу диастолалық деполяризация көрсетілген.

  1. Жүрек қызметі ырғағының өзгеруі.

Электрокардиография жүрек ырғағының өзгерісін тыңғылықты талдауға мүмкіндік береді. Жүректің қалыпты жиырылу жиілігі минутына  60—80 рет, аса сирек ырғақта- брадикардия кезінде — 40—50 рет, ал аса жиі ырғақта — тахикардияда — минутына  90—100-ден асады және  150- ге жетеді, одан да жоғары болады.  Брадикардия спортшылардың тыныштық күйінде жиі тіркеледі, ал  тахикардия —  интенсивті бұлшықет жұмысы мен эмоционалды қозу кезінде тіркеледі.

Жастарда тыныс алумен- тынысты аритмиямен байланысты жүрек қызметінің ырғағының үнемі өзгеруі байқалады. Оның мәні әр дем шығарудың соңында жүректің жиырылу жиілігі сирейді.

Экстрасистолалар.  Жүректің кейбір патологиялық жағдайларында дұрыс ырғақ эпизодты не үнемі кезексіз жиырылуымен (экстрасистола) бұзылады. Егер кезексіз қозу синусты –жүрекше түйіншегінде рефрактерлік период аяқталған мезетте пайда болса, бірақ кезекті автоматты серпініс әлі пайда болмаса, жүректің ерте жиырылуы басталады- синусты экстрасистола. Осындай экстрасистоладан кейінгі үзіліс әдеттегі систола уақытындай созылады. Қарыншалар миокардында пайда болатын кезексіз қозу синусты-жүрекше түйіншегінің  автоматиясына әсер етпейді. Осы түйіншек кезекті серпіністі уақытында жібереді, ол қарыншалардың  экстрасистоладан кейін әлі рефрактерлік күйде болған моментте қарыншаларға жетеді, сол себепті қарыншалар миокарды жүрекшеден келетін кезекті серпініске жауап бермейді. Содан кейін жүрекшелердің рефрактерлік периоды аяқталады және олар қозуға қайтадан жауап бере алады, бірақ синусты-жүрекше түйіншегінен екінші серпініс келгенше, біраз уақыт өтеді. Сөйтіп, қарыншаның бірінде пайда болған қозумен туған экстрасистола  (қарыншалы экстрасистола) жүрекшелердің өзгермеген ырғақты жұмысы кезіндегі қарыншаның ұзақ компенсаторлы үзілісіне әкеліп соғады.

Адамда экстрасистолалар миокардтың өзінде тітіркену көздері болған кезде, жүрекше немесе қарынша ырғағын  басқарушы аймағында пайда болуы мүмкін. Орталық жүйке  жүйесінен жүрекке келетін әсерлер экстрасистолаға ықпал ете алады.

Жүректің дірілдеуі (қалтырауы) және жыпылықтауы. Патология кезінде жүректің жүрекшелері немесе қарыншаларының бұлшықеттерінің өзіндік бір күйін бақылауға болады. Ол жүректің дірілдеуі (қалтырауы) және жыпылықтауы деп аталады (фибрилляция). Осы кезде жүрекшелердің не қарыншалардың бұлшықетті талшықтарының өте жиі және асинхронды жиырылулары орындалады- минутына 400-ге дейін (дірілдеу, қалтырауы кезінде) және 600-ге дейін (жыпылықтауы кезінде). Фибрилляцияның басты айрықша белгісі жүректің берілген бөлігінің жеке бұлшықетті талшықтарының біруақытта жиырылмауы. Осындай жиырулар кезінде жүрекшелер немесе қарыншалар бұлшықеттері қанның ығыстырылуын жүргізе алмайды. Адамда қарыншалар фибрилляциясы егер оны тоқтату үшін шаралар жылдам қабылданбаса, өлімге әкеліп соғады. Оны тоқтатудың аса тиімді тәсілі электр тогының күшті соққысымен әсер ету (бірнеше киловольт кернеулі), ол қарыншаның бұлшықетті талшықтарының қозуын тудырады, одан соң олардың синхронды жиырылуы қалпына келеді.

  1. Электрокардиографтың құрылысы, жұмыс істеу принципі.

Үшканалды автоматты режимде жұмыс істейтін ЭКЗТ-12-03 «Альтон» электрокардиографының техникалық мәліметтері: Электрокардиограф кернеуі 110- 220 Вт-қа дейінгі, жиілігі 50 Гц айнымалы токпен; ішкі қоректендіру көзінен- 12,6 В аккумулятордан қоректенеді. Электрокардиосигналдардың ену кернеуінің диапазоны 0,03 — 10 мВ шамасындай. 2 Гц жиілікте кернеуді өлшеудің салыстырмалы қателігі 0,1- 0,5 мВ диапазонында 10%- тен артық емес; ал 0,5- тен жоғары- 5 мВ-қа дейінгі диапазонда- 5%- тен артық емес. Үшканалды автоматты режимде жұмыс істейтін ЭКЗТ-12-03 «Альтон» электрокардиографы- әртүрлі жағдайларда электрокардиограмманы оперативті алуға мүмкіндік беретін портативті электрокардиограф. Электрокардиограф құрылысының жасалуы пациент пен жұмыс істейтін персоналдың сенімді электроқауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

Апаттан құтқару жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізу негіздері

By
Admin
-
0

Біздің бақытымыздың оннан тоғызы денсаулығымызға байланысты

Артур Шопенгауэр

Ақпарат дереккөзі: https://massaget.kz/layfstayl/Zdorove/22692/

  1. Авариялық шұғыл қалпына келтіру жұмыстарын ұйымдастыру.
  2. Сұрапыл табиғи апаттар мен өндірістік апаттар кезінде халықтың жасайтын әрекеттері.
  3. Радиоактивтік, химиялық заттардың әсерін азайту үшін адамдарды жасақтарға жеткізу.

Жау шабуылының зардаптарын жоюдағы барлық жұмыстар құтқару және күттіруге болмайтын аварияны түзету болып бөлінеді. Олардың негізгі мақсаты жаппай қарудан зақымданудың әсерінен адамдарды тез құтқару.

Адамдарды құтқару күрделі жұмыс компоненттерінен тұрады. Радиацияның және өрттің жайын анықтау; қорғану құрылым жайында анықтау; азап шеккендерді іздеу; өртті таратпау; жою және құлаған үйінділерден өтетін жол жасау; бүлінген баспаналар мен  панажайларды үйінділердің астынан жанып жатқан үйден, газ бен түтін толған бөлмеден азап шеккендерді шығарып алу; оларға алғашқы дәрігерлік жәрдем көрсетіп, қала сыртындағы емханаларға жіберу; радиациямен зақымданған және радиоактивті заттар жайылып кеткен аудандардан ауыл тұрғындарын шығару; адамдарды санитарлық қараудан өткізу және олардың киімдерін залалсыздандыру; территорияны дезинфекциялау.

Кезек күттіруге болмайтын аварияны түзету жұмыстары құтқару жұмыстарымен бір мезгілде жүргізіледі.

Олардың негізгі міндеттері адамдарды өте аз мерзімнің ішінде құтқаруы. Мұндай жұмыстарға қауіпсіз болу үшін үйлердің бүлінген конструкцияларын құлату және бекіту. Құтқару жұмыстарын ұйымдастыру өрт сөндіруде сумен қамтамасыз ететін құрылыстар мен негізгі магистралдық тораптарды қалпына келтіру, газ, канализация, энергетикалық тораптардағы аварияларды, байланыс линияларындағы зақымдануды жою.

Әрбір жасақтың зақымданған жерге және құтқару жұмыстарын жүргізетін объектіге баратын маршруттарын күні бұрын анықтайды.

Жаудың ядролық соққысынан кейін алғаш құтқару жүмыстарын жүргізетін объектідегі және маршруттағы радиацияның дәрежесін қорғану құрылыстарының күйін, зақымданған объектілермен орналасқан жерін, оларды құтқару жағдайларын, оларға жақындайтын барлау бөлімшесін жібереді.

Барлаудан соң әрбір маршруттағы жол қатынасы қамтамасыз ететін отрядтар құрылады. Ол әдетте инженерлік техникамен жабдықталған әскери бөлімдердің немесе құтқару, медициналық және өрт сөндіру жасақтарының құрамына кіреді. Олар өртті тоқтатын көпірлер мен жолдарды жөндейді; үйінділерден өтетін жолдарды жасап, залалсыздандырады. Әрбір маршруттағы жол қамтамасыз ететін отрядтың соңынан 1 – 2 алғашқы дәрігерлерге жол көрсететін отряд жүреді.

Объектілердегі барлаушылар тобы барлау жүргізуден басқа азаматтық қорғаныстың арнайы қызметшілері радиациялық, химиялық, өртті сөндіру, инженерлік, медициналық, бактериялық барлау ұйымдастырылады.

Зақымданған жерлердегі құтқару жұмыстарын ұйымдастыратын жетекші бастық барлаудан соң зақымдалған жерде болып, жағдайды көзімен көріп, адамдарды құтқару жұмыстарының ретін және көлемін белгілейді, жасақтардың міндетін айтады және басшылық етеді.

Құтқару жұмыстарын жүргізу туралы міндеттеме алғаннан кейін жасақтар командирлер құрамындағы адамдарды құтқару жұмыстарын жүргізетін белгіленген жерге шығаруды.

Зақымданған жердегі адамдарды құтқару жұмыстарын құтқарушы отряды жүргізеді.

Әрбір халық шаруашылығындағы объектілердегі мұндай отряд бірнешеу және олардың әрқайсысы бірнеше қорғаныс құрылыстарында құтқару жұмыстарын жүргізуге міндеттер алады.

Негізгі бөлім 

Зақымданған ошақтағы құтқару және апатты қайта қалпына келтіру жұмыстары. 

Зардап шеккендерге берілетін  көмектің негізгі мәні оның тезділігінде және жасалған  іс-әрекеттердің тиімділігінде.

Құтқару жұмыстарға төмендегілер жатады:

  • көмекке келер күштердің жүрер жолдарын барлау;
  • жолдағы немес апат орындағы өрттің жайылынуына жол бермеу;
  • апат болған жердегі баспаналардағы адамдарға көмекке бару, оларға ауа баратын жолдар іздеу;
  • құлаған үйлер астындағы қалған адамдарды іздестіру;
  • оларды шығару;
  • зардап шеккендерге дәрігерлік көмек көрсету, ауруханаларға аттандыру;
  • халықты химиялық және радиацияланған аудандардан, су басқан аудандардан көшіру;
  • адамдарды, олардың киімдерін санитарлық тазартудан өткізу;
  • территорияны, құрылыстарды, транспортты басқа техниканы химиялық улы заттардан, радиациядан тазарту.

Құтқару жұмыстарымен қатар, қалпына келтіру жұмыстары да қатар жүргізіледі.

Қалпына келтіру  жұмыстарына төмендегі іс-әрекеттер  жатады:

  • ластанған аумақтарға баратын жолдарды тазалау;
  • апаттың одан әрі тарауына жол бермеу;
  • бұзылған газ, су құбырларын және басқа да жүйелерді уақытында іске қосу;
  • қираған үйлерді қалпына келтіру немесе оларды жою жұмыстары;
  • көше бойында қауіпсіз қозғалысты және құтқару жұмыстарын қамтамасыз ету;
  • құтқару жұмыстары үшін тез арада байланыс жүйелерін жүргізу.

Жұмыс  жүріп жатқан жерде арнайы  аптечкалар, химиялық пакеттер, байлап  орау жабдықтары болуы тиіс.

Адамдарды құтқару  төтенше жағдайды әсерін жоюдың бір  бөлігін құрайды, сонымен қатар, төтенше жағдайды зардабын жою жұмыстары  арнаулы үш топқа жіктеледі:

  • құтқару;
  • арнаулы (жедел);
  • қосалқы.

Құтқару жумыстары, адамдарды құтқарып алуымен тікелей байланысты, оған мыналар кіреді:

  • басылып не қамалып қалған орындарда зардап шеккендерді іздеу;
  • зардап шеккендерді шығарып алу (оларға жету жолдарын жасау);
  • зардап шеккендерге алғашқы медициналық жәрдем көрсету;
  • зардап шеккендерді апат болған жерден көшіру мыналарды қамтиды;
  • өрт сөндіру ;
  • коммуналды-энергетикалық және техникалық желілердегі апаттарды жою;
  • тосқауылдарға кіру жолдарын жасау;
  • осал құрылыстарды күшейту.

Төтенше жағдай зардаптарын жою мынаны қамтиды:

  • халық пен ұйымдарды төтенше жағдай қауіпі туралы құлақтандыру;
  • барлау жүргізуді, қирау дәрежесін, зақымдану аймағын, су басудың немесе тасқынның таралу жылдамдығы мен ықтимал шекарасын, өртенген жердің көлемін, аудандары мен таралу бағытын және өзге де меліметтерді анықтау;
  • тікелей қауіп төніп тұрған нысандар мен елді мекендерді анықтау;
  • құтқару және басқа жұмыстар үшін іске қосылған күш топтамасы мен құралдар санын анықтау;
  • төтенше жағдай аумағындағы күш-құралдарды басқаруды ұйымдастыру;
  • зардап шеккендерге дәрігерлік көмек пен оларды емханаларға жеткізуді ұйымдастыру, сонымен қатар тұрғындарды қауіпсіз орындарға шығарып қоныстандыру;
  • құтқару жұмыстарды жүргізу барысында оған сәйкес қауіпсіздік шараларын даярлап іске асыру;
  • төтенше жағдай аумағында және оған шекаралас аудандарында коменданттык қызметті ұйымдастыру.

Құтқару жұмыстарын жүргізу барысында негізгі күш  пен құралдарды зардап шеккендерге  алғашқы дәрі-дөрмек көмегін беру үшін, бұзылыста қалғандарды шығару үшін, жедел жетуде мақсатталады.

Жұмыс жүргізудің әдісі мен тәсілі.

Құтқару жұмыстарын жүргізу тәсілдер мен әдістері жалғасымдығы ғимараттың бұзылуынан, коммуналды, энергетикалық, технологиялық жүйелерінің аварияларынан  және нысанның радиация алу мен химикалық  зарардану дәрежесінен, құрама іс-әрекеттеріне әсер ететін өрт және басқа да жағдайларына тәуелді.

Әуелі, адам болып  қалуы мүмкін жерлерде қираған құрылыстарға, бұзылған ғимараттарға және құтқару  жұмыстарын жүргізуге бөгет жасайтын авария орындарына жол ашылу керек. Бір бағытты кіретін жолдарың ені 3-3,5 м, ал екі бағыттағылардың ені 7 м болуы тиіс.

Қираған құрылыстар астынан адам құтқару шараларымен  әдетте әскери бөлімшелері мен АҚ құрамалары айналасады. Бірақ бұл  жұмысқа басқа да барлық тұрғыңдарды  қатыстыру керек.

Жарақаттар  түрі

Жарақаттар — бұл  адам ұлпалары мен органдарының зақымдануы, сыртқы себеп-тердің аяқ-қолдың сынуы  мен буынның шығуынан, жұмсақ ұлпаның  жаралануы мен дененің сыдырылуынан, органдардың зақымдануынан және көптеген басқа жәйттардың әсерінен ұлпалары мен органдары тұтастығы  мен қызметінің бұзылуы. Әсер механика-лық, техникалық, химиялық, спецификалық (рентген  сәулесі, радиоактивті сәулелер, электр тоғы), психикалық (қорқыныш) болуы мүмкін.

Балалар жарақатының көпшілігі  механикалық әсерлерден болады, сіңірдің созылуы, буынның шығуы, аяқ-қолдың шығуы).

Механикалық  жарақаттар ашық және жабық  болуы мүмкін. Жабық зақымдану  –бұл тері жамылғылары мен  кілегейлі қабықтар тұтастығы  бұзылмайтын зақымдану түрлері.  Бұған терінің сыдырылуы, сіңірдің  созылуы, жұмсақ ұлпалардың ажырауы  (бұлшық еттің, жүйкенің, сіңірдің), буын мен сүйектің зақымдануы  жатады (буынның таюы, сүйектің сынуы).Ашық  зақымдану бұл органдар ұлпаларының  зақымдалуы, артынша тері жамылғылардың  кілегейлі қабықтардың тұтастығы  бұзылады (жарақаттар, сүйектің ашық  сынуы).

Организм  ұлпасында бір сәтте, кездейсоқ,  қатты әсер ету нәтижесінде  пайда болған зақымдану қатты  жарақат деп аталады, аз күштің  көп мәрте және тұрақты әсерінен  пайда болған жарақат созылмалы  жарақат деп аталады.

Кез-келген  жарақат бір орындағы ұлпалардың  бұзылуымен қатар организмде басқа да белгілі бір жалпы  өзгерістерді тудырады (жүрек-тамыр  қызметінің, тыныс алудың, зат алмасуының  бұзылуы).

Бұл құбылыстар орталық  нерв жүйесінің тітіркенуінен,  қанның кетуінен, өмірлік маңызды органдардың зақымдалуынан, уланудан  пайда болады. Қатты сырқырататын  және қан көп кеткен ауқымды зақымдану кезінде сырқаттың  жалпы жағдайы өте жедел және  күрт нашарлайды.

Талықсу —  адам миының қансыздануы нәтижесінде  естен кенеттен уақытша айрылу.

