Тұқым қуалайтын аурулар – ата-аналарынан ұрпақтарына берілетін аурулар.Тұқым қуалайтын аурулар гендік, хромосомалық және геномдық мутациялардың әсерінен генетикалық материалдың өзгеруіне байланысты қалыптасады.

Генетикалық жіктеу бойынша тұқым қуалайтын аурулар:

  • моногендік;
  • хромосомалық;
  • мультифакторлық(полигендік) болып бөлінеді.

Мультифакторлық аурулар бірнеше геннің мутацияға ұшырауы мен өзара әрекеттесу нәтижесінде, ауруға бейімделуі артқан кезде және қоршаған орта факторларының әсеріне байланысты туындайды. Мұндай ауруларға қант диабеті, гипертония, асқазан және ішектің ойық жарасы, атеросклероз, жүректің ишемия ауруы, т.б. жатады.

Тұқым қуалайтын аурулардың бұл түрінің пайда болу себебі әлі толықтай анықталған жоқ. Тұқым қуалайтын ауруларды клиникалық жіктеу патологиялық өзгерістерге ұшыраған органдар мен жүйелер бойынша жүргізіледі. Мысалы, жүйке және эндокриндік жүйенің, қан айналым жүйесінің, бауырдың, бүйректің, терінің, т.б. органдардың тұқым қуалайтын аурулары деп жіктеледі. Республикада тұқым қуалайтын ауруларды анықтау, емдеу жұмыстарымен неврология, терапия, хирургиялық клиникалар мен ауруханалар айналысады.

 

ІІ. Негізгі бөлімі 

2.1 Мультифакторлы аурулар туралы түсінік, олардың ерекшеліктері, диагностикасы және профилактикасы

Полигенді аурулар (бастапқыда- тұқым қуалауға бейімділігі бар аурулар) тұқым қулайтын факторлармен қатар сыртқы орта факторларының әсерінен де туындайды. Сонымен қатар, олар көптеген гендердің гендердің әрекетімен байланысты, сондықтан оларды мультифакторлы деп те атайды. Неғұрлым жиі кездесетін мультифакторлы ауруларға ревматоидты артрит, жүректің ишемиялық ауруы, гипертониялық және қабыну аурулары, бауыр циррозы, қант диабеті, бронхиалды астма, псориаз, шизофрения және т.б жатады. Полигенді аурулар метоболизмнің туа біткен кемшіліктерімен тығыз байланысты, бұл кемшіліктердің кейбірі метоболиттік аурулар түрінде көрінуі мүмкін. Қазіргі кезде мультифакторлық тұқым қуалайтын ауруларға алкагольды психоз және нашақорлықты да жатқызады.

Аурулардың осы тобы қазіргі кезде адамзаттың тұқым қуалайтын паталогияларының жалпы санының 92% құрайды. Жас ұлғайған сайын аурулардың жиілігі артады. Бала жасында аурулардың пайызы 10% кем емес, ал қартайған шақта 25-30%. Мультифакторлы аурулардың тұқым қуалауы  Г.Мендель заңдылықтарына бағынбайды, себебі бұл моногенді аурулар кезінде жүзеге асады, алайды эмпирикалақ мәліметтерге негізделеді.

Мультифакторлы аурулардың адамның әртүрлі популяцияларына таралуы айтарлықтай өзгермелі болуы мүмкін, бұл гентикалық және сыртқы орта факторларының әртүрлілігіне байланысты. Адам популяцияларына жүзеге асатын генетикалық процестердің (іріктелу, мутациялар, миграциялар, гендер дрейві) нәтижесінде, тұқым қуалайтын бейімделушілікті анықтайтын гендердің жиілігі олардың толық элиминациясына дейін ұлғаюы немесе азаюы мүмкін.

