Соңғы жылдардағы деректер бойынша тұқым қуалайтын аурулардың тек 1/3 ғана дәстүрлі, моногенді аутосомды жолдармен тұқым қуалайды. Қалған тұқым қуалайтын аурулардың тұқым қуалаушылығы Г. Мендель заңдарынан өзгеше болады. Қазіргі кезде оларды 4 топқа бөледі.

1. Жыныспен тіркес тұқым қуалайтын аурулар, яғни жыныс хромосомаларындағы гендердің мутациясы арқылы дамитын аурулар;
2. Митохондриялық аурулар – митохондриялардың құрылысының және биохимиялық үрдістерінің бұзылулары нәтижесінде дамитын туқымқуалаушылық аурулары;
3. Геномдық импринтинг аурулары – ата-аналардан алынған гомологиялық гендердің түрліше экспрессиялану ерекшеліктеріне алып келетін эпигенетикалық үдеріс;
4. Қайталанатын үш нуклеотидтер экспансиясы салдарынан дамитын аурулар, олар гендердің реттеуші не трансляцияланатын бөлімдерінде қайталанатын, жұптасқан үш нуклеотидтер көшірмелерінің көбеюімен сипатталады.

Жыныспен тіркес тұқым қуалайтын аурулар 

Бұл топқа жыныс хромосомаларындағы гендердің мутациясы арқылы дамитын аурулар жатады. Олардың көпшілігі Х-тіркескен тип арқылы тұқым қуалайды, ал У-хромосомаларда шамалы ғана гендер болады. Олардың мутациясы аталық жыныс бездің қызметінің бұзылуымен сипатталатын тұқым қуалайтын аурулардың дамуына алып келеді.

Х-тіркескен аурулар

Х-тіркескен тұқым қуалайтын аурулар моногендік аурулар сияқты, доминантты және рецессивті тұқым қуалайды. Олардың кейбіреулерін төменде сипаттаймыз.

Дюшенн және Беккердің бұлшықет дистрофиясы

     Бұл ауру екі клиникалық формада кездеседі:

Бірінші форма 1868 жылы сипатталған, оның жиілігі жаңа туылғандардың 1:30000-35000 құрайды;

Екінші форманы 1955 жылы П.Беккер сипаттап жазған, оның жиілігі ер адамдар арасында 1:20000-25000 және де бұл Рецессивті тұқым қуалайды.

Ауру себебі болып дистрофин генінің мутациялары  саналады. Мутациялардың негізгі типі – геннің әртүрлі ұштарының 5¹ – ұшынан 6 -19 және 3¹  – ұшындағыл 40-43 экзондарды қамтитын ірі делециялар болып табылады.

Геннің қолдайтын ақуызы – дистрофин цитоқаңқаның мембраналық ақуыздары -спектрин тобына жатады және 4 доменнан тұрады. Дистро-финнің негізп қызметі — бұлшықеттің жирылуы кезінде бұлшықет талшығыньщ мықтылығын және иілімділігін қамтамасыз ету. Бұл дистрофиннің құбылыс ерекшелігі және спецификалыкқ орналасуы негізінде мүмкін болады. Ақуыз бұлшықет талшығының сарколеммасының (бұлшықет талшығының мембранасының) астында өрілген димер күйінде антипараллель орналасып, N-ұшымен цитоплазмалық актинмен, ал С— ұшымен мембраналық гликопротеин кешенімен байланысады. Дистрофин және онымен байланысқан ақуыздар кешені бұлшықет цитоқаңқасының ең маңызды элементі болып экзо және интрацеллюлярлық матрица құрылымдарының және бұлшықет талшығының мембранасы арқылы импульстардың өткізілуін қамтамасыз етеді.                                                                                                                        Дистрофин болмаған жағдайларда мембрана бұзылады, онда некроз учаскелері пайда болады. Аурудың дамуы барысында бұлшықет талшығы толық бұзылады және дәнекер ұлпалы құрылымдармен алмастырылады. Бұл олардың көлемінің ұлғайып, қызметтік мүмкіншіліктерінің жойылуына не айтарлықтай төмендеуіне алып келеді.