Талықсу  көбінесе психикалық жарақат  деп аталады (қорқу, қанның  түрі, дененің аяқ асты сырқырауы).

Талықсуға  қажу, ашығу, қанның аздығы, жуынатын  бөлмеде ұзақ отыру әсер етеді. Талықсу көбінесе аяқ асты  пайда болады, алайда кейде сырқаттың  құсқысы келеді, ауаның жетіспеуін  сезінеді. Бұл жағдайда сырқат  бозарады, тамыр соғысы әлсірейді, дем алысы күшейеді. Есінен айрылған  бойда сырқат құлайды.

Дәрігер келгенге дейін талықсу кезінде сырқатқа жәрдем көрсету.

Талықсу  кезінде сырқатты оның басын  денесінен төменірек етіп жатқызған  жөн. Бұл бас миын қан ағынының  көбірек келуіне көмектеседі.  Сырқаттың тар киімдерін шешу  қажет (жағаның түймесін ағыту,  галстукты, белбеуді босату, таза  ауаның келуін қамсыздандыру). Тыныс  алуды қоздыру үшін сырқатқа  иіскеу үшін мүсәтір спиртін  береді, оның бетіне суық су  себелейді. Әдетте осы құралдар  сырқатты талықсу күйінен шығару  үшін жеткілікті.

Өте ауыр  жағдайларда жүрек қызметін жақсарту  және тамырлардың соғысын арттыру  үшін сырқаттың терісіне кофеин  кордиамин енгізеді.

Жарақаттан  естен тану туралы түсінік.

Жарақаттың, күйіктің, үсіктің ауыр салдары  естен тану болып табылады.

Естен  тану-орталық нерв жүйесі қызметінің  күрт нашарлауы нәтижесінде дамып, организмнің барлық жүйесі қызметінің  тоқтауына алып келетін ауыр  жағдай.

Екі кезеңнен тұрады:

  • Бастапқы кезең. Өте қысқа мерзімде өтеді, мазасыздық жағдайы тән, сырқат бір орында тұрмайды, айғайлайды, бұл жағдайда сырқаттың бет әлпеті өзгереді, ерін көгереді тамыр соғысы жиілейді. Бұл кезең жедел екінші сатыға көшеді.
  • Екінші кезең. Орталық нерв жүйесі қызметінің әлсіреу басталады, көмек сұрамайды, есі толық болса да ол төңірегіндегілерге  селқос, оның денесі суық, беті ағарған, тамыр соғысы әлсіз, дем алысы зорға білінеді, сұрақтарға жауап бермейді.

Бас жарақаттары.

Бас  сүйегі мен бас миының зақымдануы  механикалық жарақаттардың аса  ауыр түріне жатады. Бас сүйегі  мен бас миының жарақаттары  ашық және жабық болып бөлінеді.

Бас  сүйегі мен бас миының жарақаттануы  шартты түрде үш топқа бөлінеді: жұмсақ ұлпалардың жаралануы,  өте алмайтын (қатты ми қабы  жарақаттанбайды) және (қатты ми  қабы зақымданады).

Бас  миын зақымдаған заттардың сипаты  бойынша ол мидың шайқалуы, сыдырылуы және қысылуы болып бөлінеді.

Мидың  шайқалуынан адам есінен айрылады. Соққы қатты болса, бұл белгілер  анық білінеді. 1-2 ден 20-30 ға дейінгі минутта естен айрылу байқалып, артынша есі кіріп жарақатқа  ұшыратқан оқиға мен жағдайды  жадына тез түсіре алмайды.  Сырқаттар бастарының ауырғандығына,  айналғандығына шағымданады, құсқылары  келеді, әлсірейді. Мидың клиникалық  шайқалуы тері жамылғылардың  бозаруынан, болмашы ентікпеден, құсуға  әрекеттенуден, жүректің лүпілдеуінен  білінеді. Зақымданушыны әдеттегідей  сүлейсоқ, ал кейде керісінше  қозушылық байқалады.

Бас  сыдырылған кезде ес сақталады,  алайда оның төңірегінде ісік  болуы мүмкін. Бас қатты ауырады,  жүрек айныйды, кейде құстырады.

Қатты  соққы толқыны әсерінен (жарылыс)  адам организмі жалпы контузияға  ұшырауы мүмкін. Ауыр жағдайда  адам ұзақ уақыт бойы есінен  айрылады, бас ауырады, көру және  есту қабілеті бұзылады. Есте  сақтауы әлсірейді немесе жоғалтады.

Ауыр дәрежедегі  мидың сыдырылуы сананың өте  өрескел бұзылуымен сипатталады  (ұйқы басу, естен тану).

Ұйқы басқан  кезде сырқаттар қоршаған ортаны  елемейді, тапсырманы орындамайды,  сұрақтарға жауап бермейді. Сырқатты  осы күйден дөрекі денені ауыртатын  тітіргендіргіштерді қолдану арқылы ғана шығаруға болады.

Мидың қысылуы  көбінесе ішкі бас сүйегіндегі гематомадан (қа жиналған тер астында домбығу) немесе сынған бас сүйегінің сынығынан  туындайды. Әдетте жарақаттанғаннан кейін ес жоғалады, ол біраз уақыттан кейін қалпына келеді, содан соң сананың бұзылуы басталады.

Алғашқы медициналық  жәрдем. Ең   алдымен бас сүйегі мен ми жарақатының сипатын (ашық немесе жабық) және зардап шегушінің  жәй-күйін анықтау қажет. Бұдан кейін сананың бұзылу, қан ағу және сыртқы тыныс алудың дәрежесін анықтаған жөн.

Суға бату.

Суға батқан   кездегі алғашқы медициналық  және дәрігерге дейінгі  көмек.

Суға батушыны судан ессіз күйде алып шыққан кезде, алайда тыныс алуы  мен  тамырлардың  соғысы қанағаттанарлық  болса оны аяқтарын 40-50о–қа  етбетінен көтеріп, мүсәтір спиртін иіскетуге  береді, аяқ-қол мен кеуде клеткаларын ысқылайды.

Суға батқан кезде немесе құтқарғаннан  кейін  бірден естің қысқа уақытқа жоғалуы  күрделі асқынулардың ықтималдығы  туралы елеулі ескертулер екендігін  есте ұстаған жөн. Зардап шегушіні бүйірлей жатқызған күйде алып кетеді.

Алғашқы көмек  кезіндегі жасанды тыныс алдыру «ауызға-ауыз»,  «мұрынға-ауыз» әдістерімен  жүргізіледі. «Ауызға-ауыз» әдісімен жасанды тыныс алдыруды зардап шегушіні қатты жерге шалқалай жатқызудан бастайды. Бір қолды мойынның астына, екінші қолды зардап шегушінің маңдайына  қойып оның басын қысады сөйтіп тыныс  жолдарына ауаның еркін өтуі үшін жағдай жасалады.

Маңдайдағы  алақанның саусақтарымен ауаның шықпауы  үшін мұрынды жабады. Көмек  көрсетуші өзінің ауызымен зардап шегушінің  ауызын толығымен жауып оның тыныс  жолдарына ауаны қаттырақ  үрлейді, содан кейін зардап шегушінің  шамалы ауа шығаруына мүмкіндік  береді.

Сильвестр әдісімен жасанды тыныс алдыру.

Осындай  қозғалыстар  минутына шамамен 16 рет  жасалады. Егер жасанды  тыныс алдыруды  бір  адам жасаса, ол зардап шегушіге  тізерлей  қарама қарсы  тұрады, оның  қолын  көтеріп осындай  қозғалыстар  жасайды.

Шефер  әдісі.

Жасанды  тыныс  алдырумен қатар жүрек қызметінің қалыпқа түсуі  қоса жүргізіледі. Жүрек қызметінің тоқтауының  басты  белгісі –ұйқы  күре тамыры соғысының  байқалмауы. Тамырдың  соғысын зерттеуге  алғашқы үш жасанды ауа жұтқызылғаннан кейін жүргізіледі. Оның  жоқтығы  –жүректің жабық сылауының басталуына дабыл.

Жүректің  сыртқы сылауы кеуде клеткасының  алдыңғы қалқасы мен омыртқа арасындағы жүректі ырғақты қысу арқылы жүргізіледі. Жүректің  жабық  сылауын  жүргізу үшін зардап шегушіні қатты тегіс жерге жатқызады (11а-сурет), оның  басы қозғалмау үшін иығының  астына қатты зат қояды. Көмек көрсетуші зардап шегушінің  сол жағынан тұрады, қолын семсер тәріздес талшықтан екісін биік етіп кеудеге қояды. Бір саусақты кеудеге тікелей, екіншісін кеуденің үстіне жапсарлас қояды.

Сылау кезінде  иық белдеуінің бүкіл ауырлығымен  қысым жасау үшін қолдар созылуға тиіс. Құтқарушы омыртқаға қарай  бағыты бойынша кеудені жанши  қысады, ол жағдайда кеудені 3-4 см қысады. Әрбір жанши қысудан кейін қолды кеудеден алмай босаңсытады. Мұндай қозғалыстар минутына 60-тан кем болмауы тиіс.

Шефер әдісімен жанды тыныс алдыру.

Жүректің  сыртқы  сылауы

Жүректің   жанама сылауы жасанды тыныс алдырумен  үйлесімді жүргізіледі. Бұл жағдайда зардап шегушіге көмекті екі адам көрсетеді. Біріншісі жүрекке жанама сылау жасайды , ал екіншісі «мұрынға ауыз» әдісімен жасанды тыныс алдыру жүргізеді. Ауа шығарған кезде кеуде клеткасын қысуға болмайды. Бұл шаралар кезекпен жүргізіледі.

Ауа шығарған кезде кеуде клеткасын  төрт-бес рет қысу, одан кейін  ауаны кеудеге үрлеу (ауа жұту) жүректің жанама сылауымен үйлесімді  жасанды тыныс алдыру клиникалық өлім жағдайындағы адамды реанимациялаудың (тірілтудің) қарапайым әдісі болып  табылады.

Жасанды тыныс алдыру және жүректі жанама сылау.

Күннің өтуі.

Ыстық күндері  адамның басына ұзақ күн сәулесінің тікелей әсері ми қан тамырларының кеңеюіне әкеп соқтырады, соның нәтижесінде  басқа қанның құюлуы байқалады (гиперемия).

Беттің қызаруы  мен бастың қатты ауыру күннің өтуінің алғашқы белгілері болып  табылады.Сонан соң жүрек айниды,бас  айналады,көз қараутады және құсқысы  келеді. Ауру естен танады,тыныс  алуы жиілей түседі,жүрек қызметі  әлсірейді.

Басты орамалмен  жабу,сондай-ақ басқа суық су құю  алдын алу шаралары болып табылады.

Ыстық тию. Бүкіл организмге қоршаған ауаның ыстық температурасы (30-40) ұзақ әсер еткен кездегі орталық жүйке жүйелеріне ауыр зақым келтіретін ысыну ыстық тию деп аталады. Ол жоғары немесе  әдеттегідей  жылу реттегіштің қызметі кеміген немесе тоқтатылған кезде пайда болады.

Денеге ыстық  тиюдің үш себебі:

  • жоғарғы  сыртқы температура;
  • дененің ылғалын жібермейтін қымталған киім;
  • ауыр жұмыс істеу.

Алғашқы медициналық көмек. Зардап шегушіні суық жерге, көлеңкеге немесе жақсы желдетілетін орынға апарып, киімін шешіп, басын сәл көтеріп жатқызады. Зардап шегушіні тыныштықта қалдырып, басы мен жүрек төңірегін салқындатады (суық су құяды), тез және аяқ асты салқындатуға болмайды. Сырқатты ылғал матамен ораған дұрыс, олай ету суды буландырып, температураны төмендетеді. Сусын мен жеңіл тағам береді. Жүрек-тамыр қызметі әлсіресе, тыныс алу бұзылса, 1мл 10 пайыз кофейн ерітіндісін, 1мл кордиамин, 1мл 10 пайыз лобелин ерітіндісін береді. Күн тиген кездегі алғашқы көмек ыстық тиген кездегідей.

Газбен улану.

Тұрмысымызды  анағұрлым жеңілдетіп жүрген осы  затқа арнайы күтім мен ұқыптылық  қажет.
Газдың сыртқа шығуының негізгі себептері:

  • жалғастырушы түтіктердің ақаулары;
  • түтіктің редуктормен және газ құрал – жабдығымен нығыздап жалғанбауы;
  • бұрандалы жалғастырушылардың нығыз еместігі;
  • майлайтын жабдықтардың нығыздап қатайтуындағы шүмектердің жалғастырушы сабақтарының тығыз еместігі;
  • оттыққа сұйықтың құйылуы немесе жел өшіргенде газдың шығуы;
  • оттықты дұрыс тұтандырмау болуы мүмкін.

Газ баллондарын  өз беттеріңізше орнатып, газ құрал  – жабдықтарын өз бетіңізше жөндемеңіз. Бұл әрекетіңіз – қайғылы оқиғаға  апарып соғуы мүмкін.

Газ ошағы. Газ  ошағын тек жақсы желдетілген  үй-жайда пайдалануға болады. Газ  ошағының ішкі қуысының оттығын тұтатарда  оның есігін бірнеше рет ашып –  жабу арқылы желдету қажет. Газды  жағарда алдымен жанып тұрған шырпыны оттыққа жақындатыңыз, сосын  шүмекті ашыңыз. Түбі үлкен ыдысты қақпаққа қоярда кең қабырғалы тіреуді  пайдалану қажет. Газ ошағын үйді жылыту мақсатында пайдалануға мүлде  болмайды. Себебі, желдетілмеген үй-жайдағы  көмір қышқылды газдың жиналуы және иісті газдың бөлінуі адам ағзасының  улануына апарып соғадыБұрандалы қосылған жер мен баллонның редуктормен  қосылған жерін сабын көбігімен тұрақты тексеріп тұрыңыздар.

Баллон мен  газ ошағының арасы 0,5 метрден жақын  болмауы керек. Сондай – ақ жылу радиаторына немесе пешке 1 метрден  жақын орнатылмауы тиіс. Мөлшерден  тыс газбен толтырылған баллон жылы жер де (жылы үйге кіргізіп жылы- тқанда) жарылуы мүмкін.Газ баллонының қақпағы  көп қабатты үйлерде газ баллондарын  пайдалануға үзілді – кесілді тыйым салынады

Тіршілік  әрекетін  қамтамасыз  етудегі  қазіргі  мемлекеттің  ролі. Қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету  мәселелеріндегі  азаматтық  сана-сезім  деңгейінің, адамгершіліктің  және  қоғамның  барлық  мүшелері  мәдениетінің  маңызы. Ғылыми- техникалық  прогрестің,  қөоғамның  игілігі мен  зияткерлік  потенциалы  өсуінің  табиғи  және  техногенді  сипаты  пайда       болатын  алапаттар  санының  және  олардан   келетін  зиян  масштабтарының  ұлғаюына  әсері. Қауіпсіздікті   қамтамасыз  ету  проблемаларының   маңыздылығы.  Қазіргі  өндіріске   тән  ерекшеліктер,  қауіпті  және  зиянды  факторлардың  құрылу  аймақтары.  Өндірістік  ортаның  жағымсыз  факторлары, олардың  адамдарға  әсерін  бағалау.

Өндірістегі   қауіптілік  пен  зияндылықты  төмендететін, тиімді  ұйымдастырушылық  және  басқарушылық  әсерлері. Қауіпсіздікті  арттырудың  және  еңбек жағдайларын    жақсартудың «экономикалық»  механизмі.  Қауіпсіздік  проблемаларын  зерделеудің  маңыздылығы  және  әдіснамасы.  Өндірістік  қауіпсіздік  теориясының  негіздері.   «Машина – адам — өндірістік орта»  жүйесіндегі проблемалар.  Қауіпсіздік   проблемаларын  шешудің  жүйелілігі. Технологиялық  процестің   жоғары  қауіпсіздік   деңгейін  қамтамасыз  ету.

Түрлі мүшелер электрлік белсенділігін зерттеу әдістері.

By
Admin
-
0

 

Электромагниттік факторларды қолданудың физикалық негізін және оларды қолдану осындай  ФФ жататын электр өрісі мен оның потенциалын,   электр тоғын, электр кедергісін, магнит өрісін және ЭМ тербелістер мен  толқындарды диагностикалық және терапиялық мақсаттарда қолданудың ерекшеліктерімен және осындай ФФ қолданылатын медициналық құралдармен  және  осы  тақырыптарды  болашақ  дәрігерлерге оқытуда басты көңіл аударатын  теориялық  мәліметтерді,  сонымен  қатар оны оқу процесінде қолданудың түрлері

  1. Адам денесін құрайтын  сұйықтар негізінен оң және теріс зарядталған   бөлшектерден  құралады,  олай  болса  тірі ұлпалардың, ішкі мүшелердің  потенциал  көзі  болуы  шартты  нәрсе. Тек  мұндай  потенциалдардың  өзгеру заңдылығы  тірі  ағзадағы процестерге, оның ішінде жүректің, мидың, бұлшық еттің, қан  тамырланының, т.б. физиологиялық  күйіне  тікелей  байланысты  болуында.  Осыған байланысты  жүрек  еттерінің  қозуы  кезінде  пайда  болатын  потенциалдар  айырымын  өлшеу  әдісін   электрокардиография(ЭКГ),  ал  осы  өзгерістің  графигін электрокардиограмма деп атайды.