Адамның мультифакторлы ауруларының клиникалық белгілері мен ауырлығы жыныспен жасқа байланысты әртүрлі. Сонымен қатар, олардың әртүрлілігіне қарамастан, келесі ерекшеліктері атап айтылады:

  1. Аурулардың популяциядағы жоғары жиілігі. Осылайша, шизофрениямен тұрғылықты халықтың 1%, қант диабетімен – 5%, алергиялық аурулармен 10% астам, гипертониямен – 30% -ға жуығы ауырады.
  2. Аурулардың клиникалық полиморфизімі жасырын субклиникалық формалардан айқын білінетін белгілерге дейін өзгермелі болып келеді.
  3. Аурулардың тұқым қуалау ерекшеліктері мендельдік заңдылықтарға сәйкес келмейді.
  4. Аурудың білінуі деңгейі науқастың жынысына және жасына, оның эндокриндік жүйесінің жұмысының белсенділігіне, сыртқы және ішкі орталардың жағымсыз факторларына, мысалы, дұрыс емес тамақтану және т.б байланысты.

Мультифакторлы аурулар кезіндегі генетикалық болжам келесі факторларға байланысты:

  1. Популяциядағы аурудың жиілігі төмен болған сайын, пробандтың туыстары үшін қатерлілік жоғары.
  2. Пробандта аурудың білінуі жоғары болған сайын, оның туыстарында аурудың даму қаупі жоғары;
  3. Пробандтың туыстары үшін ауруға ұшырау  қаупі  олардың ауру отбасы мүшесімен қаншалықты жақын туыстық байланыста екендігіне негізделген;
  4. Егер пробанд ауруға төзімді жыныс өкіліне жататын болса,  оның туыстары үшін ауру қаупі жоғары болады.

Диагностика. Тұқым қуалауға бейімділігі бар аурулардың полигендік табиғаты генеалогиялық,егіздік және популяциялық- статистикалық әдістердің көмегімен расталады. Егіздік әдістің көмегімен кейбір инфекциялық ауруларға (туберкулез, полиомиелит) және көптеген кең таралған ауруларға (жүректің ишемиялық ауруы, ревматоидты  артрит, қант диабеті, қабыну, шизофрения және т.б) тұқым қуалайтын бейімділік көрсетілген.

Мультифакторлы аурулардың генетикалық негізін дәлелдеу үшін әртүрлі әдістер қолданылады. Генетикалық фактоларды олардың дамуындағы үлесін зерттеу үшін қолдануға негізделген Д.С. Фолкнердің (1965 ж.) ойы жемісті болып шықты. Алғаш рет адам генетикасын биометриялық жағынан қарастыру әдісін қолданған  Френсис Гальтон және оның шәкірті К. Пирсон болды. Биометриялық әдістің мәні – туыстар арасындағы сандық белгілерінің кореляциясын анықтау арқылы генетикалық және орта факторларының осы сандық белгінің өзгергіштігіне әсерін бағалау.

Генетикалық бейімділік орта факторлары болмаған жағдайда іске аспайды деген болжам бар. Бұл аллельді гендер жүйесінің бұзылуымен байланысты аурулар кезінде реакцияның нормасы және әртүрлі әсерлерге деген бейімделушіліктің төмен болуымен байланысты. Мысалы, гипертониялық аурулардың пайда болуы стресс жағдайларында және психикалық ауыртпашылықтар кезінде, ал қант диабеті тамақтану режимінің бұзылуы, артық мөлшерде тамақтану, семіздік және т.б. кезінде байқалады.

Мультифакторлы аурулар кезіндегі қауіптілікті бағалау үшін әрбір аурудың немесе дамудың ақауларының популяциялық және туыстық жиілігі жайлы эмпирикалық мәліметтер жиналады. Моногенді аурулардың моделі сияқты полигенді тұқым қуалаудың моделі де аурудың таралу мүмкіндігі жалпы популяцияға қарағанда науқастың туыстары арасында жоғары деңгейде екендігін болжайды.  Алайда патологиялардың моногендік формаларына қарағанда, полигендік тұқым қуалау кезінде аурудың дамуы генетикалық және орта әсерлерінің жинақталуына қарсы тұру («шектен тыс массаның» ұлғаюы) жағдайында жүзеге асады. Аурулардың осы тобының табиғатының күрделілігіне және олардың тұқым қуалау жиілігінің классикалық типтеріне сәйкес келмеуіне байланысты алғы эффектісі бар аддитивті-полигенді тұқым қуалау жайында сөз қозғалады, яғни аурудың дамуы гендердің (аллельдердің) бірігіп әсер етуі белгінің дамуына қажетті алғышарттан асқанда ғана жүзеге асады. Осылайша, аурудың дамуы мүмкін болатын сыртқы орта факторларымен тікелей байланысуы кезінде жұмыс істейтін гендердің көп мөлшерімен туындауы мүмкін.