Аурудың алғашқы белгілері 1-5 жаста байқала бастайды. Сырқаттардың көпшілігінде алғашқы моторлық (қозғалыс) дамуының

кeшігyi орын алады. 14 жастан кейін өз бетінше жүргенде жиі құлап қалу, тез шаршауы байқалады. Аурудың алғашқы сатыларында ақ сіңір рефлекстері жойылады не төмендейді. Паталогиялық үдерістің әpi қарай дамуы нәтижесінде омыртқа жотасының, көкірек жасушасының, табандарының деформациялануы орын алады. Тағы бip белгі — аритмия және жүректің сол жақ қарыншасының гипертрофиясы симптомдары байқалатын кардиомиоиатияның дамуы.

Сырқаттар 10-12 жасқа дейін өз беттерінше жүре алады, әрі қарай мүгедек арбасын пайдаланады. 

X типті тұқым қуалайтын моторлы-сенсорлы нейропатия

     Бұл ауруды алғаш рет 1889 жылы Херрингем сипаттап жазған, ал Х-хромосомасымен тіркес доминантты тұқым қуалайтындығын 1993 жылы Галл анықтаған. Оның гені Xq13.1 орналасқан. Мутациялардың негізгі типтері – нүктелі мутациялар (нонсенс және миссенс мутациялар). Қазіргі кезде олардың 240-қа жуығы анықталған. Сиректеу делеция не инсерция типті мутациялар да кездеседі. Клиникалық көріністерінің қаталдығы мутация типіне байланысты болатындығы анықталған. Миссенс сутацияларда нонненс және делецияларға қарағанда ауру симптомдары айқын байқалмайды.

Ген өнімі – ақуыз коннексон – 32. Ол миелинде орналасқан және глияның иондық арналарының қызмет етуінің қалыптастыратын жасушааралық түйісуге (контакт) қатынасатын ақуыз болып табылады. 6 коннкесин бірігіп шеткі нервтің миелин қабағы арқылы импульстың қалыпты жылдамдықпен өтуін және білік цилиндрдің  қоректенуін қамтамасыз ететін коннексон пайда етеді. Геннің кейбір мутацияларында цитоплазмада және жасуша бетінде ақуыз қызметі толығымен жойылады.

Ауру симптомдары ер адамдарда ерте (10-20жаста) және қатал түрде байқалады. Алғашқы белгілері қол-аяқ бұлшықеттерінің әлсіздігі, табанының деформациялануы, жүрудің өзгеруі т.с.с. күйде болады. Сіңір рефлекстерінің семуі алғашқы сатыларында-ақ байқалады, ең алдымен тобық сіңірлерінің рефлексі семиді(100% ауруларда), содан кейін тізе сіңірлерінің рефлекстері (90% ер адамдарда,  50% әйелдерде) семиді.

Көпшілік жағдайларда сырқаттардың созылған қолдарының саусақтарының дірілдеуі (тремор) және бұлшықеттерінің қатып қалуы байқалады. Бұл дегенің үдеріске жұлынның мотонейрондарының қатынасатынын көрсетеді.

Аурудың клиникалық симптомдары әйелдерде кештеу және әлсіздеу байқалады. Әйелдерде айқын байқалатын симптомдар – созылған қолдарының саусақтарының дірілдеуі, аяқ сіңірлерінің рефлекстерінің төмендеуі және сезімнің бұзылуы.

У-тіркескен тұқым қуалайтын аурулар 

        У-тіркескен моногендік аурулар сирек кездеседі және олар тек әкесінен ұл балаларына беріледі. Бұл ауруды голандриялық тұқым қуалайтын ауру деп те атайды.

Қазіргі кезде У-хромосомада орналасқан 100-ге жуық гендер анықталған. Олардың көпшілігі ағзаның еркек типті фенотип бойынша дамуын кадағалайды, сперматогенезге қатынасады және дене, тic жүйесінің өсуін бақылайды. Кейбір гендердің мутациясы аталық без, қуық, бeзi рагының (iciк) дамуына алып келеді.

У-хромосома гендерін  3 топқа бөледі:

1) X және У хромосомаларда бірдей (сәйкес) болатын псевдоаутосомалық аймақ гендері. Бұл гендердің мутациялары сперматогенез мейозында гоносомалардың конъюгациялануын бұзып, бедеулікке алып келеді;

2)   рекомбинацияланбайтын Ур жәнеYq аймақтарында орналасқан

10  Х-У гомологтық гендері. Бұл гендер көптеген ұлпалар мен мүшелерде, сол сияқты аталық безде және куық безінде экспрессияланады.