Жүрек  биопотенциалын  пайда  болуы  мен  оны өлшеудің  теориясын 1903 жылы ұсынған. Голландық ғалым  В.Эйнтховен болатын. Ол жүректі, уақыттың  өтуіне  сәйкес  кеңістікте  айналып  тұрған  электрлік  диполь  ретінде,  яғни  «диполь-жүрек»  түрінде  қарауды  ұсынды және  жүректің  электрлік  осі  «диполь-жүрек»  осімен  сәйкес  келеді  деп саналды. Осындай  диполдың  айналысындағы  нүктелердің  арасындағы потенциалдар  айырымының  шамасы   сол  уақыт  моментіндегі  диполдың  кеңістіктегі  орналасуына  тікелей  байланысты  болады,  олай  болса   уақыт өтуіне  байланысты «диполь-жүрек»  потенцилының   шамасы   белгілі  бір заңдылықпен  өзгереді  және  оның  пішіні(графигі)  арқылы  жүректің  физиологиялық күйін  сипаттауға болады. Жүрек  биопотенциалының шамасы өте  аз 0,1-1,5 мв, ұзақтығы 0,04 — 1,0  с,  жиілігі 10-200  Гц   аралығында  болғандықтан,  оны   тіркеуде  сезімталдығы  өте  жоғары  күшейіткіштер  қолданылады. Сондықтан ЭКГ күшейткіштеріне  өте  үлкен  талаптар  қойылады,  ол  барлық  сигналдарды бірдей,  жиілігі  мен  формасын  бұрмаламастан  күшейтуі  тиіс,  бұл  шарт орындалмаған   жағдайда  алынған  ЭКГ  сигнал  арқылы   дәл  диагноз  қою  мүмкін болмайды. Осы  тақырыптарды  өткенде   электрокардиограммадағы P, Q, R, S, T және U  тістер  жүйесінің пайда болуының  жүрек  циклдарына   сәйкестігін ашып  көрсетуге    басты назарды  аудару  қажет,  сонымен  қатар   қалыпты  және   ауытқуы  бар  ЭКГ  салыстыру  қажет.  Потенциалды  өлшеуге  қажетті электродтарды  адам денесіне: стандарты, кеуделік және  күшейтілген деген түрде  орналастырады . Жүрек,  қан  тамырлары  жүйесінің,  т.б.  көптеген   ауруларды   диагностикалауда   ЭКГ  негізі   және  басты   әдіс  болып  саналады.

Жүректің ишемиялық ауруын, жүрек ритмнің бұзылуын, т.б. тек осы әдіспен анықтайдыЭКГ  бір  немесе  көп  каналды  болып  бөлінеді.  Бір  каналды  ЭКГ-та  сигнал  әр  тармақ  бойынша кезекпен жазылады,  ал  көп  каналды  ЭКГ-да барлық  тармақтардан  келген  сигналдар  бір  мезгілде  жазылады,  сонымен қатар ЭКГ- та  басқа да мәліметтер жазылуы мүмкін, ал қабылданған  ЭКГ-ні компьютердің  арнаулы  бағдарламасы  талдайды,  алынған  мәліметтерге сәйкес   тиісті    диагнозды  ұсынады, оны   толықтыру,  тиісті  өзгертулерді енгізу  дәрігердің  міндеті.

Компьютерлік техниканың қарқынды дамуы,  ұзақта орналасқан  ауылдағы  ауруханадағы   пациентерден ЭКГ  сигналдары  теле және  интернет жүйелері   арқылы   қабылда,  тиісті шешім   қабылдауға  мүмкіндік  беруде. ЭКГ  ең  көп  тараған   медициналық  диагностикалық  құрал  болып саналады,  оның   құрлысы  мен  жұмыс  істеу  принциптері  туралы  толық мәлімет « Медицинская техника »   және т.б. оқулықтарда берілген.

  1. Жүректің кардиоцикл  ішіндегі  кеңістік   бойынша  өрісін  тіркеуді  векторэлектрокардиография (ВЭКГ) деп атайды. Мұндай әдістің  негізіне  «диполь-жүрек»  вектор  үшының  айналу  барысында  сызатын   қисығының   кеңістіктегі   проекциясы, яғни  барлық  тармақтардан бір мезгілде  алынған  потенциалдар  айырмасының  векторлық   қосындысы  түрінде  монитордың  экранында  пайда  болатын  кескіні  алынған. Ол  тұйық  сызық-  тұзақ  пішінді болып  келеді,   осыған  байланысты   үш  түрлі   Р, QRS   және T  тұзақтары  пайда  болады.  ВЭКГ  арқылы   алынатын   мәлімет   толық  болуына  сәйкес оның диагносткалық  мүмкіндігі де  мол болады. ВЭКГ  құрлысы мен жұмыс істеу принциптері туралы толық мәлімет «Медицинская техника »   және т.б. оқулықтарда берілген.
  2. Ми биопотенциалдарын  өлшеу  әдісін  электроэнцефалогафия (ЭЭГ)  деп  атайды.  Бұл  әдісте,  бастың  тері  қабатына  орнатылған  көптеген электродтар арқылы  ми қыртысының  қызметі  нәтижесінде  пайда болатын  постсинаптикалық  потенциалдарды  өзгерісін  жазу  деп,  ал   оның   графигін электроэнцефалограмма деп   түсіну қажет.  ЭЭГ сигналының  жиілігі 1-125 гц,   потенциалы 5-150  мкВ   аралығыда  жатады.  ЭЭГ  кезінде  жазылған сигналдарды жиіліктеріне,  амплитудасына және фазасына  сәйкес мынандай түрлерге бөледі: альфа  ритмді, оның  жиілігі 8 -13 Гц,  потенциалы  40-70 мкВ;  бета  ритмді,  оның  жиілігі 13-35  Гц,  потенциалы 10-30мкВ;  гамма ритмді, оның жиілігі 40-100 Гц, потенциалы 10-20 мкВ тең болады. Сонымен қатар  1-3 Гц, амплидудасы 50-150 мкВ сигналды дельта ритмді; жиілігі 3-8 Гц, ампитудасы 50-100мкВ тета ритмді деп атайды және мұндай  сигналдар арқылы   адам миының физиологиялық  күй  сипатталады. Мысалы,  қалыпты күйдегі  адам  миының   ЭЭГ-да   альфа  ритмі  басым  болып,  оны   сыртқы тітіркендіргіш  жарық  көзі   арқылы   тежеуге  болады,  ал  бета,  гамма ритмдерінің   пайда  болуы  ми  қыртысы   нейрондарының   қозуынан  деп есептелінеді.

ЭЭГ  арқылы  мидың, бас сүйектің  зақымдануын анықтауда, инсульт, эпилепсия,  психикалық  жағынан  дамудың  тежелуі  т.б.  ауруларды  диагноздауда  қолданылатын  негізгі  әдіс  болып  саналады. ЭЭГ   құрлысы  өте  күрделі  медициналық  құралдар  қатарына  жатады, оның күшейткішінің  өзіндік  шуы  өте  аз  болатын  схемалардан  жасайды, оның    құрлысы  мен  жұмыс  істеу  принциптері  туралы  толық  мәлімет «Медицинская техника»   және т.б. оқулықтарда қарастырылған.

  1. Тірі ұлпа  немесе  биологиялық   денелерде  электр  өткізгіштік  пен  диэлектриктік   қасиет    қатар   байқалады.  Биологиялық  ұлпаны  құрайтын органикалық  заттар –диэлектрик  тәрізді  қасиетке  ие  болса,  адам  ағзасын құрайтын  сұйық —  электролит,  ал  жасушы  болса —  конденсатор  тәріздес.  Осындай   қасиеттің   арқасында,   электромагниттік  факторлардың  әсерінен  биологиялық   денелерде   көптеген   құбылыстар байқалатынын  өткен   таруларда   айтқан  болатынбыз.  Сондай   қасиеттің біріне   реография (РГ)   құбылысын  жатқызуға  болады.   Реография  деп — шамасы төмен, бірақ жиілігі жоғары тоқтың тірі ұлпа, адам мүшелері немесе адам денесінің  белгілі бір  бөлігі арқылы өткен  кездегі олардың  кедергісінің  өзгеруін  график түрінде тіркеуді  атаймыз. Алынған мәлімет арқылы аталған биологиялық дененің физиологиялық күйі анықталынады. Жоғарыда аталған  қасиетінің   нәтижесінде   биологиялық  денелердің   толық  кедергісі-  импеданс  деп  аталынатындығына  және  бұл  шаманың   ток  жиілігіне, биологиялық  денелердің  σ  меншікті  электрлік  және  ε  диэлектрлік өтімділігіне  тікелей   байланысты  болатындығының   физикалық  табиғатын ашып көрсету оқу процесіндегі негізгі моментердің бірі деп санау қажет. РГ тағы бір  түрі  электроплетизмография (ЭПГ) деп аталынады. Бұл әдісте   тірі  ұлпа,  адам  мүшесі   немесе   адам  денесінің   белгілі  бір   бөлігі арқылы   ағып өткен қан  көлемінің әсерінен дене  импедансының  өзгерісін тіркеуді   атайды  және  осы  мәліметтер  арқылы   зертеліп  отырған  мүше арқылы  ағып  өткен  қанның  мөлшері  мен  жылдамдығын  анықтайды. Сонымен қатар биолгиялық денедегі  қан тамырларының  күйін және ондағы патологиялық өзгерістерді   диагноздауға  мүмкіндік береді.

Осы әдіс арқылы  мидағы  қан   айналысын   анықтауды  реоэнцефалография (РЭГ)  деп  атайды.  Аталған  диагностикалық  құралдар арқылы  алынған   графиктерді   талдау,  құралдың  құрлысы  және  онымен жұмыс істеу туралы мәліметтер  «Медицинская техника» оқулығында толық түсіндірілген.  Аталған 3  әдісте  бірдей  медициналық  құрал —  реограф  қолданылады,  тек  әр  әдіске   сәйкес  реографқа  қосымша   қондырғы жалғанады.

Бұл   диагностикалық  әдістерде   жиілігі  жоғары  тоқты  қолданудың  басты себебі ретінде  адам терісінің электрлік кедергісінің өте үлкен болуын  атаған  жөн,  зертеулерге  сәйкес оның  электрлік  кедергісі  2 ⋅ 103   дан  6  ⋅ 103  Ом   дейін   жетеді.  Импедансты  өлшеу  кезінде  мұндай  үлкен кедергілерден  өту,   тек   жоғары  жиілікті   токтарды  қолдану  арқылы  қол жеткізуге болады, мысалы  ток жиілігі 200-300 кГц     болғанда тері кедергісі 50-300  Ом  дейін  төмендейді,  оның   сиымдылық  кедергісінің  әсері байқалмайды,  яғни   импеданс   мәні  тек  кедергінің   активті  құраушысына байланысты  болады.  Осы   мақсатта  қолданылатын  РГ,  ЭПГ,  РЭГ құралдарында 30-80 кГц  жиіліктегі, шамасы өте төмен  токтар қолданылады.

Биологиялық  денелердегі  қан,  бұлшық  ет,  т.б.  кедергісі  активтіге жатады.  Жүректің  систол  циклына  сәйкес  келетін  мезгілде,  жүректен  қанның белгілі бір көлемі белгілі бір  жылдамдықпен артерияға қарай ағады, соның әсерінен  мүшелердің, қан тамырларының  көлемі  ұлғаяды, ал диастол циклына  сәйкес  мезгілде,   керісінше   олардың   көлемі  кеміп,  қанның  ағу жылдамдығы  азаяды,  осы  құбылыстардың  әсерінен  адам  ағзасының  ішкі мүшелерінің, тамырлардың т.б. қан жеткен  аймақтардың  электрлік кедергісі белгілі  бір  шама  арасында  өзгеріп отырады. Сондықтан  импеданс  көрсеткіші  арқылы   тамырлармен   қанның   ағу  сипатын,  оның  көлемін,  тамырдың  созылу   дәрежесін,  т.б.  диагностикалық  мәліметтерді  анықтаймыз. РЭГ әдісі қан тамырлар жүйесінің күйін (атеросклероз, гипертония),  мидың  қанмен  қамтамасыз  етілуін (инсульт,  ісік,),  т.б. ауруларды  диагноздауда қолданылады.

  1. Электр өрісін  терапиялық  мақсатта  қолданудың   тарихы   ертеден басталатындығы туралы осы ғылыми зерттеу жұмысының  басындағы тарихи шолуда  айтылған  болатын,  ендігі  жерде  біз  осы   мәселені  ашып  көрсетуді және  оны  оқу  процесінде   қолданудың  кейбір  жақтарына   тоқталуды жөн көріп  отырмыз.

Адам ағзасына өте жоғары кернеулі электр өрісімен әсер ету арқылы емдеуді  франклинизация  деп атайды. Бұл әдісте бір электрод адам денесі немесе  емделетін  аймақтың  үстіне(жанына)  ілінеді (орнатылады),  одан 610 см қашықтыққа екінші  электрод  орнатылады. Екі  электрод (адам-электрод) арасындағы  ауа қабаты  конденсатордағы  диэлектриктің  міндетін атқарады және  оның   кедергісі   үлкен  болғандықтан   құралдың   өндіретін   жоғары кернеуі   толығымен  осы  аймаққа  түседі.  Жоғары  кернеу  әсерінен  пайда болатын  электр  өрісі  әсерінен  электродқа  қарсы  орналасқан  ұлпада  молекулалардың   поляризациялану  құбылысы  байқалады,  соның  әсерінен электр  өткізгіштігі  жақсы  аймақтарда   микротоктар  пайда  болады,  ол  өз жағынан  сол  ортадағы иондардың  ара  қатынасын  өзгертеді. Сонымен қатар электродтар   аймағыда  электр  разряды  әсерінен  ауа  молекулалары ионданады.  Ауа  қабатында  пайда  болған  озон,  аэроиондарды  жұту  нәтижесінде   қан  тамырлар  мен  капиллярлардың  кеңуі   болады,  осындай  құбылыстардың  нәтижесінде  қан  айналысы  мен  заттардың  алмасуы жақсарады,  т.б.  оң  процестер  орын  алады.  Аталған  терапиялық   емдеу шаралары  10-50 кВ кернеу өндіретін,  АФ-1-1, ФА-5-5, т.б. құралдармен іске асырылады.

Соңғы жылдары осы әдіске өте ұқсас   аэроионотерапия деп аталатын  терапиялық  әдіс  кең  түрде    қолданылуда.  Бұл  әдісте   емдеу   шаралары, жоғары  кернеулі  электр  өрісімен  өндірілген  оң және  теріс  иондар   арқылы іске асырылады. Емдік шаралары үшін оң  және теріс зарядталған иондардың қатынасы 0,1-0,2 болуы шарт. Мұндай  емдеу  істері «Озотрон», «Ионотрон», «АГЭД-01»  құралдары арқылы  іске асырылады. Аталған  терапиялық әдістер мен құралдар нерв жүйесінің  бұзылуын, неврастения, т.б. ауруларды емдеуде қолданады.

  1. Адам денесіне бекітілген электродтар арқылы, оның ағзасына емдік  мақсатта  күші   мен  кернеуі  төмен   тұрақты  тоқпен   әсер  етуді гальванизация деп, ал  электр тогы көмегімен дәрілік заттарды адам  терісі арқылы   ішкі  мүшелерге  жеткізуді  электрофорез   деп  атайды[242]. Шын мәнінде,  көп  жағдайларда   осы  екі  әдіс  бір  мезгілде  жүргізіледі.  Адам терісінің электрлік кедергісінің өте жоғары болуы себепті, адам ағзасына ток негізінен  май мен  тері бездері, жасушы  аралық кеңістік  арқылы  енеді. Ток эпидермис  пен  тері  асты  май  қабатынан  өткен  соң,   одан  ары  жасушы  аралық бос кеңстік, қан мен лимфа  тамырлары бойымен, нерв және бұлшық ет   қабықтары  арқылы  тарап,  электродтар  орналасқан   аралықтағы  ойша сызылған  түзуден   көп   ауытқиды. Осы  құбылыс   нәтижесінде   ұлпаларда иондық  асимметрия  қалыптасады,  яғни  катода К+, Na+,  анодта   Ca 2+, Mg2+ иондарының  концетрациясының  басымдығы  орнайды,  нәтижесінде   катод қоздырушы, ал анод электроды тезеуші әсер етеді. Сонымен қатар ұлпадағы байланысқан  иондардың  біраз бөлігінің  еркін күйге көшуіне  байланысты олардың   белсенділігі  артады,  соның  арқасында   ұлпаның  физиологиялық белсенділігі артады, яғни гальванизацияның  ынталандырушы  қабілетінің сыры осы болып табылады, сондай-ақ электроосмос құбылысы да байқалады.  Осы  аталған   құбылыстар   ол  өз  кезегінде  жасушыдағы құбылыстарға, ондағы  биофизикалық,  биохимиялық  және  физиологиялық процестердің   жүру  жылдамдығына  әсер  етеді.  Гальванизациялық  емдеу әдісінде негізгі терапиялық көрсеткіш болып ток тығыздығы алынады, оның мәні әр түрлі болады. Мысалы, функциялдық ауытқуларды қалпына келтіру немесе  ынталандыру  үшін  жүргізілетін  гальванизация  тоғының  тығыздығы 0,03-0,05 мА/см2  болуы  тиіс,    токтың  максимал мәні 0,1 мА/см2  артпауы қажет. 4-5 айлық жас бала үшін  0,02 мА/см2; 5-12 айлық үшін 0,03 мА/см2 болса, 1  және онан үлкен жастағылар үшін  0,07-0,08 мА/см2 болады.