Ұсынылған модель бірінші реттік туыстықтағы адамдардың (ата-аналары мен балалары, ағалы-інілілер мен әпкелі-сіңілілер) гендерінің50% ортақ болады, және осыған сәйкес, бірінші дәрежелі туыстықтағы адамдар осы сандық белгі бойынша 50% бір-біріне ұқсас болатындығынан шығады. Ұқсастықтың осы үлкендігі корелляция ретінде белгіленеді.  Алайда сандық белгіге сыртқы орта факторлары әсер ететіндіктен, тек генетикалық факторлар бойынша ұқсастықтың дәрежесі төмен болуы мүмкін. Сонымен қатар, гендердің жұмысы ұйымдаспаған, керісінше өзара байланысуы (доминанттылық, эпистатикалық эфектілер және т.б)  барысында өзгерген болуы мүмкін.

Сондықтан,  генетикалық факторлардың мультифакториалдық аурудың дамуына қосатын үлесін сипаттағанда туыстар арасындағы корреляциялар коэффициенттерінің негізінде есептелетін тұқым қуалаушылықтың бағалануы жүзеге асады.

Аддитивті әсері бар гендер бар болған жағдайда басты геннің әсері байқалуы мүмкін болатын полигенді аурудың моделі ұсынылған. Осылайша, аурудың жүзеге асуы басты патологиялық геннің байқалу дәрежесіне байланысты болады. 

2.2. Тұқым қуалауға бейімділігі бар аурулардың көріну ерекшеліктері. 

  1. Ауруға деген отбасылық душарлылық: жалпы популяцияға қарағанда бейімділігі бар отбасыларда аурудың жиілігі айтарлықтай жоғары; ауру ықтималдылығы науқас адаммен туыстық дәрежеге байланысты, яғни , жалпы гендердің санына.
  2. Бала мен оның жақын туыстарында аурудың клиникалық көрінуінің ұқсастығы. Тұқым қуалаудың немесе генетикалық компоненттердің аурудың дамуына қосатын үлесі 10-60 % аралығында өзгермелі болып келеді.
  3. Монозиготалы егіздердің аурудың төмен конкорданттылығы 50 % кем емес, бұл моногенді тұқым қуалайтын ауруларға қарағанда біршама төмен.
  4. Клиникалық айқындалудың жасырын формалардан тым ауыр формаларға (патологиялардың континуумы) дейінгі созылуы және әртүрлілігі.
  5. Пайда болу уақытындағы аурудың клиникалық ауырлығы баланың жынысы мен жасына байланысты. Бала неғұрлым ерте жасында ауыруға душар болса, патологиялық процесс соғұрлым ауыр өтеді.
  6. Отбасының келесі ұрпақтарында ауру белгілерінің неғұрлым ерте басталуы және күрделенуі.
  7. Ауруға шалдыққандарда жасырын патогенетикалық (иммунологиялық, биохимиялық) орналасу маркерлері немесе ауру қатерінің индикаторлық маркерлерінің болуы.
  8. Ауру туыстардың саны пробанд үшін болжамды анықтайды. Ауру отбасы мүшелерінің саны ұлғайған сайын, келесі баланың ауру болып туу қатері жоғары.

Мысалы, қант диабеті кезінде сибстер үшін ауруға ұшырау қаупі науқастанған туыстарының санына байланысты – 5-10 %, егер ата-анасы сау болса — 10-20 %, егер ата-анасының біреуі ауру болса 40 % дейін, егер ата-анасының екеуі де ауру болса.

Бұл заңдылық жұлынның грыжасы, асқазан қақпасының стенозы, еріннің немесе таңдайдың бөлінуі сияқты ауруларда байқалған. Осылайша, отбасында жұлын грыжасымен ауыратын бір адамның болуы келесі буын ұрпақта ауру баланың туылу қаупі 5 %, осы аурумен отбасында екі адамның ауруы кезінде қауіп өсіп, 10 % құрайды.