3)  рекомбинацияланбайтын Ур және Уq аймақтарында орналасқан 11 У-спецификалық гендер. Бұл гендердің өнiмдepi протинкиназа және фосфотаза қызметтерін атқаратын транскрипция факторлары және цитокиндер рецепторлары рөлдерін атқаруы мүмкін.

Митохондриялық аурулар

            Митохондриялық аурулар — митохондриялардың құрылысының және биохимиялық үрдістерінің бұзылулары- нәтижесінде дамитын туқымқуалаушылық аурулардың ұлкен тобы болып табылады. Митохондрия ДНҚ-сының мутацияларының адамның тұқьм қуалайтын ауруларының дамуыньң ceбeбi болатындығы туралы ceнiмдi деректер 1988 жылы алынған.

Митохондриялар — адамның барлық жасушаларында бірнеше жүздеген дана күйінде кездесетін органеллалар. Олардың нeгiзгi қызметі — жасушаны энергиямен қамтамасыз ету.

1963 жылы митохондриялардың өздеріне тән геномының болатындығы анықталады. Ол 16569 н.ж. тұратын сақиналы жалғыз хромосомадан тұрады. мтДНҚ-сының ядролық ДНҚ-дан біршама ерекшеліктері белгілі:

1)  гендерінде интрондар болмайды;

2) митохондриялық а-РНҚ-ларда 5¹ және 3¹— трансляцияланбайтын бірізділіктер болмайды;

3) митохондрия хромосомасының iшкi және сыртқы тізбектерінің тығыздығы түрліше болады және оларды Н-ауыр тізбек және L-жеңіл тізбек деп бейнелейді;

4)  мтДНҚ-сында Д-ілмек болады, ол реттеуші қызметтер атқарады;

5  Н-тізбектің репликациясы мтДНҚ айнала, сағат тілі бағытында жүреді және ол 2/3-нен еткеннен кейін   L-тізбектің репликациясы басталады және ол Н-тізбекке қарама-қарсы бағытта жүреді.

6) мтДНҚ-сының генетикалық қодында біршама ерекшеліктер болады: митохондрий кодының АУА кодоны изолейцинді емес метионинді кодтаса, ядролық стоп-кодон УГА – митохондрияда триптофанды кодтайды, ал АГА және АГГ-триплеттері (ядролық ДНҚ-да аргининді кодтайды) терминациялық кодондар болып табылады.

мтДНҚ-сында 13 полипептидтер, 22 тРНҚ, 2-рРНҚ гендері болатынды бұрыннан белгілі. Тотыктыра фосфорлау үдерістеріне қатынасатын қалған 70 ақуыздар синтезі ядролық гендер арқылы бағдарланып байқалынады. Ядролық гендерде пайда болған мутациялардың тұқым қуалауы Мендель заңдарына сәйкес аутосомды-доминантты, аутосомды — рецессивті типті болады. Ал, мтДНҚ— сының гендерінің мутациялары негізінде дамитын аурулар Мендель заңдарынан өзгеше (дәстүрлі емес) тұқым қуалайды.

Сондықтан да митохондриялық аурулар ядролық гендердің мутациясы және мтДНҚ-сының гендерінің мутациялары арқылы дамиды және төменде бiз кейбір митохондрия геномынын мутациясы негізінде қалыптасатын ауруларға сипаттама береміз.

Кернс-Сейра синдромы

Бұл ауру 1958 жылы сипатталған. Аурудың алғашқы симптомдары 4-20 жас аралығында байқалады және 3 симптомдар жиынтығын қамтиды:

1) офтальмоплегия;

2) қол-аяқтары бұлшықеттерінің үдемелеп әлсізденуі;

3) көздің тор қабатының пигменттік дегенерациясы.

Аурудың үделеп дамуы барысында аталған симптомдарға жүректің ырғакты жұмыс icтeyiнiң бұзылыстары, қарыншаларының кеңеюі сияқты жүректің зақымдануы, көру нервінің атрофиясы, эвдокриндік бұзылыстар қосылады.

Аурулар 10-20 жылдан кейін жүрек-қантамыр қызметінің жетіспеушілігіне дүние салады.