Гальванизация  арқылы  перифериялық  және  орталық  нерв  жүйелерін, радикулитті,  ми  және  жұлын  қан  айналысының  бұзылуы,  т.б.  көптеген ауруларды емдеуде қолданады. Электрофорез емдік әдісінің негізіне  тұрақты токтың электр өрісіндегі дәрілік заттардың (иондардың) қозғалысы  жатады.  Электролиттік диссоциация теориясына сәйкес  сұйықта еріген дәрілік заттар оң және теріс иондарға ыдырайды. Электрофорез  кезінде адам ағзасына «катиондар» анод электродынан, «аниондар»  катод  электродынан   ендіріледі.  В.С.Улащиктің зертеулеріне  сәйкес  электрофорез  кезінде  дәрілік  заттар  тері  астында жиналып   иондар «депосын»  құрайды.  Соңынан  олар   қан  және  лимфа тамырлары арқылы бүкіл ағзаға тарап,  терінің нерв рецепторларына үздіксіз және ұзақ мерзімді әсер етеді. Электрофорез  әдісі  арқылы  120  астам  дәрі адам  денесіне  ендіріледі және  көптеген  ауруларды  емедеуде  осы  әдіс   кең түрде қолданылады. Соңғы жылдары электрофорезді әр түрлі жиіліктегі айнымалы токтар, ультрадыбыс,  магнит  өрістерін,  лазер  сәулесін,  т.б.  физикалық  факторлар арқылы  жүргізуде   және  олардың   емдік  шараларының   жақсы  нәтиже  беретіні туралы  зертеулер  нәтижесі  жариялануда.  Осындай жұмыстардың қатарына     ультрафонофорезді,  яғни  УД  арқылы  теріге жағылған  дәрілік заттарды денеге ендіруді жатқызуға болады. Осы мақсатта интенсивтілігі 0,2-0,8 Вт/см2 болатын УД қолданылды. Жүргізілген  зерттеулер  дәрілік майлар мен гельді, гормондарды, дәрілік ертінділерді, т.б.  заттарды осындай әдіспен  теріге  жылдам   ендіруге  болатындығын  және  оның   терапиялық  әсерінің  күшейетінін  көрсетті.  Сонымен  қатар  қазіргі  кезеңде  магнитофорез, лазерофорез,  вакуумэлектрофорез,  т.б.  сияқты  қосарланған   терапиялық әдістер  қолданылуда.

  1. Кернеуі мен  жиілігі төмен  импульсты(айнымалы) токтарды  емдік мақсатта   қолдану  кең  тараған   әдістердің  біріне  жатады.   Осы  мақсатта пішіні (формасы) әр түрлі, жиіліктері  10 000 Гц дейінгі,  модуляцияланбаған және  түрлі  дәрежеде  модуляцияланған  тоқтар   қолданылады.  Мұндай терапиялық  әдістерге:  электрұйқы,  диадинамотерапия,  амплипульс- терапия,  электрмен  тітіркендіру,  электрокардио  тітіркендіргіш, интерференц  терапия,  флюктуоризация   т.б.  жатады.  Осы  тараудың  басында,   біз   импульсты  токтарды  қолданудың  физикалық  негізіне  тоқталған  болатынбыз.  Енді  осы   проблеманы   тереңдеу   тұрғыдан  қарастырайық.
  2. Күші мен жиілігі төмен  импульсті токпен  орталық нерв  жүйесіне  тікелей  немесе  рецепторлық   аппарат  арқылы  əсер  ету   нəтижесінде  оның функционалды күйін  қалпына  келтіру əдісін  электрұйқы(ЭҰ) деп  атайды. Ток күші 0,5-10 мА, кернеуі 12-18 В,  жиілігі 100 Гц, пішіні  төрт бұрышты электр тогының  миға əсерін алғаш рет  жануарларға сынаған S.Leduc (1902), жануарлардың   ұйқы  күйіне  түсіп,  импульсті  ток   наркоздың   əсеріндей болатындығын  хабарлаған,  кейінен   мұндай  токың    зиянды  əсерлері  де болатындығы анықталды.

Кейінгі  жылдары  жүргізілген   зертеулер  нəтижесіне  сəйкес (В.А. Гиляровский,  Н.М.Ливенцев 1953;  В.М.Банщиков,  Е.И.Куликова 1972; J.Brand, B.Basstein 1972 ) ұзақтығы 0,2-0,3 мс, жиілігі 1-20 Гц  төрт бұрышты импульсті  ток  əсерінен  пациентер  физиологиялық  ұйқы  күйіне   түсетініне жəне  оның  емдік  əсері  болатындығына  көз  жеткізілді,  сондықтан  мұндай  терапиялық  əдісті  электрұйқы  деп  атайды.  Бұл  əдісте  электродтар «көз үясынаə  жəне  бастың «желке-қарақұс»  аймағына   бекітіледі.  Электродқа берілген  импульсті  ток  əсерінен   аталған  аймақта  пайда  болған   сигнал  рефлекторлық  доға  бойымен  тарап,  таламусқа,  онан  соң,  ми  қыртысына жетеді,  соның  əсерінен   мидың   белсенділігі   төмендейді. Импульсті  токтардың   əсері   оның   пішініне (график  түріне),  оның ұзақтылығына,  жиілігіне,  импульстің  тіктігіне,  импульстің  басқа  да параметрлеріне тікелей байланысты болады. Электрұйқы  əдісімен   орталық  нерв  жүйесінің,  гипертоникалық, ишимиялық  т.б.  ауруларды  емдеуде  қолданады.  Осы  мақсатта  ЭС-2,  ЭС-4 құралдары арқылы 2-8 мА, жиілігі 5-20 Гц, 40-100 Гц аралықтағы токтарды пайдаланады.  Аталған   құралдардың  құрлысы  мен  жұмыс    істеу  туралы толық мəліметтер  оқулықтара берілген.

  1. Адам ағзасына  жиілігі төмен, екі түрлі  импульсті токпен жеке жəне аралас түрде  əсер ету арқылы емдеуді  диадинамотерапия деп атайды. Бұл əдісті  қолдануды 1935-1940  ж.ж.  И.А.Абросимов,  А.Н.Обрасовтар ұсынған болатын, бірақ оны медициналық  практикаға ену жолында көп еңбек еткен  P.D.Bernard (1950)  болды.  Ол  бұл  əдісті  қолданудың  технологиясын жетілдірді жəне  жəне іске асыратын құралды жасап,  ұсынды. Мұндай құрал  екі түрлі айнымалы токты өндіреді: оның бірі – жиілігі 50 Гц, үздіксіз, жарты периодты  синусиодалы  тəрізді,  соңы  созыңқы  пішінді,  құрамында тұрақты ток  құраушысы  да  болады;   екіншісі – жиілігі 100 Гц,   үздіксіз,   екі жарты периоды  синусоидалы  тəрізді,  мұның  құрамында  тұрақты  ток  құраушысы болады. Мұндай  2-  түрлі   диадинамикалық  токты   адам  ағзасына мынандай  тəртіппен  жібереді:
  • Жарты периодты токты 1-1,5 с бойы жібереді жəне сонша уақыт бойы үзіліс жасайды, мұны жартылай периодты   ритм (ЖР-ОР) деп атайды.
  • Жарты периодты  ток 4  с  бойы  бірте  бірте  күшейеді,  соңынан  бірте бірте   төмендейді  жəне 2  с  үзілістең  соң  процес  қайта  жүреді,  мұны «жарты периодты толқын» (ЖТ-ОВ) деп атайды.
  • Екі жарты периодты токты 8  с  бойы жібереді жəне 4  с  үзілістен  соң процес қайта жалғасады, мұны жартылай периодты   ритм ( ЕТ-ДВ) деп атайды.
  • Екі жарты периодты ток 4 с бойы бірте бірте күшейеді, соңынан бірте бірте төмендейді  жəне 2  с  үзілістең  соң  процес  қайта  жүреді,  мұны «Екі  жарты  периодты  толқын» (ЕТ1-ДВ1)  деп  атайды.  П.Бернар  екі түрлі токты  бірінен соң бірін кезектесіп жіберу арқылы токтың емдік əсерін күшейтуге болатындығын ұсынды, яғни  1,5 с бойы  «ЖР»  ток, онан соң 1,5 с бойы «ЕТ» жіберіледі немесе  алдымен «ЖР» 4 с бойы, онан соң  8 с бойы «ЕТ» тогымен əсер етеді.

Диадинамикалық ток құрамындағы тұрақты құраушысы адам ағзасына   гальванизация   кезіндегідей   əсер  етеді,  ал   токтың   импульстік   қаблеті əсерінен   жасушы  қабатырында  иондардың  концентрациялары  өзгеруі жылдам  жүреді,  соның  əсерінен   ұлпаның,  бұлшық  еттердің   жиырлуы жылдамдайды,  мұндай  құбылыстар  аталған  ацймақтарға  қанның  келуін жылдамдатады. Жүргізілген  зерттеулер  мұндай  токтардың  əсерінен орталық  жəне  перифериялық  нерв  жүйелерінің  функциалды  күйлерінің жақсаратындығын,  нерв  жəне  бұлшық  еттердің  электрлік  қозуының төмендейтіндігін  анықтады (Б.Я.Вильнер 1961;  В.Г.Ясногородский. Диадинамикалық  ток  арқылы  неврологиялық  аурулар,  омыртқа     остеохондрозы,  тірек-қозғалу  аппараты,  т.б.  ауруларды  емдеуде қолданылады.

  1. Импульті токтардың   емдік  әсерлерін  зерттеу  барысында  адам ағзасына  бір мезгілде тұрақты  және орта жиіліктегі  импульсті токпен әсер етудің    ұтымды  жақтары  бар  екендігі  анықталды. Осы  ойды  іске  асырған  В.Г.Ясногродский  мен  инженер  М.А.Равичтер 1963  жылы амплипульстерапия  деп аталатын  импульсті ток   емдеу ісінде қолданудың  технологиясын  ұсынды.  Бұл  әдісте,  адам  ағзасына  синусоидалы, модуляциялану дәрежесі  әр  түрлі импульсті  токпен әсер ету  арқылы емдік шаралар жүргізіледі. Осы мақсатта 5000 Гц  синусоидалы  негізгі  токтының  амплитудасын  жиілігі  10-150 Гц  аралықтағы  токпен  модуляциялайды.  Осылайша   алынған  импульсті  токты   емделетін   аймаққа   5 түрде жібереді:
  • 1 түрі. Негізгі 5000  Гц  токтың амплитудасын,  жиілігі  10-150  Гц  аралықтағы   токтің   бірімен 50% немесе 100%  дәрежеде  модуляцияланған  токпен  адам  ағзасына әсер  етеді. Мұндай ток ұлпада, бұлшық етте әлсіз қоздыру әсерін туғызады.
  • 2 түрі. Негізгі 5000 Гц токтың амплитудасын, жиілігі 10-150 Гц аралықтағы   токтің   бірімен 50%  немесе 100%   дәрежеде модуляцияланған  токпен  адам  ағзасына 1- 6  с  бойы   жіберіледі  де сонша уақыт үзіліс жасайды. Мұндай  токпен көлденең-жолақ бұлшық еттерді,  ұлпаларды  қоздырады.
  • 3 түрі. Негізгі 5000 Гц модулацияланбаған  және  жиілігі  10-150  Гц  аралықтағы   токтің   бірімен 50%  немесе 100%   дәрежеде модуляцияланған  екі  түрлі  токпен,  адам  ағзасына 1-6  с  ішінде  кезек-кезек  әсер  етеді. Мұндай  ток  ұлпада,  бұлшық  етте  ауырсынбайтын    әсер тудырады.
  • 4 түрі. Біріншісі жиілігі  10-150 Гц аралықтағы  токтің  бірімен 50%  немесе 100%   дәрежеде  модуляцияланған,  екіншісі  тек  150  Гц  токпен   модуляцияланған      екі   түрлі  токпен  токпен  адам  ағзасына əсер  етеді.  Мұндай  ток  ұлпанда,  бұлшық  етте  күшті  ауырсынбайтын әсер  тудырады,  сонымен  қатар  қан   айналысын,  трофикалық  процестерді жақсартады.
  • 5 түрі. 4 түрдегі токпен, ара кідік үзіліс жасау арқылы әсер етеді.  Мұндай  ток  ұлпанда,  бұлшық  етте  жай  тітіркендіруші  және трофикалық    әсер тудырады.  Синусоидалы модуляцияланған токтың   жиілігі  жоғары болуы себепті тері қабатында жұтылмай, онан  жеңіл өтеді, соның əсерінен ол тері қабатын тітіркендірмейді  жəне  электродтар  орналасқан  қабатта  жағымсыз  əсерлерді болдырмайды.  Синусоидалы модуляцияланған ток   энергиясының жұтылуы  бұлшық  еттерде,  нерв   талшықтарында,  яғни  терең  қабаттарда  байқалады.  Мұндай  токтың  əсері  оның модуляциялануына  тікелей байланысты болады, сондықтан   модуляциялану  дəрежесін   нерв  талшықтарының,  бұлшық еттердің əрекет  потенциалына  жақын  етіп   алынды.  Жүргізілген  зерттеу нəтижесі бойынша нерв, бұлшық  еттің   əрекет потенциалының  өзерісі  70-190  Гц; 100-200 Гц  аралығында  болатындығы  анықталды. Осы мəліметтер негізінде  синусоидалы 5000 Гц  токты модуляциялау  үшін  10-150  Гц  қолданудың   ең  тиімді  болатындығын анықтады. В.Г.Ясногороскийдің  зерттеулері  бойынша  синусоидалы модуляцияланған токтың     адам ағзасына емдік  əсер ету механизмін  ион-мембраналық  теория  негізінде  түсіндірген   жөн.  Амплитудасы  үлкен модуляцияланған токтың   тербелісі жасушы қабатындағы  иондардың өз ара   қатынасын  өзгертеді,  соның  əсерінен  жасушада  деполяризация   құбылысы жүріп, жасушы  бойымен  қозу толқыны тарайды. Бұл процестің ұзақтылығы   модуляцияланған токтың   тербелісімен  шамалас  болады, мұнан соң  калий-натрий насосының жұмыс ісетуі  нəтижесінде  реполяризация  процесі  орын алыды. Осылайша  бұлшық ет, нерв, т.б. бойымен  қозу толқындары  тарайды.  Синусоидалы  модуляцияланған  токтың    көмегімен   перифериялық нерв  жүйесінің,  гипертоникалық,  ас  қорыту,  зат  алмасу,  дем   алу  т.б. ауруларды емдейді.
  1. Электркардио тітіркендіргіш — ЭКТ (Электрокардиостимулятор -ЭКС) деп, сыртқы  электр  импульс  көзі  арқылы жүрек  соғысын   реттейтін  медициналық құралды  атайды. Қалыпты күйде  жүрек  минутына 60-80 рет  жиырылады,  нəтижесінде   жүрекше  қанды   жүрек  қарыншасына  айдап,  ол оны  ары  қарай   қан  тамырлар  жүйесіне   бағыттайды. Жүректің,    бұлшық еттерін   белгілі  заңдылықпен  жиырылуы  мен  босаңсуын  үздіксіз   қамтамасыз  ететін,  табиғаты  бойынша  электрлік   болатын   импульсты  автоматты   түрде   өндіретін   қасиеті   бар.  Мұндай   импульстар  оң жүрекшеде  орналасқан   синус  түйінде   пайда  болады.  Синус  түйіннен аралған  электрлік  импульс   миокард  бойымен  тарап,  оны   жиырылтады, нəтижесінде  қан жүрек  қарыншасына  қарай  ағады. Электрлік  импульс  одан  ары,   жүрекше  мен  қарынша  арасындағы   байланысты  қамтамасыз  ететін атриовентрикулярлы түйін    арқылы  қарыншаға жетіп, оны  жиырылтып, нəижесінде  онда  жинақталған  қанды  одан  ары  айдайды.  Мұндай  процес адамның өмір сүру кезеңінде  үздіксіз жəне үзіліссіз жүреді.  Жүректің  синус  немесе  атриовентрикулярлы  түйіндерінде   электрлік импульсты  өндіруінде  немесе  оны  таратуында   патологиялық  ауытқуларға байланысты   жүрек  ритміннің  бұзылуы  мүмкін.  Осы  жағдайларда  жүректі  сыртқы   импульс  көзі  болып  саналатын  электркардиотітіркендіргіш (ЭКТ) арқылы   жұмыс  ритмін   қалпына  келтіреді.  Осы  мақсатта  қолданылатын  алғашқы  ЭКТ   жүректі  белгілі  бір  тұрақты   жиілікпен  өзгеретін  электрлік  импульс арқылы тітіркендірді, кейінен қолданылған ЭКТ моделдері өндіретін  жиіліктерін   өзгертіп,  оны жүрек  ритміне  сəйкестендіруге  болатындай   етіп  жасалынды. Қазіргі  заманғы  ЭКТ бір мезгілде жүректің  бір,  екі  немесе  үш  камерасын (оң  жəне   сол  жүрекше,  қарынша)  тітіркендіре  алатындай   етіп жасалынған. Мұндай құралдар жүрек cоғысы жиілігін, жүрек қарыншасының  қанмен  толуы   дəрежесінің  жүрекшенің   жиырлуымен   үйлесімділігін автоматты  түрде   қадағалайды.  Сонымен  қатар  ол,  жүректің өндіретін импульс параметрлерінің белгілі шамадан ауытқуын өлшеп, оны өзі өндіретін  электрлік импульстқа   сəйкестілігін  салыстырады. Егер  жүректің өндіретін  импульсында  немесе  оны  жеткізуде   ауытқу  болса,  онда  ЭКТ  қажетті   импульсті   жүрекке    жібереді.  Бұл  процесті  арнаулы  құрал программатор  арқылы  іске  асырады.  Программатор  деп  ЭКТ  өндіретін электрлік импульстарды  пациент жүрегінің  импульстарына  салыстыратын, үйлестірентін  құрал, бұл  іс əркеттер  ЭКТ-ты  пациентке орнату барысында орындалады.