Тұқым қуалауға бейімділігі бар аурулардың таралуы әртүрлі популяцияларда біршама тұрақсыз, бұл популяцияның генетикалық структурасына және сыртқы орта факторларының сипатына тәуелді болып келетін генетикалық және орта факторларының үлесінің әртүрлілігіне байланысты.

Кесте 1 . Тұқым қуалайтын аурулардың әртүрлі топтары үшін егіздердің конкорданттылығы.

Ауру Егіздердің конкорданттылығы, %
монозиготалы дизиготалы
Тұқым қуалауға бейімділігі бар аурулар 40-60 4-18
Аутосомды-доминантты аурулар 100 50
Аутосомды-рецессивті аурулар 100 25

Тұқым қуалауға бейімділігі бар ауруларды шартты түрде келесі негізгі топтарға бөлуге болады:

  1. дамудың туа біткен ақауы;
  2. кең таралған психикалық және жүйке жүйесінің аурулары;
  3. орта жастағы адамдардың кең таралған аурулары.

Кесте 2. Неғұрлым кең таралған тұқым қуалауға бейімділігі бар аурулардың кездесу жиілігі

Ауру топтары және нозологиялық формалары Кездесу жиілігі 1000 адамға шаққанда
 Дамудың туа біткен ақаулықтары

1.     Ерін мен таңдайдың бөлініп кетуі

2.     Жұлын грыжасы

3.     Ми грыжасы

4.     Бөксенің шығып кетуі

5.     Гидроцефалия

6.     Гипоспадия

7.     Маймақтық

 

1-2

1

1

2-5

0,5

3

5

Психикалық және жүйке аурулары

1.     Шизофрения

2.     Эпилепсия

3.     Маникальды-депрессивті психоз

4.     Склероз

 

 

10-20

8-10

2-5

0,02-0,7

Орта жастың тұқым қуалайтын аурулары

1.     Псориаз

2.     Бронхиалды астма

3.     Асқазан және он екі елі ішектің қабынуы

4.     Жүректің ишемиялық ауруы

5.     Гипертония

6.     Диабет

 

10-20

2-5

20-50

 

50-100

100-200

10-20

Тұқым қуалауға бейімдігі бар аурулардың туындау механизмдері, күрделілігіне қарамастан, генетикалық анализге кеңінен алынуда, бұл адам геномының ашылуындағы жетістіктерге байланысты.   Бұл аурулар кезінде тұқым қуалаушылық факторлардың патогенезде үлкен маңызы бар. Аурудың патогенезі — күрделі және жан жақты процесс, сондықтан тұқым қуалаушылық факторлардың мәні барлық жағдайларда бірдей анықтала алмайды. Факторларды бір бірінен ажырату олардың ауру патогенезі кезіндегі әрекетінің белсенділігіне және әсер ету уақытына байланысты қиынға соғады. Тұқым қуалауға бейімділігі бар аурулардың патогенезі мен этиологиясы жөнінде түсінік, аурулардың дамуы тұқым қуалау факторларының (моно- немесе полигенді) сыртқы орта факторларымен әсер етуінің нәтижесі (кейде өте спецификалық, кейде спецификациясы аз) болатындықтан қиын болып келеді.

Тұқым қуалауға бейімдігі бар аурулар бір-бірінен тұқым қуалау патологиясының формаларымен (гендік және хромосомалық аурулар) және клиникалық белгілердің сипатымен ажыратылады. Пробандтың бүкіл отбасын сау және ауру деп бөлу мүмкін болатын гендік аурулармен салыстырғанда, тұқым қуалауға бейімділігі бар аурулардың клиникалық белгілерінің бір нозологиялық форманың ішінде үздіксіз клиникалық ауысулары (клиникалық континуум) бар.

Тұқым қуалауға бейімдігі бар ауруларда белгілердің білінуі және аурудың ауырлығы жыныс пен жасқа  байланысты әртүрлі болады.  Мұндай аурулардың популяциялық таралуының (немесе эпидемиологиясының) механизмі уақыт жағынан күрделі, себебі популяцияларда бейімделушіліктің генетикалық сипаттамалар да, сыртқы орта факторлары да әртүрлі бағытта өзгеріп отыруы мүмкін. Қарастырылып отырған аурулардың сипаттамалық өзгешеліктерінің бірі – олардың белгілі бір отбасылардағы жоғары жиілігі (жинақталу), бұл отбасының генетикалық конституциясымен шартталған.