MELAS синдромы

Бұл – митохондрия ДНҚ-сының нүктелі мутациялары негізінде дамитын ауру. Ауру белғілері 5-15 жас аралығында байқалады. Оның негізгі симптомдары: инсульт, қатерлі бас сақинасының ұстауы, психомоторлық дамудың кешігуі.

Инсульт көбінесе бас миының самай, төбе не шүйде бөлімдерінде жиі байқалып, тез арада қалпына келуі мүмкін. Инсульттардың қалыптасуының себебі – ми қантамырларының (артерия мен қылтамырлар) қабырғаларында митохондриялардың өте көп бөлінуі, яғни көбеюі болуы мүмкін.

Аурудың үделеп дамуы нәтижесінде неврологиялық симптомдар- бұлшықет әлсіздігі, қалтыраулар, ұстамалар, атаксия және нейросенсорлық кереңдік дамуы мүмкін. Жиі кездесетін мутация – 3243-шы орында жеке нуклеотидтердің алмасуы(A→Г). Бұл мутация тРНҚ Len генінің транскрипциялық терминаторын активсіздендіреді.

Екінші жиі кездесетін мутация – 3271-ші орында Т→Ц алмасуы болып табылады.

Митохондриялық аурулардың негізгі клиникалық белгілері

      Митохондриялық аурулардың клиникалық көріністері алуан түрлілігімен сипатталады.

Олардың негізгілері болып:

1. Кетонды денелердің концентрациясы ұлғайып, қанның қышқылдануы қоса жүретін қайталанбалы коматозды жағдай;
2. Дененің физикалық өсуінің тежелуі, бойы қысқалық;
3. Қалқанша безінің дисфункциясы;
4. Жүйке жүйесінің әртүрлі бөлімдерінің зақымдалуы;
5. Миопатиялар және кардиопатиялар;
6. Диарея, целиакия – тәрізді синдром;
7. Бауыр жетіспеушілігі;
8. Тубулопатиялар, витамин-Д тұрақты рахит;
9. Көру нервтерінің атрофиясы;

10.Пацитопения, макроцитарлық анемия;

Митохондриялық ауруларды нақтылау мына белгілерді анықтауға негізделеді:

• Қанда лактат концентрациясының жоғары болуы – лактат-ацидоз, әсіресе глюкоза жүктемесінен не ауыр жұмыстан соң күшейеді;
• Қанда лактат/пируват ара қатынасының бұзылуы;
• Гиперкетонемиялар және гиперкетонуриялар;
• Ацетоацетат және 3-ОН-бутират концентрациясының жоғарылауы;

Дәл диагностикалау үшін бұлшықет ұлпасынан биоптат алып, тыныс алу тізбегінің ферменттерінің белсенділігін өлшеу жүргізіледі.

Бұлшықет биоптатына тән морфологиялық өзгерістер – «жыртылған қызыл талшықтар» деп аталатын өзгерістер табылады.

Геномдық импринтинг аурулары

Геномдық импринтинг аурулары (ГИА) деп – әкесінен не анасынан алынған гомологиялық гендердің ұрпақтарда түрліше экспрессиялануын айтамыз. Геномды импринтинг феноменіне байланысты дамитын мендельден өзгеше тұқым қуалайтын аурулар қатарына жатады.

«Импринтинг» терминін генетикада тұңғыш рет 1960жылы Г.Кроуз жәндіктердегі аталық текті хромосомалардың элиминациясын(жойылуын) түсіндіру үшін қолданды.

Адамдардың көптеген гендеріне қос аллельді экспрессия тән екені белгілі. Әйтседе, хромосомалардың импринтингтік учаскелерінде орналасқан гендердің экспрессиясы моноаллельді, яғни тек әкесінің не анасының гені ғана экспрессияланады, ал екіншісі пассив күйде болады. Сонымен, геномдық импринтинг дегеніміз ата-аналардан алынған гомологиялық гендердің түрліше экспрессиялану ерекшеліктеріне алып келетін эпигенетикалық үдеріс.

Геномдық импринтинг қалыптасу үдерістеріне ДНҚ-ның цитозин  негіздерінің таңдамалы метилденуі маңызды рөл атқаратыны белгілі болды.

Қазіргі кезде кейбір ата-ан гендерінің құрсақтағы бала салмағына, қағанақтың даму дәрежесіне және басқа да құрсақішілік даму ерекшеліктеріне әсер ететіні анықталды.