ЭКТ  хирургиялық  жолмен   кеуде  қуысына  орнатылады.  Электрлік  импульсты жеткізетін  арнаулы электродтарды бұғана астындағы  көк (вена) тамырдың  бүйріннен  тесу  арқылы оның  ішіне өткізіп,  жүректің    қажетті  камерасына    жеткізіледі.   Қарыншаны  мен  жүрекшені  тітіркендіру  үшін қолданылатын  ЭКТ-да   SSI  деген  белгі  болады,  ал    тек  қарыншаны тітіркенддіру үшін қолданылатындарда    VVI  деген  шарты белгі болады. ЭКТ өндіретін импульстің  пішін төрт бұрышты  болып  келеді,  оның  амплитудасы 1,2; 2,5; 3,5; 5,0; 8,0; 10,0В,  ал  импульс ұзақтығы  0,25; 0,5; 0,75; 1,0  мс. «ЭКС-530»  тітіркендіргішінің  электроникасы  мен   иод-литий  ток  көзі   титан   құймасынан  жасалынған герметикалық  құтыға  орнатылған.  ЭКТ    синус түйінінің əлсізденуі, Фредерик синдромы,  2-3  дəрежелі АВ блокадасы, т.б.  ауру көрністерінде  қолданылады.

  1. Жиілігі өте  жоғары   токтарды   емдік  мақсатта   қолдану  кең  тараған

әдістердің біріне жатады.  Осы мақсатта жиіліктері  100 кГц тен 300 000 мГц

дейінгі   тоқтар   мен  толқындар  және  олардың  өрістері   қолданылады. Мұндай  терапиялық  әдістерге:  дарсонвализация,  УЖЖТ, СМТ,  ДМТ  т.б.  жатады.  Енді  осы   проблеманы   тереңдеу   тұрғыдан  қарастырайық.

  1. Жиілігі 110 кГц, ток шамасы 0- 0,02 мА, кернеуі 25-30 кВ,  пішіні қоңырау тəрізді, 50 Гц  жиілктегі токпен модуляцияланаған, ұзақтығы  50-100 мкс  болатын  импульсті токпен  адам ағзасының  кейбір аймақтарын емдеуді  дарсонвализация  деп  атайды. Бұл  əдісте,   шыны  электродтағы  сиретілген  ауа   арқылы  өткен   жоғары  жиілікті  токтың  əсерінен,  емделетін  дене  мен шыны  электрод  беті  арасындағы жұқа  ауа  қабатында   тəжді   разряд  пайда болады. Разряд  кезінде пайда болатын ұшқынның  шамасы шыны электрод пен емделетін дене арасындағы ауа қабатына байланысты болады, ауа қабаты  үлкейген сайын разряд шамасы болар болмас ұшқыншадан, үлкен  ұшқынға дейін  ұлғаюды.  Мұндай  жұқа  ауа  қабаты   ортаның  электрлік сиымдылығының  өте аз болуына себеп болады, соның əсерінен осы ортадан  өткен  жоғары жиілікті ток өте  əлсіз болып,  əсер еткен аймағына  ауырсыну  əсерін тудыра аламйды. Дарсонвализация  кезінде   ағзаға  əсер  ететін  негізгі  емдік  факторлар болып    ұлпа  арқылы  өткен  жоғары  жиілкті  ток  пен   электрлік  разрядты жатады. Аталған əдісте қолданылатын тербеліс  жиілігінің өте жоғары болуы,  пайда болатын токтың  бір бағыттағы əсерінің өте əлсіз болуына алып келеді, соның   себебінен  мембрана  қабаттарында  жиналатын  иондар  жасушаны қоздыруға жеткіліксіз болады. Сонымен  қатар өте  аз уақыт  ішінде бағытын  үздіксіз өзгертетін  мұндай ток əсерінен  иондар  тербеліске түсіп, ортада өте аз мөлшерде жылу пайда болады.  Тəжді,  əсіресе ұшқынды разрядтар кезінде

аз  мөлшерде   пайда  болатын  жылудың   əсерінен  ғөрі   разрядтардың   тітіркендіргіш  əсер   көп  есе  артық.  Осындай   құбылыстардың əсерінен   дарсанвализация  аймағындағы  артериол  мен капиллярлардың   кеңуі  байқалады,  қан  айналысы  күшейеді,  тері қабаттарында гиперемия көрініс табады.

  1. Жиілігі 30- 300 МГц  аралығындағы   электромагниттік (ЭМ) тербелістер мен толқындар ультра жоғары жилікке (УЖЖ) жатқызылады, ал  осы  диапазон  жататын 27,12 МГц  жиіліке сəйкес келетін  ЭМ  өрісті  емдеу  мақсатында  қолдануды  ультра жоғары  жиілікті терапия (УЖЖТ) деп атайды. Электрлік  қасиеттері  бойынша  адам  ағзасы   диэлектриктік   жəне  электролиттік  қасиеті  бар,  диполді   бөлшектер(молекулалар)  мен  зарядталған  иондардан  тұратын  биологиялық  дене   болып  табылады. Айнымалы  УЖЖ  өрістің  əсерінен   дене  құрамындағы   иондар  ілгерілемелі  қозғалысқа  түсіп,  ортада  ток  тудырады,  ал  сол  кезде   диполді диэлектриктер болса  ЭМ өріс күшінің əсерінен өз осі  бойы айналысқа түсіп, кеңістікте орнын өзгертеді, бұл құбылыс олардың  поляризациялануын алып келеді. УЖЖ  өрістің  бағыты өзгергенде  жоғарыда аталған  бөлшектердегі құбылыстар  кері  бағытта жүреді, яғни  өріс бағыты өзгерген сайын  процес бағын  өзгертіп  отырады.   Осы   аталған   құбылыстар  нəтижесінде биологиялық  ортада (ұлпада,  бұлшық  етте,  жасушыда)   жылу  бөлінеді. Денеде  бөлінетін  жылу  мөлшері  УЖЖ  тербелістің   жиілігі  артқан  сайын  өседі,  ал   ол  тұрақты  болғанда  биологиялық  дененің   диэлектриктік  жəне  электрлік  өтімділігіне  тəуелді болады. УЖЖ  тербеліс  энергиясы   тері,  тері асты майлары  арқылы  жеңіл  өтіп,  тереңде жатқан   буындарға,  сүйектерге, т.б. əсер етеді.     УЖЖ  ток   медициналық   ғылыми —  зертеулерде   көп   қолданылады,

оның   аз  дозасының  əсері   нəтижесінде  қан  тамырларының   кеңитіндігін, миокардтың  қалпына келу процесін  жанданыруға  болатындығы,   оның  сығылу   қаблетін  жақсарту,  жүрек  аймағындағы  ауырсынуды азайту сияқты  жұмыстарды атауға болады. УЖЖТ арқылы  өте көп ауруларды  емдейді, ол арқылы кез келген  қабыну

процесін басуға болады. Мұндай  емдік  шараларды  УВЧ-80,  УВЧ-66,  Экран-1,  Импульс-3 құралдары  арқылы   жүргізеді.  Олардың  құрлысы  мен  жұмыс  істеу

принциптері туралы  мəліметтер берілген.

  1. Емдік мақсатта дециметрлік жəне  сантимерлік   толқынды  қолдану  өткен ғасырдың  40 жылдары, магнетрон  электрондық  шамын  қолданудан  басталады.  Сол  жылдары   Германияда Hollmann  мұндай  толқынды диатермияны  емдеуде  қолданғанын,  ал  I.Patzold  300  Мгц   толқынының  денелерге оң биологиялық  əсерін бақылағанын қабарлаған. Мұндай жұмыстар  2-ші дүние жүзілік соғыстан кейін  кең  түрде жүргізілді, əсіресе бұл бағытта  АҚШ  дəрігер — ғалымдары көп еңбек еттті. Олар  дециметрлік  жəне  сантимерлік  толқындардың   биологиялық  денелерді   қыздыратынын анықтады. ГФР  ғалымдарының  зертетулерінің   нəтижесі  бойынша 1965  жылы дециметрлік 433,92  МГц  толқындарды  емдік  мақсатта  қолдануға   рұқсат берілді.  Сантимерлік  толқынды  терапия(СМТ-СМВ)  деп,  адам  ағзасының кейбір  аймақтарына  жиілігі 2375  МГц,  толқын  ұзындығы 12,6  см,  аса жоғары  жиіліктегі (АЖЖ)  электромагниттік  толқынмен  əсер  ету  арқылы емдеу  əдісін  атайды.  Осы  мақсатта  қолданылатын  толқыннның   максимал  қуаты 70-100 Вт   артпауы тиіс.

Емдік шаралардың құрылысы  мен  жұмыс  істеу  принциптері  туралы  мəліметтер берілген. СМТ   əсер  ететін   орта  шекараларында    тұрғын   толқынның  пайда болуы мүмкін, соның əсерінен   ол аймақ қатты қызып, тіптен  күйіп кетуі де  мүмкін. Бұл айтылған жай  көбіне тері асты май қабатының  қалыңдығы  əсер етуші  толқын  ұзындығына   еселік  қатынаста  болған  жағдайда  байқалуы мүмкін, сондықтан  СМТ кезінде осы жағдайды  қатаң ескерген жөн. СМТ  емдік    əсері   жылуға  байланысты  болатындығын  атаған болатынбыз,  ғалымдардың  зертетулері  бойынша   мүнан  басқа  да   құбылыстар  байқалатыны  анықталған.  Бұған   СМТ-ның   жылу  тегіне  жатпайтын   кейбір   қабілеттерін  атауға  болады.  Əзірше   бұл  құбылыстар  медициналық  практикада  емдік  мақсатта  қолданбайды,  қосымша

зерттеулерді қажет етеді.

Дециметрлік  толқынды  терапия деп,  адам  ағзасының кейбір  аймақтарына жиілігі 460 МГц,  толқын ұзындығы 65  см,   аса жоғары  жиіліктегі электромагниттік толқынмен əсер ету арқылы емдеу əдісін атайды. Осы мақсатта қолданылатын  толқыннның  максимал  қуаты 100 Вт артпауы тиіс. Биологиялық денелердің  дециметрлік толқын энергиясын жұту механизмі     СМТ   бірдей,  бар  өзгешелік  толқындар  жиілігінің   төмен  болуынан   жұтылған  жəне   шағылған   толқын  энергияларының   өз  ара қатынасының жəне  ұлпада  таралуының  басқаша болуында  ғана. Жиіліктің төмен,  соған  сəйкес  толқын  ұзындығының  үлкен   болуы,  ендігі жерде   тері  асты  май  қабыты   қалыңдығының   толқын  ұзындығына   еселі   болуына    мүмкіндік бермейді, соның əсеріннен тұрғын толқын  пайда болмайды, яғни  дененің  кей  аймақтарының  артық  дəрежеде  қызуы  немесе  күйіуі  сияқты құбылыстар  байқалмайды,   толқынның    орта шекарасынан  шағылуы  35-63%   төмендейді,  соның  əсерінен  биологиялық  ортада  жұтылатын  энергия артады. Дециметрлік  толқындардың   денеге  енуі  де  артады,  су молекуласы  мол ортада 3,6  см,  су молекалаларына кедей ортада 26,2  см    дейін   енеді, сонымен  қатар   толқын  энергиясы   ортада  біркелкі   таралады.  ДТТ   емдік  əсері  оның   биологиялық  ортада  жылу  тудыруына  негізделген,  тек  негізгі  айырмашылық ортада жылу біркелкі жəне  терең  тарауында. Сондықтан бұл

əдіс  кең  түрде  қолданылады,    көптеген  қабыну процесін  емдейді.  Мұндай  емдік  шараларды  Волна-2,  ДМВ-15,  ДМВ-20  т.б.  құралдары  арқылы жүргізеді.  Олардың  құрлысы  мен  жұмыс  істеу  принциптері  туралы мəліметтер берілген.

  1. Жоғары  жиілікті(ЖЖ)  токты   медицинада   қолданудың  тағы  бір саласы –электрохиругия болып саналады. Қазіргі  кезеңде  гинекология, гастроэнтерология,  оториноларингология,  офтальмология,  урология,  проктология,  торакльды  хирургия  т.б.  салалардағы  хирургиялық операциялардың  80-90% осы əдіспен жасалынады.

Электрохирургия (ЭХ) деп- ЖЖ токтың жылулық əсерін пайдаланып ұлпаны     кесуді  —  электротомия  деп,  ал оны  күйдіре  немесе  балқыта отырып кесуді немесе  жапсыруды электрокоагуляция деп атайды., ЖЖ  ток  ұлпа  арқылы  өткенде  активті  электрод  астындағы  ұлпаның  жасуша мен жасуша аралық қабаттардағы  сұйықтар   жоғары температураға (4000С жəне одан жоғары ) дейін лезде қызады,  жылдам қызған сұйықтардың булануы жарылыс(кавитация) түрінде жүреді.

Осы  процесті  талдауда ЖЖ  токтың   əсерінен  орта  молекулаларының тербелмелі —  теңселмелі  қозғалысқа  түсетінін,  соның   əсерінен   жылудың  пайда болуын ашып түсіндірген жөн. Мұндай  құбылыс   ұлпаның   құрылымының   бұзылуына,  ұлпа қабатындағы  белоктардың  жиырылып  балқуына алып келеді. Электротомия кезіндегі  ұлпаны  кесу  тереңдігі  мен  коагуляциялану  дəрежесі  активті электродтың   ұлпа  бойымен   қозғалу  жылдамдығына  жəне   ЖЖ  ток тығыздығына   тəуелді  болады. ЭХ   басты  ерекешелігі  операцияның  қансыз болуында. Электротомия кезінде кіші диаметрлі қан тамырлары мен кесілген ұлпаныңның беттері   коагуляцияланады, бұл   қанның   ағуын  азайтуға,   қан  тамырлары  мен  лимфа  жолдарына   ауру  жасушылардың  еніп  кетуін  болдырмайды,  осылайша   операцияның  стерильді  болуын  қамтамасыз етеді.

Электрокоагуляция  дəрежесі   ұлпаның    физикалық  параметрлеріне, оның  ішінде импеденс  шамасына тікелей байланысты болатындығын соңғы жүргізілген  зерттеулер дəлелдеп отыр, оның  оптималді мəні 1-1,5 кОм тең, мұнан  басқа  мəндерде  ЭХ  операциядан  кейін  кесілген  жердің  жазылу жағдайы  күрделеніп  кетуі мүмкін. Осы жағдайларға  сəйкес  қазіргі  заманғы ЭХ  құралдарда   кесілетін   ұлпаның   импеданстық  күйіне  байланысты  операция  кезіндегі   құралдың  қуатын  автоматты  түрде реттеу қарастырылған,  яғни  ұлпаның  импеданстық  көрсеткішіне  сəйкес   қажетті  токты  реттеп отырады. Осы мақсатта 100 кГц, 440 кГц, 1760 кГц  ЖЖ ток қолданатын ЭХВЧ -100-5 «Коагулятор»;  ЭХВЧ -350-4 «Универсал»; ЭХВЧ-20-01, «Martin  ME 400» т.б.  ЭХ құралдар  қолданылады.

ЭХ-да  физика  ғылымының соңғы жаңалығы, АҚШ-тың «ArthroCare»  деген  фирмасы   ұсынған   Coblation-технология   деп аталатын жаңа әдісі  қолданылуда. Бұл әдісте  ЖЖ токтың  жылулық әсері қолданылмайды, керісінше, аз энергия жұмсап, төмен температурада  ұлпаны  кесуге қол жеткізіледі.

Енді  осы  әдістің  физикалық  механизмін  талдайық.  Операция жасалынатын   аймаққа  ток  өткізгіштігі  жоғары  болатын,    физиологиялық ертінді   жіберіледі.  ЖЖ  ток  өрісінің   әсерінен   электрод  әсер етітін аймағындағы ертінді  молекулалары  иондарға  ыдырап,  жоғары концентрациялы «плазмалық аймақ»  пайда болады.  «ArthroCare» фирмасы  жүргізген зерттеулер мен эксперименттер  аталған аймақтағы  бөлшектердің энергиясы 4-5 эВ болатындығын және бұл энергияның  биологиялық  ұлпаны  қоршаған  ортадағы   молекулаларды  соққылап олардың   молекулалық  байланыстарын  бұзып,  еркін  радикалдарға  ыдыратуға  жеткілікті  екендігін анықтады.  Сонымен  қатар  мұндай  төменгі  температуралық «иондық» соққылау  нәтижесінде электрод астындағы аймақтағы ұлпаның  молекулалары  ыдырайды, ағзаға немесе мүшеге өте аз зақым келеді. Мұндай  әдіс әсіресе көзге, нервке өте жақын орналасқан ұлпаны  кесуде және алып тастауда таптырмайтын  әдіс. Coblation-технология  кезінде  ұлпа арқылы ток өтпейтіндіктен, ол аймақ  40-700С  қызады.