Тұқым қуалауға бейімділігі бар ауруларға полигендік тұқым қуалаудың барлық белгілері тән. Популяцияда ауру сирек кездескен сайын, пробандтың туыстары үшін қауіп жоғары және I , II ,  II және  III дәрежелі туыстардың арасында қауіп деңгейі әртүрлі болады. Пробандта ауру қатты білінген сайын, оның туыстары үшін ауруға шалдығу қаупі жоғары. Егер басқа да ауру қандас туыс бар болса, пробандтың туыстары үшін қауіп жоғарырақ болады. Жынысқа байланысты аурудың жиілігі мәселесінде, егер пробанд ауру неғұрлым аз жұқтыратын жынысқа жататын болса, оның туыстары үшін қаіп жоғары болмақ. 

2.3. Мультифакторлы аурулардың мысалдары.

Псориаз — негізінен теріні зақымдайтын, дерматоз, инфекционды емес ауру. Қазіргі кезде осы аурудың аутоимунды табиғаты белгілі. Әдетте, псориаз денеде ісінген, тым құрғақ, қызыл дақтарды тудырады. Алайда, кейбір псориазбен ауырған ауруларда бұл аурудың ешқандай сыртқа белгілері көрінбейді. Псориазбен туындаған дақтар псориатикалық дақтар деп аталады.

Псориаздың дамуында тұқым қуалайтын компоненттің ролі зор, және псориаздың дамуына тікелей қатысатын немесе псориаздың дамуымен байланысты көптеген гендер белгілі, бірақ аурудың даму процесінде бұл гендер қалай әрекеттесетіні белгісіз.  Қазіргі таңда белгілі псориазбен байланысты гендердің көбісі иммунды жүйеге, алдымен Т-лимфоциттердің функциясына және басты гистосәйкестік комплексіне (MHC) әсер етеді.     Псориаздың генетикалық зертеулерінің маңызы, олар аурудың дамуына қатысты   зертеулерге және болашақта осы молекулалық нысандарға әсер етуі мүмкін болатын дәрілерді жасап шығуға мүмкіндік беретін малекулалық механизмдерді және сигналдық каскадаларды идентифицирлеуге мүмкіндік береді.

Классикалық геномдық анализ псориаздың дамуымен байланысты әртүрлі хромосомалардан 9 геннің локусын идентифицирлеуге мүмкіндік берді.  Бұл гендік локустар ғалымдардан «псориазға бейімділігі бар гендер» (psoriasis susceptibility genes, PSORS) және 1 ден 9 дейінгі, яғни PSORS1 — PSORS9 деген атауға ие болды. Бұл гендердің локустарында псориаздың этиологиясы мен патогенезіне қатысты жеке гендер орналасқан. Осы гендердің көбісі қабынудың дамуына қатысатын, ревматикалық және аутоимунды аурулардың сигналды жолдарына қосылған. Осы гендердің белгілі бір аллельдері (мутантты варианттар) немесе олардың реттелуінің бұзылуы (әдетте »үндемейтін» гендердің патологиялық белсенділігі немесе керісінше қалыпты белсенді болу керек гендердің белсенсіздігі) псориазбен ауырғандарда жиі кездеседі.   Осы гендердің белгілі бір аллельдері (мутантты варианттар) немесе олардың реттелуінің бұзылуы (әдетте «үндемейтін» гендердің патологиялық белсенділігі немесе, керісінше қалыпты белсенді болу керек гендердің белсенсіздігі) псориазбен ауыратын адамдарда жиі байқалады.

Псориаздың популяцияда кездесу жиілігі 1-3% құрайды, бірақ бұл көрсеткіш әр елде әр түрлі деңгейде. Зерттеулер нәтижесіне сүйенсек, псориаздың таралу жиілігі ТМД елдерінде 1,5%, АҚШ-та 2%, Қазақстанда 2,5 % құрайды. Қазақстанда псориазбен ауырудың орташа жиілігі 100 мың адамға шаққанда 41,6 болып табылады.