Импинтинг гендері 7, 11, 15 хромосомаларда жиі кездеседі, сол сияқты 2,3,6,14,20 хромосомаларда да осындай гендер болуы мүмкін.

Қазіргі кезде 30-дан астам импринтинг гендері анықталған.

Геномдық импринтинг ауруларының қалыптасуының бірнеше тетіктері белгілі:

1. Бір аталық дисомиялар;
2. Хромосомалардың импринтингтік учаскелеріндегі экспрессияланатын гендердің қайта құрылуы;
3. Импринтингтік учаскелерінде орналасқан гендердің нүктелі мутациялары;
4. Хромосомалардың мителдену үдерісін бақылайтын импринтингтік орталықтардағы делециялар;

Геномдық импринтинг эффекті әсіресе  15 хромосомасындағы мутацияларға байланысты болатыны белгілі.

Прадер-Вилли синдромы

Ауру алғаш рет 1956 жылы сипатталған. Оның даму себебі – әкесінің 15 хромосомасының 15q 11-13 аймағындағы гендердің активсізденуі.

Аурудың дамуының 3 тетігі белгілі:

• Әкесінің 15 хромосомасының 15q 11-13 сегментінің делециясы;
• 15 хромосомасының аналық дисомиясы;
• 15 хромосоманың импринтингтік учаскесінің құрылымдық өзгеруі;

Аурудың алғашқы белгілері туыла сала байқалады. Олардың негізгілері – бұлшықет гепотониясы, еме алмауы, салмағының кем болуы.

Кейде нәрестелер 6 айға дейін ұзақ ұйықтайды, психомоторлық даму кешігеді. 6 айлығында ему мүмкіндігі жоғарылайды. Тәбетінің күшеюі – дене салмағының тез өсуіне және семіруіне алып келеді. Салмақтың өсуі және зат алмасудың бұзылуы  қант ауруының дамуын тудырады. Аурудың бәрінде түрліше дәрежеде олигофрения байқалады. Ондай балаларды оқыту мүмкін емес.

Прадер-Вилли синдромының нұсқаларын анықтау үшін әртүрлі цитогенетикалық және молекулалық-генетикалық әдістер қолданады.

Энгельман синдромы

Бұл ауруды 1965 жылы Г.Энгельман сипаттаған. Аурудың этиологиялық факторлары болып 15 хромосоманың бір ата-аналық дисомиясы және 15q 11 – q 13 учаскелеріндегі хромосомалық аномалиялар саналады. Бұл ауруда бір ата-аналық дисомия әкесінікі, құрылымдық өзгерістер ана хромосомасында болады.

Ауру айқын байқалатын олигофрения және сөйлей алмауымен сипатталатын психомоторлық дамудың кешігуі күйінде байқалады. Аурулар кеш жүре бастайды және жүруі ерекше болады. Аурудың негізгі көрінісі болып ешбір себепсіз күлуі саналады, сондықтан оны кейде «бақытты қуыршақ бейнесіндегі синдром» деп те атайды.

Кейбір ауруларда тырысу, қозғалу үйлесімділігінің бұзылулары, бұлшықет гипотониясы, қитар көзділік те байқалады.

Бұл синдромды анықтау үшін молекулалық-генетикалық және цитогенетикалық әдістер қолданылады.

Қайталанатын үш нуклеотидтер экспансиясы салдарынан дамитын аурулар

Қайталанатын үш нуклеотидтер экспансиясы аурулары – гендердің реттеуші не трансляцияланатын бөлімдерінде қайталанатын, жұптасқан үш нуклеотидтер көшірмелерінің көбеюімен сипатталатын, «динамикалық мутациялар» салдарынан дамитын тұқым қуалаушылық ауруларының үлкен бір тобы болып табылады.

Қалыпты жағдайда кейбір гендерде белгілі бір мөлшерде қайталанатын үш нуклеотидтердің болатындығы белгілі. Әрбір қалыпты гендерде осындай қайталанулар саны бірнеше жүзге дейін жетеді. Аурудың клиникалық симптомдары – қайталану саны нақтылы гендер үшін сындарлы межеден артқанда ғана байқалады.