Магниттік  терапия (МТ) – деп, кернеулігі мен жиілігі əр түрлі, тұрақты жəне  айнымалы   магнит  өрістерін (МӨ)  емдік   мақсатта   қолдану  əдісін  атаймыз.  Магнит  өрісін  емдік   мақсатта  қолданудың  тарихы  ежелгі  дəуірден басталады. Аристотель, Плиний, Гален жəне  Працельстердің   еңбектерінде «магнит  тасының»  емдік  қасиеті  бар  екендігі  айтылып,  оны   емшілікте  қолдануды   ұсынған.   Көп  уақытқа  дейін  бұл  физикалық  фактордың биологиялық   əсерінің   механизмі   толық жəне жеткілікті түрде зерттелмегендігі магниттік терапияны емдеу  саласында   кең  түрде  қолданылуына   кедергі   болды.  Бұл  кемшілік  соңғы  20-25  жыл    ішінде жойылды.  Қазіргі  уақытта  Америкалық,  Европалық  жəне   халықаралық электромагниттік биологтар ассоциялары  мен  Ресейдің  биофизика институтының  жүргізген  ғылыми-зерттеу жəне  эксперименттік жұмыстары  арқасында  МТ  теориялық   негізі  жасалынып,  медицина саласында кеңінен қолданылуда. Осы  зертетулердің нəтижесінде айнымалы жəне  импульсті МӨ-нің   биологиялық   əсері   тұрақты МӨ  салыстырғанда  əлде қайда  күшті болатындығы  анықталды. Болашақ дəрігерлерге  МӨ қолдану  туралы  тақырыпты талдау кезінде

МӨ-нің физикалық   сипаттамасын  толық  түсіндіруге  тырысу  қажет,  əсіресе  оның тұрақты, айнамалы  жəне  импульсті  болатындығын,  жиіліктеріне байланысты  төменгі  жəне  жоғары  жиілікті  болып  бөлінетіне,  олардың  бір бірінен негізгі айрамашылығын, сандық сипаты мен  өрістің   кеңістікте  таралу  ерекшелігіне  басты  назар  аудару керек,  бұл   ақпарттар  кейін  МӨ  қолданатын  медициналық  құралдарды пайдалану кезінде қажет болатын мəліметтер болып табылады.

МӨ биологиялық жүйеге  тигізетін əсерін талдайық. Айнымалы жəне импульсті  МӨ  биологиялық  əсері  нəтижесінде  ұлпалардағы  атомдар мен  биомолекулардың  жəне  еркін  радикалдардағы  электрондардың магниттік моментері  МӨ бойымен бағдарданып орналасады. МӨ биологиялық  ұлпаларға  əсерінің тағы бір көрнісі ретінде  ағзада МӨ-не   өте  сезімтал   биогендік  магнетикттердің   болуына  байланысты  байқалатын  құбылыстарды  атауға  болады. Мұндай  денелерге меланоциттер жатады,  оның   ионы  құрамында  көп  мөлшерде  темір,  кобальт  жəне органикалық радикалдар болуы  МӨ-нің  қан тамырына  əсерін  күшейтеді. Айнымалы МӨ  мен   ағза  арасындағы  əсерлесудің   нəтижесінде  адам ағзасында  байқалатын   құбылыстар  қатарына   қан  тамырларында   электр потенциалы градиентінің    пайда болуын атауға болады.  Мұндай құбылысты магнитоэлектрлік  əсер  деп  атаған  жəне  ол  қанның  қозғалысы   əсерінен  пайда болады. Егер  МӨ индукциясы 50 мТл, қанның  ағу жылдамдығы 100 см/с  болса,   қан  тамырларында  пайда  болатын   электр  потенциалының градиенті 0,14 мВ/см  тең  болар еді.

Биофизиктердің   жүргізген  зерттетеулері  МӨ  мен  нерв  биотоктары  арасындағы   өз  ара  əсер  нəтижесінде  рецептор  жүйесін  тітіркендіретін  пульсті тербелістер пайда болады. Міне  осындай  құбылыстар МӨ-нің   белоктардың  синтезіне, мембрана  арқылы  тасымалдау  процесіне,  өсіп-  өнуге,  ауырсынуды  сезінуге  т.б.  əсер ететіндігі анықталды. Интенсивтілігі төмен  МӨ биологиялық  денелерге  əсері  нəтижесінде онда  жылу бөлінбейді, бұл əсіресе индуктивтілігі 30-60 мТл   айнымалы  жəне  импульсті   магнит  өрісінде  кезінде  жақсы  байқалады.  Əсер  ету нəтижесінде  денеде  жылу  бөлінетін  ультрадыбыс,  ультра  жоғары  жиілікті, дециметрлі,  т.б.   сияқты   терапиялық  емдік   шараларды  қолдануға  болмайтын   жағдайларда  немесе  олардың  əсерінен   емделетін  денеде  обострение   байқалатын жағдайларда МӨ жоғарыдағы  аталған  қасиеті пайдаланады.  Айнымалы МӨ   эпилепсия  кезінде   гипоталамус  пен  мидың алдыңғы  діңгегі  аймағына  əсер  ету,   ми   ісігіне,  бас  сүйектік  зақымдануы кезінде,  мидағы   қан  айналысының бұзылуы т.б. кезінде  қолдану жақсы нəтиже беретіндігін   клиникалық зерттеулер  дəлелдеп отыр.

Жүргізілген  ғылыми-зерттеу  жұмыстары  нəтижесінде   төменгі  жиілікті жəне жоғары  жиілікті магнит  өрістерінің  əсерлері  бір  бірінен  өзгеше  болатындығы  анықталды.  Осыған  сəйкес  МӨ  емдік мақсатта  қолданауда  төменгі  жиілікті  магнитотерапия  (ТЖМТ)  жəне  жоғары жиілікті  магнитотерапия (ЖЖМТ) деген екі бағыт бар.

ТЖМӨ ұлпаларда құйынды ток тудырады, соның  əсерінен  зат  алмасу  жəне  микроциркуляциялық  процестердің  жүруі  жылдамдайды, бірақ  мұндай құбылыстар  кезінде ортада  жылу  бөлінбейді. ТЖМТ  мұндай   қасиеті  оны   жылудың кер əсері бар  ауруларды емдеуде қолдануға мүмкіндік береді.Биологиялық денелердің  магниттік өтімділігінің жоғары болуы  МӨ энергиясының аз шығынмен денеге терең  енуіне  жəне ағзаның  кез  келген   аймағын  емдеуге мүкіндік береді. Сонымен қатар мұндай МӨ нерв  жасушаларының   қозуын  төмендетін,  тыныштық потенциалын  жоғарылататын   қабілеті  себебінен  ағзаға   немесе  оның мүшелеріне  седативтік  əсер   тигізеді.  ТЖМТ     қабынған   жасушаның  мембаранасының  өтімділігінің  қалпына келтіру  арқылы  ісінуді қайтарады, соның  салдарынан ағзадағы  қабыну  азаяды, ауырсыну    басылады.  ТЖТМ арқылы  орталық нерв,  эндокриндік жүйелердегі  патологиялық

ауытқуларды  емдеуде жақсы нəтиже беретіндігі, сонымен қатар мұндай МӨ ағзаның қатерлі  ісіке қарсы реакциясының  күшейтіндігін анықтады. Жалпы  интенсивтілігі  мен  жиілігі  төмен  МӨ  арқылы  мұнанда  басқа  көптеген аурулар  емделеді.  Осы   мақсатта   МӨ  индукциясы 30 -35  мТл   болатын «ЭДМА», «Магнитер», «Полюс-2Д», т.б. құралдар  қолданылады. ЖЖМТ  деп  пациенттің  емделетін  денесіне  немесе  мүшесіне  жақын жерге орнатылған  кабель арқылы  жоғары (13,56 МГц), ультра жоғары(27,12 жəне 40,68  МГц)  жиіліктегі  токтарды  өткізу  нəтижесінде  пайда  болатын  əсерлерге  негізделген   емдеу   əдісін  атаймыз.  Бұл  əдісте   жоғары  немесе  ультра жоғары   токтың магниттік  құраушысы  пациент  денесіне  терең  еніп, онда  құйынды  ток  өндіреді,  соның  нəтижесінде  денеде  жұтылған  жоғары жиілікті  МӨ  энергиясы  көп  мөлшерде жылуға  айналады . Ол  əсіресе  қан, лимфа   секілді  өткізшігті  сұйық  орталарда,  су молекулалары мол болатын  бұлшық  ет  жəне  паренхиматозды  ұлпалдарда  көп  бөлінеді.  ЖЖМТ  басты  ерекшелігі  ретінде  ұлпаларда 4-6 см тереңдікте  жылу аймақтарын жасауын атауға  болады. Мұндай  аймақтарда   пайда  болған  жылу   көп  уақыт  бойы сақталады  жəне  оның   əсерінен   қан,  лимфа  айналымы   күшейеді, метаболикалық  процестердің  белсенділігі  артады. ЖЖМТ   үшін  «ИКВ-4» т.б. құралдар қолданылады.  Электр  және  магнит  өрісі,  тұрақты  токты,  жиілігі  төмен  импульсті токты  және  оларды  сипаттайтын  физикалық  шамалармен,  оларды  медицинада  қолданудың   арасындағы   байланысқа    басты   назар  аудару қажет.

Болашақ  дəрігерлерді   аса  жоғары  жиілікті  токтарды  емдеу  ісінде қолдануға арналған тақырыптарды  талдауда, соның ішінде  СМТ жəне ДМТ емдеу  əдістерінің   басқа    жоғары  жиілікті  токтардан   негізі   терапиялық өзгешелігінің  механизмін ашып көрсетуге  басты   назарды аудару қажет. СМТ толқынының  жиілігі оптикалық диапазонда жатқан инфрақызыл сəулеге жақын  болуы  себепті оның  ортамен   таралуында кезінде көптеген  еркшеліктер  байқалады.  Соның  ең  бастысы   таралуы  кезінде   екі  түрлі ортаны  бөліп  тұрған  шекарадан  мұндай  толқындардың  шағылуын  атауға болады, бұл құбылыс  толқын  энергиясының біраз  бөлігінің   азаюына  алып  келеді.   Сондықтан  СМТ  толқындарын   арнаулы

коаксиалды   кабелі   арқылы  жеткізеді,  ал   оларды  емделетін  денелерге  рефлектор  таратқышы  арқылы   бағыттайды.  СМТ  толқындарының  энергиясының біраз бөлігі  дене бетінен шағылысады, біразы  жұтылады. Бұл құбылыстың  басты  себебі  ретінде   ауа  мен  тері  бетінің  диэлектриктік өткізгіштіктерінің  арасындағы   көп   айырмашылығын  болуынан,  соның  əсерінен  СМТ энергиясыны 75 % шағылысады. Биологиялық  денелердегі су молекулаларының    полярлы  диполдік  қасиеті  болғандықтан   жəне   олардың   релаксация   жиілігі  СМТ  тербеліс  жиілігіне  сəйкес  келгендіктен,  тері  қабатынна  өткен  аса  жоғары  жиілікті  СМТ  толқынның   энергиясы   көбіне   су  молеклалары  мол  бұлшық   етте, ұлпада,  теріде  жақсы  жұтылады.   Соның  əсерінен  мұндай  толқындар биологиялық денелер мен сұйықтарға  1,7 см  ғана енеді, ал  май, сүйек т.б. су  молекулалары  аз   биологиялық  денелерге 11,2  см   дейін   енеді,  орташа құрамы  күрделі  ұлпаларға 3-5  см  енеді. Осы   аталған  процестерге  сəйкес бұлшық  ет қабытында жылудың бөлінуі  басым болады,  сондай-ақ  тері мен тері  асты  май  қабаты  да  едеуір  жылыйды.   СМТ  əсерінен  жылу  бөлінген  аймақтардағы  қан тамырларының кеңейіп, соның салдарынна қан ағасының жылдамдауы  байқалады,   бұл  процес  өз  кезегінде  ағзадағы  термореттеу жүйесінің  жұмысына əсер етіп,  зат алмасуды жəне жалпы ағзаның  тіршілік процесін   жақсартады.   СМТ-ның    жүрек-  қан  тамыр   жүйесіне,  гормондық жүйеге, ағзадағы  биохимиялық  жəне  физиологиялық процестерге  демалу  тыныс  мүшелерге  əсерлерін анықтағын.

 

Түрлі ағзаға электр және магнит өрісінің әсері

By
Admin
-
0

 

Материяның әртүрлігі электрлік өріс болып табылады. Сонымен қатар осы өрісте орналасқан электрлік зарядтардың әсерлесуінен туындайды. Электрлік өрістің мінездемесі биологиялық құрлымның генерациялануы, ағзаның хал – жағдайы туралы ақпарат көзі болып табылады.

Салыстырмалы  тыныштықта  тұрған  зарядтың  төңірегінде  электр  өрісінің  туатынын  электростатикадан  білеміз.

Егер  зарядтар  реттелген  қозғалысқа  келсе,  яғни  өткізгіште  электр  тогы  болса,  оның  төңірегінде  электромагниттік  өріс  туады.  Электр  өрісі  негізінен  өткізгіштің  ішіне  шоғырланғандықтан,  электр  тогының  магнит  өрісі  өткізгіш  төңірегіндегі  кеңістікте  туады.  Магнит  өрісі  туралы  ілім  1820  жылы  дат  физигі  Эрстедтің  магнит  және  электр  құбылыстарының  байланыстарын  анықтаудан  басталады.

Молекулалардан тұратын барлық заттардың әрбіреуі жүйелік зарядтарды құрайды.  Сондықтан дененің хал – жағдайының  мәнісі әсер ететін электромагниттік өрістің және олар арқылы өтетін ток ағынына байланысты. Биологиялық денелердің электрлік қасиеттері өте күрделі.

Ағзаға  электромагниттік өрістің және токтың  бірінші  механикалық   әсерін – физикалық  деп, сонымен қатар оны медицинада емдеу әдісі ретінде қарастырады.

Айнымалы электр тоғының тірі ұлпаға әрекеті.

Адам ағзасының маңызды  бөлігін  биологиялық  сұйықтықтар құрайды, олар үлкен сандық иондарды құрайды, сондықтан олар әртүрлі алмасу процесстерге қатысады.

Электр өрісінің әсерінен иондар әртүрлі жылдамдықта қозғалады және клеткалық мембраналар маңында жиналады, қарсы электрлік өріс құралады, ол поляризациаланған деп аталады. Сонымен алғашқы тұрақты тоқ іс — әрекеті  иондардың қозғалысына байланысты, олардың бөлшектенген және өзгертілген олардың концентрациясы әртүрлі элементарлық ұлпалар.

Организмге әсер ететін тұрақты ток, ток күшіне байланысты, сондықтан ұлпалардағы және терілердің электрлік кедергісінің маңызы зор. Ылғал, тер кедергінің маңызын кемитеді, кішкентай кернеудің өзі организм арқылы өтетін ток байқалады.

Төменгі кернеуде  5 және 50 мА –  ге тең аралықтағы тұрақты  электр тогымен емдеу мақсатында қолдану  гальванизациялау деп аталады. Гальванизация кезінде 60 – 80 Вольтқа тең  кернеу  және  тығыздығы 0,05 ¸0,1   электр  тогы қолданылады. Гальваникалық токтың организмга әсері, қабыршақтарына енетін иондар концентрациясын өзгертуге әкеп соқтыратын күрделі процестер тудрады.

Ағза ұлпасы ішінде орналасқан химиялық заттардан электрлік зарядтары  теріс немесе оң полюске қарай орын ауыстырады, кейде диссоцианцияланған бөлшектердің орын ауытыруын байқауға болады, мысалы, май тамшыларының коллоидтарының теріс полюске қарай орын ауыстыруын байқауға болады. Мұндай құбылыс катафорез деп аталады.

Зарядталған мембраналар  арқылы өтетін ток, ол арқылы судың  өтімділігін күшейтеді. Бұл құбылыс  электрлік осмос құбылысы деп  аталады.  Гальванизациядан басқа медицинада иондық гальванизация деген ұғым кең қолданылады яғни  пайдаланып тұрақты ток арқылы адам организміне шипалы иондарды енгізу.

Шипалы  заттар диссоциацялану негізінде  қабылдайтын  зарядтардың  таңбасына  сәйкес енгізіледі. Анод арқылы кейбір органикалық қосылыстардың иондары беріледі, мысалы, сульфидин, пенциллин және басқалар. Катафорез, электрлік осмос, иондық гальванизация құбылыстарының жиынтығы электрофорез деп аталады. Ертіндіден, электрондық төсеніш және электролиттерден құралатын ток өткізетін тізбегінен тұратын күрделі  тізбек иондық  гальванизация кезінде пайда болады.

Электр тогы деп зарядталған денелердің электр өрісі әсерінен реттелген қозғалысын айтамыз. Мұндай зарядталған бөлшектерге электрондар немесе оң және теріс иондар жатады. Электрондық өткізгіштік металлдар мен көптеген шала өткізгіштерге тән, ал иондық-электролит ерітінділерінде болады.