Мұндай мутациялардың пайда болуы – екі сатыдан тұрады. Алғашқы сатысы қайталанулар саны популяциялық деңгейден біршама көбейеді, бірақ ол аурудың дамуы үшін әлі жеткіліксіз болады. Геннің мұндай күйін «премутация» деп атайды. Осындай «премутациясы» бар аллель тұрақсыз болып, кейбір жағдайларда ол толық мутацияның түзілуіне алып келеді, яғни қайталанулар саны аурудың дамуы үшін жеткілікті, сындарлы деңгейге дейін көбейеді.

Бұл аурудың жалпы клиникалық – генетикалық сипаттамалары төмендегідей:

1. Антиципация, яғни бір шежіре деңгейінде әрбір ұрпақ сайын аурудың клиникалық көріністерін ауырлығының күшеюі;
2. Әртүрлі жанұяларда және бір жанұяның түрліше ауруларында клиникалық көріністердің ауырлығы мен үш нуклеотидтер қайталанулары саны арасындағы корреляция;
3. Шерман парадоксы – мутацияның ұрпақтарға берілуіне байланысты, әрбір ұрпақ сайын зақымданған адамдар санының көбею мүмкіндігі. Бұл феноменнің қалыптасуы аурудың клиникалық симптомдарының дамуына жеткіліксіз «премутацияны» тасымалдаушы ағзалардың болуы нәтижесінде жүзеге асады.

Қайталанатын үш нуклеотидтер экспансиясы ауруларының екі тобы белгілі:

       Бірінші топқа – геннің кодтаушы бөлімінде глутамин амин қышқылын анықтайтын ЦАГ кодондарының қайталану экспансиясы нәтижесінде ақуыз құрамында глутамин аминқышқылдары қалдықтарының көптеп қосылуы салдарынан дамитын аурулар жатқызылады. Бұл ауруларда үш нуклеотидтер (ЦАГ) экспансиясы салыстырмалы түрде аса көп болмайды, шамамен 40-80. Бұл жағдайларда мутантты гендердің транскрипциясы және трансляциясы бұзылмайды, қалыпты болады. Ал патология өлшемі едәуір ұлғайған ақуыз молекуласының қызмет етуінің бұзылуы нәтижесінде дамуы мүмкін. Бұл топ ауруларына Гентингтон хореясын жатқызады.

Екінші топқа – қайталанатын үш нуклеотидтер экспансиясы геннің трансляцияланбайтын учаскесінде пайда болған қайталанулар нәтижесінде дамитын аурулар жатқызылады. Бұл жағдайларда аурудың клиникалық симптомдары байқалуы үшін қайталанулар саны өте көп бірнеше жүзден бірнеше мыңға дейін жетуі қажет. Үш нуклеотидтер қайталануының осыншама көп болуы генді тұрақсыздандырады, ал бұл өз кезегінде ауру шежіресінде антиципация феноменінің туындауына алып келеді. Бұл топ ауруларына Мартин-Белл синромын, Фридрейх атаксиясын жатқызуға болады.

Гентингтон хореясы

Бұл ауруды 1961 жылы ағылшын дәрігері Гентингтон сипаттап жазған. Оның жиілігі әртүрлі папуляцияларда 4-10/100000 дай болады. Тұқым қуалау типі – аутосомды-доминантты. Бұл аурудың гені 4 хромосоманың 4p16.3 аймағында орналасқан, 67 экзоннан тұрады және 348 кДа болатын ақуыз «гентингтинді» кодтайды. Сау адамдар генінің бірінші экзонында 6 дан 32-ге дейін жұптасқан ЦАГ – қайталанулары болатыны белгілі. Егер осындай қайталанулар саны 36-80 –ге дейін жетсе ауру симптомдары байқалады. Геннің кодтаушы бөліміндегі осындай мутация нәтижесінде полиглутамин амин қышқылы қалдықтары тізбектері көптеп кездесетін, біршама ұзарған ақуыз синтезделінеді. Бұл ақуыз нерв жүйесінің басқа да ақуыздарымен байланысып нейрондардың өлуіне алып келеді.

Ауррудың негізгі симптомдары – хорея, бұлшықеттің ретсіз жиырылуы, гиперкинезия, деменция және психикалық бұзылыстар. Олардан басқа – бұлшықеттің сіресуі, қолдың қалтырауы, атаксия т.б. белгілері байқалады. Ауру түрлі жас шамасында 10-20 жастан 40-50 жас аралықтарында байқалады.

Куршман-Штейнерт-Баттеннің миотониялық дистрофиясы

       Бұл ауруды 1901 жылы Г.И.Россолима алғаш сипаттап жазған. Ол адамдардың кең таралған тұқым қуалайтын ауруларына жатады. Әртүрлі популяцияларда оның жиілігі 1-8:40000 тең. Тұқым қуалау типі – аутосомды-доминантты.

Аурудың себебі болып геннің 3¹ – трансляцияланбайтын аймағында ЦТГ-қайталанулар экспансиясы саналады. Бұл ген 19 хромосомасының 19q13.2-q13.3 локусында орналасқан және 15 экзоннон тұрады. Қалыпты жағдайларда ЦТГ – қайталанулар санының көбеюі ауру симптомдарының ауыр түрде байқалануына алып келеді.

Мысалы, егер қайтанулар 50-80 аралығында болса ауру жеңіл түрде байқалады, 100-500-дей болса ауру күшейе бастайды, ал 500-2000-ға дейінгі қайталануларда ауру туыла сала байқалады.

Геннің кодтайтын ақуызы – метионин протейнкиназа – серин/трионин –протеинкиназалар тобына жатады және 624 аминқышқылдарынан тұрады. Бұл ақуыз жасуша жіктелуінде және ДНҚ репликациясында маңызды рөл атқарады деп есептелінеді.

Аурудың негізгі симптомдары – миопатия, миотония, жүрек-қантамыр, эндокриндік бұзылыстар және катаракта.

Мартин-Белл синдромы

        Бұл ауру 1943 жылы сипатталған және ер адамдардың ақыл – есінің кем болуымен сипатталатын кең таралған ауру болып табылады. Бұл ауруды «сынғыш Х-хромосома синромы» деп те атайды. Ер адамдар арасында оның жиілігі әр түрлі популяцияларда 16-25:100000-ға тең.

Аурудың негізгі себебі – FMR1 генінің бірінші экзонының трансляцияланбайтын аймағында ЦГГ кодонының қайталануының көбеюі болып табылады. Сау адамдарда қайталанулар саны 6-дан 200 аралығында болады.

Генде мутацияның пайда болуы екі сатыдан тұрады:

Бірінші кезеңде қайталанулар саны нақтылы популяция үшін сындарлы қайталану деңгейіне дейін көбейеді. Мартин-Белл синдромы үшін премутацияда ЦГГ – қайталануы 56-дан аспауы қажет.

Екінші кезеңде – толық мутация үш нуклеотидтер қайталанулар саны 200-ден астам болуымен сипатталады. Премутация тасымалдаушылары аурудың клиникалық симптомдары байқалатын, толық мутацияға ие, сырқат балалардың дүниеге келу ықтималдылығының жоғары болумен сипатталады.  Геннің премутациясының толық мутацияға айналуы тек әйелдер мейозында жүзеге асады.

Аурудың клиникалық симптомдары:

1. Олигофрения;
2. Дисморфия(прогнатизм, құлақ қалқанының үлкен және сұрықсыз болуы);
3. Макроорхидизм;

Аурудың тұқым қуалау типі – Х-тіркескен-доминантты типке сәйкес.

Қорыта келе Мендельден өзгеше тұқым қуалайтын аурулардың қазіргі кезде аз кездеспейтініне көзіміз жетіп отыр, және де ғаламшарымызда осы аурулармен ауыратындарды емдеу жолдары толық зерттелмесе де жоғарғы қарқынмен зерттелініп жатқандығы белгілі. Сонымен қатар әрбір ауруларға тоқтала отырып Мендеьден өзгеше тұқым қуалайтын аурудың қай-қайсысын алып қарасақ та «жан түршіктермейтінін» байқамағанымыз айдан анық. Бүкіл дүниежүзілік статистика бойынша дүниеге келіп жатқан сәбилердің шамамен 7—8%-ы түрлі тұқым қуалайтын аурулармен ауырады. Сондықтан сол ауруларды жан-жақты зерттеу, олардан алдын ала сақтандыру және емдеу жалпы адам генетикасының, соның ішінде, медициналық генетиканың негізгі проблемасы болып табылады. Болашақ ұрпақты тұқым қуалайтын түрлі ауыр зардаптардан сақтандыру үшін адам генетикасы мен медициналық генетикада жүргізілген зерттеулер қолданылады. Дүниеге ауру ұрпақты келтірмеу үшін ата-ананың екеуінің де дендері сау болу керек.