Биологиялық обьектілерде таза электрондық өткізгіштік болмайды, олар негізінен диэлектриктер не электролит ерітінділері болып табылады. Электролит ерітінділеріне қан, цитоплазма және әртүрлі ұлпа сұйықтығы жатады. Мысалы, қан плазмасы 0,32% ас тұзынан және әртүрлі тұздардың шамалы мөлшерінен, 6-7% нәруыздан тұрады. Еркін иондардың аз мөлшерінен тұратын мұндай жүйелердің меншікті кедергісі де аз болады деп есептейміз. Бірақ тәжірибелер көрсеткендей, цитоплазманың тұрақты токтағы меншікті кедергісі өте жоғары 1 Ом*м-ден 3 Ом*м-ге дейін, ал көптеген ұлпалардың меншікті кедергісі 1 Ом-нан 100 кОм*м-ге дейін жетеді. Мұны цитоплазманың құрамына электролиттерден басқа майлар, нәруыздар кіретінімен түсіндіруге болады.

Жануарлардың ағза мүшелері мен электр кедергісін өлшеу біршама қиындықтар туғызады. R=ρ l/s формуласы төртбұрышты пластина, сымдар түріндегі өткізгіштер үшін қолайлы.

Мұнда ток сызықтары өткізгішке параллель келеді. Биологиялық обьектілер әртүрлі пішінде болатындықтан, меншікті кедергілерін күрделі есептеулермен табады.

Тірі биологиялық обьектілерге электрлік өлшеу жүргізудің қиын болу себебі, тірі ағзалардың физикалық параметрлері уақыт өтуіне қарай тұрақты болмайды, өзгеріп отырады. Олар ағзадағы физиологиялық процестерге байланысты, сондай-ақ олар арқылы өтетін токтың әсерімен де өзгереді. Электрлік өлшеуде ұлпаның электрөткізгіштігінің иондық характерін ескеріп, оларды тұрақты ылғалда ұстау қажет. Осы үшін ұлпаны өлшеуде арнайы ылғалды камерада ұстайды. Тұрақты токтың өтуі цитоплазма диссоциациясына, ал бұл жасушаның өлуіне әкеп соқтырады. Сондықтан жасуша электр кедергісін өлшеуде, аз токты қолдану керек.

Тұрақты токтың физиологиялық әсері жасуша мен ұлпаларды толықтырып тұратын электролиттерде өтетін процестерге байланысты болады.

Егер денеге екі электродты тақатсақ, тіпті аз токта қыздыру, ал ток көбейгенде қыздыру болады. Бұл ұлпа аралық сұйықтар мен цитоплазма құрамындағы натрий мен хлор иондары электродтарда екінші реакция кезінде HCl, NaOH сияқты заттарды түзеді. Ал бұл заттардың ұлпаларға әсер етуі нәтижесінде тері күюі болады. Сондықтан электр тогымен емдеу және биоэлектрлік өлшеулерде поляризацияланбайтын электродтар қолданады және де металл электрод пен тері арасына физиологиялық ерітіндіге батырылған марляны қояды.

Әлсіз токтардың терапиялық әсері бар. Әлсіз тұрақты токпен емдеу әдісі гальванизация деп аталады.

Ағзаның барлық қалыпты функциялары электрлік өзара әсерлесуге негізделген. Бұлшық еттердің, сондай-ақ жүректің соғысы мен дем алуы электр токтарымен бақыланады. Әртүрлі сезім мүшелері арқылы алынатын мәліметтер электр сигналдарының көмегімен миға беріледі. Электр токтары ағзаның қалыпты жұмыс істеуіне қатысқанмен, өте маңызды мүшелер арқылы сыртқы ток көздерінен берілген электр токтары өткенде, адам не жануар жарақат алып, тіпті өліп кетулері мүмкін.

Дене арқылы өткен ток көбіне әсерлесу жеріндегі дене жағдайына байланысты болады. Құрғақ терінің кедергісі жоғары, ал ылғал терінің кедергісі төмен, өйткені ылғалда болатын иондар денеге токтың бөгетсіз кіруін қамтамасыз етеді.

 

Айнымалы магнит өрісінің  ұлпаға әрекеті.

Ұлпада электр тогының  болуы, диэлектриктердің әлсіз ток өткізгіштігінен туындайды. Әдетте емдеу мақсатында ультражоғарғы жилікті электрлік өрісті қолданады, сондықтан сәйкесінше бұл физиотерапевтикалық әдіс УЖЖ – терапия деген атқа ие болды.

УЖЖ аппараты, ультражоғарғы жиілікті электрлік өріспен емдеуге қолданады.   УЖЖ аппараты,  терапиялық тербелмелі контурмен индуктивті байланысқан (жиілігі   ), электрлік тербелмелі генератор.

Электрлік тербеліс емлелушідегі электрод пен терапиялық контурдың  арасындағы кеңістікке  ультражоғарғы жиілікті электр өрісін қолдану үшін қажет. УЖЖ аппараттың әртүрлі конструкциясы бар және олар терапиялық контурда қуаттары әртүрлі электрлік тербелістерге есептелген, электрлік тербелістер қуаты 30, 80, 300Вт болуы мүмкін.

УЖЖ – ті өрістің әсерінің тиымды екендігін бағалау үшін, өткізгіштердегі және диэлектриктердегі   қабылданған жылу көлемін есептеу қажет.

Айнымалы электрлік  өрісіндегі дене электрлік токты  өткізеді. Сондықтан қабылданған  жылу көлемін электродтағы токтың қалыңдығы  бойынша емес, ал   денеден өтетін электрлік өрістің кернеуі арқылы есептейді.

Жоғары жиілікті тербелістерді емдік мақсатта қолдану.

Медицинада ағза терісіне әсер етудің 3 әдісі кең қолданылады. Диатермия-жоғары жиілікті ток қолданылады, индуктотермия-жоғары жиіліктегі магнит өрісі әсер етеді, УВУ- жоғары жиілікті электр өрісі қолданылады.

Диаметрия кезінде аппарат контурымен жалғанған металл (қорғасын) пластинкаларды дененің жалаңаш бетіне қояды. Жиілігі 50кГц тен 1-2мГц-ке дейінгі және 1,5-2А-лік ток қолданылады. Жоғары жиілікті ток электрондар арасында орналасқан ағза талшықтары бойымен өтіп, оларды қыздырады. Қыздыру деңгейі электродтардағы токтың тығыздығына тікелей байланысты болады.

Индуктотермия кезінде дененің қажетті аймағын терапевтік аппарат контурына жалғанған спираль (саленоид) ішінде салады. Сол кезде оған талшықтарда құйынды электр тогын тудыратын жоғары жиілікті магнит өрісі (10-15мГц) әсер етеді. Электр энергиясы әсерінен талшықтарының қызуы жүзеге асады. Қызу деңгейі магнит өрісінің кернеулігіне байланысты. УВУ электр өрісімен емдеу кезінде дене аймағын терапевтік аппарат контурына жалғанған оқшауланған екі электродтың арасына орналасады. Бұл кезде оған жоғары жиілікті (40-50мГц) электр өрісі әсер етеді. Электр өрісі құрамында электролит ерітіндісі бар талшықтарға жоғары жиілікті ток өткізгіш түзу арқылы, ал диэлектрик талшықтарға поляризация белгісі бойынша өзгеріс туғызу арқылы әсер етеді. Әртүрлі жаратылысты талшықтар әртүрлі қызады. (табиғатына байланысты талшықтар әртүрлі қызады)

Электромагниттер үшін t үдемелі жылуөткізгіштік және электр өрісінің кернеулігі квадратымен анықталады, ал диэлектрліктер үшін-диэлектрлік өтімділікпен, құбылмалы электр өрісінің жиілігімен және оның кернеулік квадратымен анықталады. Терапевтік тәжірибеде қабылданған жиілік пен талшық электролиттердің жоғарғы концентрациясы кезінде диэлектриктерінің қызуы неғұрлым жоғары жүреді.

Ультрадыбыс-адам естуінен тысқара жататын (1600Гц жоғары) жоғары жиілікті дыбыс тербелістерін емдік мақсатта қолданылады. Ультрадыбыстық тербелістері әсерінен талшықтардың өзіндік микромассасы белгіленеді. Ультрадыбыс ағза мен жүйенің функционалды күйін өзгертеді. Сол кезде талшықтардағы микроциркуляция жақсарады.

Емдік мақсатта сантиметр ұзындықты электромагнитті толқындар қолданылады. Дененің қажет аймағына әсер ететін бағытталған толқын ағыны дене бетінен алыс емес қашықтықта, фокус рефлекс торында орналасқан сәуле шығарушының көмегімен алынады. Арнайы электронды лампалардың (магнетрон) көмегімен жұмыс істейтін генератордан, керекті жиіліктегі тербелістер иілмелі сымдар арқылы сәуле шығарушыға жалғанады.

Сантиметрлі толқындар ағза талшықтарының жоғары қабаттарында артығырақ жұтылады (олардың орташа ену тереңдігі 6-8см). Затқа толқындардың бастапқы әсері электролит ерітінділердегі иондар немесе молекулаларының тербелісімен байланысты. Бұл тербелістер затқа енетін құбылмалы жоғары жиілікті электромагниттік өріс әсерінен пайда болады. Толқындарының ең көп жұтылуы және қызуы құрамында суы бар ташықтарда болады, мысалы, бұлшық ет талшықтарында және қанда.

 

Құйындық токтар арқылы индукциялық қыздыру

Ток арқылы ағзаға дәрілік заттарды енгізуге болады. Олар ерітіндісінде зарядталған бөлшектерді құрайды. Бұл процедура емдік электрофорез деп аталады. Электрофорез кезінде электродтар арасында дәрілік заттар мен электролит ерітіндісінен тұратын ұзын шиыршық пайда болады. Олар ағза ұлпасының құрамына кіреді. Электр тогының ағза ұлпасына алғашқы әсері ондағы электролит иондары мен басқа зарядталған бөлшектердің қозғалмалылығы әр түрлі, сондықтан қозғалыc кезінде олар бөлінеді. Одан басқа, жартылай өткізгішті қалқандардың жанында тоқтап қалуы мүмкін. Бұл жағдайда ұлпаның түрлі элементтеріндегі иондардың концентрациясы өзгереді. Иондар концентрациясының өзгеруі жасушаның функционалды жағдайының өзгеруін тудырады. Осы жағдай жасушаның электр тогының әсеріне реакциясы болып табылады.

Электремдеудің келесі түрлері бар:

Гальванизация-емдеу мақсатында үздіксіз тұрақты электр тогы төмен (50мА-ға дейін) мен төмен қысымды (70-80В) пайдалану.

Ионогальванизация- ауруға тұрақты токпен белгілі бір мөлшердегі дәрілік заттардың бір мезгілде әсер етуі әдісі. Ол ұлпаға ток көмегімен енеді.

Фарадизация-емдеу мақсатында төмен жиілікті айнымалы токты пайдалану.

Дарсонвализация- емдік мақсатында жоғары жиілікті, жоғары интенсивті және қуаты аздау айнымалы токты пайдалану.

Диатермия-емдік мақсатында шартты түрде шамалы қысымды (жүздеген Вольт) және жоғары қуатты, жоғары жиілікті айнымалы токты пайдалану., (500000-2000000)

Индуктотермия-емдік мақсатында 3-тен 30 МГц-қа дейін жоғары жиілікті айнымалы электромагнитті кеңістікті пайдалану.

Франклинизация- статистикалық электрді емдеу мақсатында пайдалану.

Диадинамотермия- екі тұрақты жиілікті, шамалы қуатты импульсті токпен емдеу. (50мА-ға дейін)

УВЧ терапия- аурудың белгілі бір дене бөлігінде үздіксіз немесе ең жоғары жиілікті импульсті электр кеңістігін қолданатын емдеу әдісі.

Электропунктура- ағзаның биологиялық активті нүктелеріне төмен және жоғары жиіліктегі токтар арқылы әсер ету.

Магнитотерапия-айнымалы төмен жиілікті, тұрақты магнит кеңістігін емдеу мақсатында пайдалану.

 

Электромагниттік толқындардың әсері
Кез-келген организмнің қызметтік-динамикалық қасиеттері оның өмір сүру жағдайының шарттарына қабілеттілігіне тәуелді болады. Ағзаның қалыпты тіршілік әрекеті үшін қажетті факторлардың біріне табиғи электромагниттік өріс жатады. Табиғи электромагниттік сәуленің тапшы немесе жоқ болуы зиянды әсерлерге, тіпті тірі ағза үшін қайтымсыз зардаптарға әкелуі мүмкін.

Тірі ағзаларға электромагниттік сәуленің әсер ету механизмі бүгінгі күнге дейін түбегейлі шешімін тапқан жоқ. Электромагниттік өрістің биологиялық әсерін түсіндіретін бірнеше болжамдар бар. Олар ұлпаларда тоқтың туындауына және өрістің тікелей жасушалық деңгейде әсер етуіне, бірінші кезекте мембраналық құрылымға әсерімен негізделеді. Электромагниттік өріс әсерімен биологиялық мембраналар арқылы диффузия жылдамдығы, биологиялық макромолекулалардың бағыты мен конформациясы, сондай-ақ еркін радикалдардың электрондық құрылымының күйі өзгеруі мүмкін. Негізінен электромагниттік өрістің биологиялық әсер ету механизмі арнайы емес сипатқа ие және ағзаның реттеуші жүйесінің белсенді өзгерісімен байланысты болады.

Мембрананың морфологиялық және қызметтік өзгеріске ұшырауы практикалық тұрғыда өте аз сәулеленуден кейін және өте аз дозада жүретіндігі дәлелденген. Сонымен қатар электромагниттік сәуленің биологиялық мембрана өтімділігіне және натрий катиондарының тасымалдануының активті үдеуіне әсер етіп өзгеріс тудырғанда, бұл жағдайда қанықпаған май қышқылдарының қайта қышқылдануының белсенділігі және митохондрияда қышқылдану процестерінің бірігуі және фосфорлануы жүреді.

Жасушалық деңгейдегі мұндай өзгерістер келесі себептерден туындауы мүмкін деп есептеледі:

  1. Электромагниттік сәуле зарядталған бөлшектерге және тоқтарға әсер етеді, осының нәтижесінде өріс энергиясы жасушалық деңгейде энергияның басқа түрлеріне түрленеді.
  2. Атомдар мен молекулалар электр өрісінде полярланады, полярланған молекулалар магнит өрісі таралуының бағытымен бағытталады.
    3. Электролиттер болып табылатын ұлпаларды құрайтын сұйықтарда, сыртқы өрістің әсерінен кейін иондық тоқтар пайда болады.
  3. Айнымалы электр өрісі диэлектриктің айнымалы поляризациясы есебінен жүретіндей, өткізгіштік тоғының пайда болуы есебінен тірі ағзалардың ұлпаларын қыздырады. Жылулық эффект электромагниттік өріс энергиясының жұтылуының салдары болып табылады.

Өріс кернеулігі және әсер ету уақыты неғұрлым ұзақ болса, айтылған эффектілер соғұрлым күштірек байқалады (1-кесте). õ= 10 мВт/м мәніне дейін шартты түрде жылулық баспалдақ ретінде алынады, артық жылу термореттеу механизмі есебінен шығарылып отырады. Бұдан басқа органдардың қатты қызуға сезімталдығы олардың құрылымымен анықталады. Қатты қызуға көру, ми, бүйрек, қуық және өт жолдары органдары өте сезімтал болып келеді.

Электромагниттік өрістің нерв жүйесіне әсерін көптеген ғалымдар тәжірибе жүзінде зерттеді. Орталық нерв жүйесіне электромагниттік және магниттік өрістердің әсері жөніндегі көптеген жылдар бойғы зерттеулер нәтижелері профессор Ю.А.Холодовтың монографияларында жарияланған. Электромагниттік өрістің миға, нейрондар мембраналарына, есте сақтау, шартты-рефлекстік әрекеттеріне тигізетін тікелей әсерлері анықталды. Спектроскопиялық зерттеулер нәтижесінде әлсіз электромагниттік өрістің нерв жасушаларындағы жүретін синтездік процестерге әсер ету мүмкіндіктері көрсетілді. Зерттеулер осы әсерлердің нейрон қабықшаларына әсер етіп онда айқын өзгерістер тудыруы, мидың күрделі құрылымына берілетін ақпараттардың бұзылуына әкелетіндігі байқалды.

Жердегі тіршілік электромагниттік толқындар әсерімен пайда болды және дамып отырды, мұндай әсерлердің  азаюы немесе жоқтығы жердегі тіршілікке кері әсер етуі мүмкін, сондықтан геомагниттік өріс барлық тірі ағзалар үшін табиғи экологиялық фактор болып табылады. Соңғы уақыттарда ғылым мен техниканың қарыштап дамуы нәтижесінде жасанды электромагниттік толқындар тарататын көздер көбейді. Тірі ағзалар жоғары электромагниттік аймақ болып табылатын жаңа өмір сүру ортасы қалыптасты, сөйтіп олар қалыпты шектен артып, кері әсерлерін көрсете бастады. Электромагниттік өрістің биологиялық обьектілерге әсер ету механизмі бүгінгі күнге дейін толық анықталмаған.Тек оның барлық тірі ағзалардың  құрылым деңгейіндегі көпше түрдегі әсерін байқауға болады. Осыған қарамастан электромагниттік сәулелер медицинада көптеген ауруларды емдеуде кеңінен қолданылады. Қазіргі уақытта электромагниттік сәулелердің тірі ағзаларға тигізетін алуан түрлі әсерлерін зерттеу өте маңызды болып табылады және ол экологиялық, физикалық, биологиялық және медициналық тұрғыдан алғанда өзекті мәселеге айналып отыр.

Электромагниттік өрістің төмен жиілігінде адам денесі өткізгіштік қасиетке ие болады. Сыртқы электромагниттік өрістің әсерінен ұлпаларда ток өткізгіштігі пайда болады. Еркін зарядтардың қызметін иондар атқарады.

Төмен жиілікті электромагниттік толқын ұзындықтары адам денесінің өлшемінен асып түседі, сондықтан бүкіл ағза осындай толқындардың әсеріне ұшырайды. Дегенмен, электромагниттік толқындар әр түрлі ұлпаларға әртүрлі әсер етеді, өйткені ұлпалардың ток өткізгіштігі , электрлік қасиеті бойынша айырмашылықтары бар. Әсіресе, жүйке жүйесі өте сезімтал келеді.

Кернеулігі 10 В/м, жиілігі 10 Гц сыртқы эм. өрістің әсерінен бастың ми ұлпаларында өріс пайда болады. Осындай өрістің әсерінен мида пайда болған ток өзгергіштігінің тығыздығының мәні:j=0.3*10-4 А/м2.

Жасушалық мембрананың кедергісінен кедергісі аз болғандықтан жасуша аралық сұйықтық бойымен индукциялық ток жүреді. Сыртқы эм. өрістің әсерінен нейтрондар арқылы ток өткізгіштіктің мыңнан бір бөлігі өтеді. jнейрон =0.3*10-7 А/м2.

Қозуды тудыратын ток өткізгіштіктің Iшекті шекті мәні эм. өрістің жиілігіне байланысты, жиілік өскен сайын мәні де өседі. Жүйке жүйесі мен бұлшық еттерге әсер еткенде жиілік жуықтайды, ал ұлпалар бұл жиілікте күшті токпен әсер еткенде ғана қозады. Жүйке және бұлшық ет ұлпаларының эм. өріс әсерінен қозуы электрлік зақымдалудың биофизикалық механизмі болып табылады. Электрлік жарақатанудың себепкері не тұрақты, не айнымалы электр тогы болуы мүмкін. Мұндай қозулар қалыпты өмір сүру қызметтерін бұзуы ықтимал. Әсіресе, бұл жүрекке, дем алу мүшелеріне әсер етеді.

Жасушалық мембрананы жазық конденсатордағы диэлектрик ретінде қарастыруға болады.

ЭМ. өрісте мембрананы 1 см2 мембрана бетіне түсірілген электр сыйымдылығы сипаттайды. Бұл биомембрананың меншікті сыйымдылығы Смдеп аталады және өлшем бірлігі мкФ*см-2болады. Кальмардың аксондарының С=1Мкф* см-2. Бақалардың С=3Мкф* см-2— 7мкФ*см-2.

Хс— сыйымдылық кедергі сыртқы эм. өріс энергиясының электр энергиясына айналу коэффиценті болып табылады.

Биомемрананың Хс көп болса, соғұрлым ол электр зарядын өзіне азырақ жинайды және сыртқы электромагниттік өрістің аз энергиясы ғана электр энергиясына айналады.

Құйындық токтар арқылы индукциялық қыздыру

Ток арқылы ағзаға дәрілік заттарды енгізуге болады. Олар ерітіндісінде зарядталған бөлшектерді құрайды. Бұл процедура емдік электрофорез деп аталады. Электрофорез кезінде электродтар арасында дәрілік заттар мен электролит ерітіндісінен тұратын ұзын шиыршық пайда болады. Олар ағза ұлпасының құрамына кіреді. Электр тогының ағза ұлпасына алғашқы әсері ондағы электролит иондары мен басқа зарядталған бөлшектердің қозғалмалылығы әр түрлі, сондықтан қозғалыc кезінде олар бөлінеді. Одан басқа, жартылай өткізгішті қалқандардың жанында тоқтап қалуы мүмкін. Бұл жағдайда ұлпаның түрлі элементтеріндегі иондардың концентрациясы өзгереді. Иондар концентрациясының өзгеруі жасушаның функционалды жағдайының өзгеруін тудырады. Осы жағдай жасушаның электр тогының әсеріне реакциясы болып табылады.

Электремдеудің келесі түрлері бар:

Гальванизация-емдеу мақсатында үздіксіз тұрақты электр тогы төмен (50мА-ға дейін) мен төмен қысымды (70-80В) пайдалану.

Ионогальванизация- ауруға тұрақты токпен белгілі бір мөлшердегі дәрілік заттардың бір мезгілде әсер етуі әдісі. Ол ұлпаға ток көмегімен енеді.

Фарадизация-емдеу мақсатында төмен жиілікті айнымалы токты пайдалану.

Дарсонвализация- емдік мақсатында жоғары жиілікті, жоғары интенсивті және қуаты аздау айнымалы токты пайдалану.

Диатермия-емдік мақсатында шартты түрде шамалы қысымды (жүздеген Вольт) және жоғары қуатты, жоғары жиілікті айнымалы токты пайдалану., (500000-2000000)

Индуктотермия-емдік мақсатында 3-тен 30 МГц-қа дейін жоғары жиілікті айнымалы электромагнитті кеңістікті пайдалану.

Франклинизация- статистикалық электрді емдеу мақсатында пайдалану.

Диадинамотермия- екі тұрақты жиілікті, шамалы қуатты импульсті токпен емдеу. (50мА-ға дейін)

УВЧ терапия- аурудың белгілі бір дене бөлігінде үздіксіз немесе ең жоғары жиілікті импульсті электр кеңістігін қолданатын емдеу әдісі.

Электропунктура- ағзаның биологиялық активті нүктелеріне төмен және жоғары жиіліктегі токтар арқылы әсер ету.

Магнитотерапия-айнымалы төмен жиілікті, тұрақты магнит кеңістігін емдеу мақсатында пайдалану.

 

Микротолқындық және ДЦТ терапия

Микротолқындардың энергиясының максималды жұтылуы бұлшықет пен қан, сүйек және майлы ұлпада су аз болғандықтан олар аз қызады. Жұтылу коэффициенттері әртүрлі электромагниттік толқындардың шекарасында, мысалы, су құрамы көп және аз мөлшерде болатын шекарады тұрғын толқындар пайда болады. Бұл толқындар жергілікті ұлпаларды қыздырады. Ұлпалары тез қызатын аймақтарға қанмен аз қамтылатын, яғни терморегуляциясы нашар жерлер жатады, мысалы көздің бұршағы, шыны тәріздес денелер және т.б.

Сонымен қатар электромагниттік толқындар биологиялық үрдістерді өзгертеді. Сонда сутекті байланыстарды үзеді де, ДНК және РНК-ның макромолекулаларының бағытына әсер етеді. Нәтижелер және оны талқылау. Негізінде электромагниттік толқындар дене бөлігіне түскенде оның бір бөлігі тері бетінен шағылады. Шағылу дәрежесі ауаның және биологиялық ұлпалардың диэлектрлік өтімділігінің түрлілігіне байланысты. Егер электромагниттік толқындармен сәулелену дәрежесі алыс қашықтықта (белгілі бір арақашықтықта) жүргізілсе, онда электромагниттік толқындардың энергиясының 75 %-на дейін шағылады. Электромагниттік толқындардан сәуле алғанда (сәуле шығаратын құрал сәуле алатын бетпен жанасқанда) ағза ұлпасы қабылдайтын қуат генерацияланатын қуатқа сәйкес келеді.

Аса жоғары жиілікті диапозандағы электромагниттік толқынмен әсер-микро толқындық  терапия және дециметрлік толқынды (ДЦТ) терапия әдістері

Микротолқынды терапияның артықшылығы емдеушінің жылулық сезімталдығына байланысты қауіпсіз мөлшері болып табылады. Микротолқынды терапияның ыстық компрестер мен инфрақызыл терапиядан артықшылығы – оның терең талшықтарды үш мәрте қыздыруында.
Электрлі емдеудің бір түріне Франклинизация (электростатикалық душ) . Ол статикалық электр тоғын алу мәселелерін қарастырған болатын.)В.Franklin(жатады – бұл жалпыланған ағзаға тұрақты электрлік алаңмен жоғары кернеуде әсер ететін “тыныш” электрлік разрядты айтады. Яғни, бұл параметрлердің әсерінен төмен жиілікте озон, азот қышқылы және аэроиондар беріледі. Әдіс американ ғалымы Франклиннің есімімен аталған

Франкцинизация әдісінің артықшылығы:

  • капиллярлардағы қанайналымды,
  • ОЖЖ тежелу процессін жақсартады,
  • артериалдық қысымды төмендетеді,
  • жансыздандырғыш және гипосенсибилизирлеуші әсер етеді,
  • жараның эпителизация процессін жеделдетеді.
  • Әдістің қолданылуы:
  • неврастения жағдайында
  • ұйқысыздық
  • қажу
  • тері қышымасы
  • асқазанның жарасы кезінде
  • күйіктерде
    Диадинамикалық тоқ, амплипульстерапия, флуктуоризация

20 ғ. 40-жылдарында электрлікемдеу мақсатында жиілігі 50 ден 100 Гц. дейінгі синусоидалді тоқтарды қолдану ұсынылды. 50-жылдары аталған тоқтар әдісі диадинамикалық деп аталып, емдеу тәжірибесіне қосылды.

түрінде түрленгеннен соң ғана түсіп, жиіліктері 10 нан 150 Гц. толқындарын түзеді. Емдеу тәжірибесінде бұл әдісті енді)порция-бөліктер(60-ж. жиілігі 5000 Гц. болатын модульденген синусоидалді ауыспалы тоқтарды қолдану ұсынылды, олар электродтарға төмен жиілікті топтар  «амплипульстерапия» деп атайды.

60-ж. флуктуоризация — әдісі пайда болды. Бұл жиілігі 100 ден 2000 Гц. тоқты флуктуоризацияланған немесе апериодтық электроемдеу әдістерінің бірі болып табылады. Қолданылады көп жағдайда — стоматологияда.
Электрлі емдеудің кері көрсеткіштері: 

  • кез келген әдістің қарқындылығы
  • дене температурасы жоғары болғанда
  • қансырауға бейім
  • ісіктерде(қатерлі түзілімдерде
  • белсенді туберкулезде
  • жабық іріңді процесстерде
  • балаларға бұл әдістің қолданылуы тек 2-3 реттен артық болмауы тиісті

 

ОЖЖ-терапия. Жоғары жиілікті хирургия

жоғары жиіліктер (100 кГц — 30 МГц), радиотолқындар ұзын, орташа және қысқа (3000 — 10 м)

Электрлі емдеудің бір түріне Франклинизация (электростатикалық душ) . Ол статикалық электр тоғын алу мәселелерін қарастырған болатын.)В.Franklin(жатады – бұл жалпыланған ағзаға тұрақты электрлік алаңмен жоғары кернеуде әсер ететін “тыныш” электрлік разрядты айтады. Яғни, бұл параметрлердің әсерінен төмен жиілікте озон, азот қышқылы және аэроиондар беріледі. Әдіс американ ғалымы Франклиннің есімімен аталған

Франкцинизация әдісінің артықшылығы:

  • капиллярлардағы қанайналымды,
  • ОЖЖ тежелу процессін жақсартады,
  • артериалдық қысымды төмендетеді,
  • жансыздандырғыш және гипосенсибилизирлеуші әсер етеді,
  • жараның эпителизация процессін жеделдетеді.

Әдістің қолданылуы:

  • неврастения жағдайында
  • ұйқысыздық
  • қажу
  • тері қышымасы
  • асқазанның жарасы кезінде
  • күйіктерде

Диадинамикалық тоқ, амплипульстерапия, флуктуоризация

20 ғ. 40-жылдарында электрлікемдеу мақсатында жиілігі 50 ден 100 Гц. дейінгі синусоидалді тоқтарды қолдану ұсынылды. 50-жылдары аталған тоқтар әдісі диадинамикалық деп аталып, емдеу тәжірибесіне қосылды.

түрінде түрленгеннен соң ғана түсіп, жиіліктері 10 нан 150 Гц. толқындарын түзеді. Емдеу тәжірибесінде бұл әдісті енді)порция-бөліктер(60-ж. жиілігі 5000 Гц. болатын модульденген синусоидалді ауыспалы тоқтарды қолдану ұсынылды, олар электродтарға төмен жиілікті топтар  «амплипульстерапия» деп атайды.

60-ж. флуктуоризация — әдісі пайда болды. Бұл жиілігі 100 ден 2000 Гц. тоқты флуктуоризацияланған немесе апериодтық электроемдеу әдістерінің бірі болып табылады. Қолданылады көп жағдайда — стоматологияда.

Электрлі емдеуде сақталатын қауіпсіздік ережелері:

  • алшақ ұстау)заземление(Науқастар мен медициналық қызметкерлерді жердің геомагнитті нүктесінен
  • Электрліемдеуді дымқыл бөлмеде жүргізуге болмайды
  • Бөлме едендері мен қабырғалары кафельденген болмауы керек
  • Тек арнайы медициналық қызметкерлер жүргізуі керек
    Электрлі стимуляция – ағзаға электрлі импульсті токпен жекеленген ағзалар мен жүйелердің ауыртпалы өзгерген қызметтер бөліктерін, қызметі әлсіреген аймақтарының импульстарын қоздыру, күшейту, қайта қалыпқа келтіру болып табылады. Тыныс алудың электрлі стимуляциясы – бұл сыртқы тыныс алу мөлшерінің жеткіліксіздігі кезінде тыныс алудың бұлшық еттерін, диафрагмальді жүйке талшығын электрлі стимулдеудің нәтижесінде өкпе желденуінің көлемін жоғарлату болып табылады.

Көбіне бұл әдіспен қозғалғыш жүйке талшықтары мен бұлшық ет талшықтарын, сонымен қатар ішкі ағзалардың импульстерін жоғарлатуда пайдаланады.
Физиотерапияда электростимуляция терілік электродтар арқылы жүзеге асырылады, сирек ішкі қуыстық электродтар пайдаланылады. Мұндай электрлі стимуляция уақытша өткізілетін электрлі стимуляция деп аталады. Жүргізілу мерзімі бірнеше курстан құралған. Ерекше электрлі стимуляция түрлеріне алмастырушы электрлі стимуляция, ол адам өмірінің соңына дейін өткізіледі, мысалы: Кардиостимуляция
зақымдалмаған болса, онда жиілігі 100-150 Гц болатын синусоидальді модульденген токтар қолданылады. Егер керісінше жағдай болса жиілігі 2-5 Гц әсер тағайындалады. Бұл токтар тетанустық жиырылуды қамтамасыз етіп, теріге ешқандай тітіркендіргіш әсер бермейді. Алайда, әрбір ерекше жағдайларда ток параметрлерін тағайындауда электрлі стимулдеу параметрлерін алдын-ала электрлі диагностикалаудан соң ғана шешіледі.)нервтенуі(Электрлі стимуляцияның сәтті өтуі үшін тағайындалатын токтың мөлшері стимулдеуші ағзаның қызметіне, табиғатына сәйкестендіріліп, сол ток тек ағзаның қызметіне және табиғатына жақын болатындай, түрлі ыңғайсыздық, тітіркендіргіш, кері әсері болмайтындай етіліп алыну тиіс. Электрлі стимуляция жүктемесі жүргізілетін шараның мерзіміне сәйкес бөлінеді. Мысалыға егер қаңқа бұлшық етінің иннервациясы

Қорыта келгенде  ағзаға  электромагниттік өрістің және токтың  бірінші  механикалық   әсерін – физикалық  деп, сонымен қатар оны медицинада емдеу әдісі ретінде қарастырады.

Организмге әсер ететін тұрақты ток, ток күшіне байланысты, сондықтан ұлпалардағы және терілердің электрлік кедергісінің маңызы зор. Ылғал, тер кедергінің маңызын кемитеді, кішкентай кернеудің өзіде организм арқылы өтетін ток байқалады.

Шипалы заттар диссоциацялану негізінде қабылдайтын зарядтардың таңбасына сәйкес енгізіледі. Анод арқылы кейбір органикалық қосылыстардың иондары беріледі, мысалы, сульфидин, пенциллин және басқалар. Катафорез, электрлік осмос, иондық гальванизация құбылыстарының жиынтығы электрофорез деп аталады. Ертіндіден, электрондық төсеніш және электролиттерден құралатын ток өткізетін тізбегінен тұратын күрделі  тізбек иондық  гальванизация кезінде пайда болады.

Магнит  өрісін  негізгі  қасиеттері  бар  материяның  ерекше  түрі  деуге болады.

Магнит  өрісінің  кейбір  қасиеттерін  түсіну  үшін  құрал  есебінде  магнит    өрісіндегі    тогы    бар    тұйықталған    контурды    пайдаланған  орынды.

1...192021...45Page 20 of 45

Services

Articles

Subscribe

© tagDiv. All rights reserved. Momentum is a fresh multipurpose Prebuilt Website with a wide range of usability.

Яндекс.Метрика