Бронхиалдық астма– бронхтардың созылмалы аллергиялық қабынуы, бронхтардың гиперреактивтілігімен және периодты түрде болып тұратын тыныс алудың қиындауы, шырыштың гиперсекрециясына, бронх қабырғаларының ісінуіне негізделген бронхиалды обструкцияның дамуынан пайда болатын тұншығумен қатар жүреді. Барлық тұрғылықты халықта кездесу жиілігі 4-тен 8%-ке дейін, балалар популяциясында 10%-ке дейін. Бейімділікті қамтамасыз ететін негізгі факторлар – атопия және бронхтардың гиперреактивтілігі – генетикалық шартталған. Соңғы зерттеу жұмыстарының көрсетуі бойынша белгілердің үш тобы (спецификалық IgE деңгейі, жалпы IgE деңгейі және бронхиалды гиперреактивтіліктің болуы) бір бірінен тәуелсіз тұқым қуалайтындығы анықталды. Спецификалық IgE өнімдерін анықтайтын гендер 11 хромосоманың қысқа иығында (11q13) локализденген, HLA II классының аллельдерімен байланысқан.Жалпы IgE базальды деңгейінің бақылануы 5 хромосоманың ұзын иығының гендерінің кластерімен (5q31.1) жүзеге асырылады.   Бронхиалды гиперреактивтілік дәл сол сегменттің генетикалық маркерлерімен (5q31.1- q33) байланысқан.Бейімділіктің әрбір генетикалық факторы астмамен ауыру ықтималдылығын жоғарылатады, ал олардың комбинациясы сыртқы орта факторларының минималды қатысуы жағдайында аурудың жүзеге асу қаупін жоғарылатады. Олардың ең маңыздылары – ұрық дамуының жатырлық периодының патологиясы, баланың шала туылуы, рационалды емес тамақтану, поллюанттар мен темекі түтіні, ОРВИ. Егер екі ата-анасы да ауру немесе тұқымқуалаушылық қасиетке ие болса анасының линиясы бойынша берілуі 50% және одан жоғары, ал әкесінің линиясы бойынша 25-30% құрайды.

Статистика бойынша, бронхиалды астманың жоғарғы көрсеткіштері Алматы қаласында (187,7), Ақмола облысында (169,8) және Солтүстік Қазақстан облысында (129,8) тіркелген. Ал минимальді көрсеткіштер Атырау  (28,6) мен Алматы (34,3) облыстарына тән.

1-кесте. 14 жасқа дейінгі балалардың бронхиалды астмамен ауыру жиілігі (100 мың адамға шаққанда)

Аймақтар 2007 2008 2009 2010 2011 2012
ҚР 72,6 44,4 46,8 57,2 64,8 63,9
Астана 159,0 37,0 56,2 64,2 69,3 89,2
Алматы 159,0 37,0 56,2 64,2 69,3 89,2
Ақмола облысы 119,1 82,0 77,1 90,7 185,3 169,8
Ақтөбе облысы 54,7 53,6 54,1 47,3 46,7 48,4
Алматы облысы 33,8 40,8 57,1 72,6 43,5 34,3
Атырау облысы 24,0 29,8 46,1 27,1 37,0 28,6
Шығыс Қазақстан 42,8 20,4 29,6 32,5 63,5 56,4
Батыс Қазақстан 37,3 52,8 42,2 42,1 36,1 57,8
Қарағанды облысы 41,5 44 45,6 47,3 46,3 46
Қостанай облысы 67 72,5 58,9 111,9 98,2 98,4
Қызылорда облысы 23,5 17,7 47,8 71,4 61,9 50,1
Маңғыстау облысы 22,5 38,8 47,2 49,3 46 42,3
Павлодар облысы 67,4 78,9 64,5 62,7 77,3 80,3
Оңтүстік Қазақстан 89,8 27 22,9 24 33 37,6
Солтүстік Қазақстан 119,8 86,8 137,0 137 183,4 187,7

 

Қант диабеті –табиғаты жағынан гетерогенді ауру, оның этиологиясы мен патогенезінде ішкі (генетикалық, иммундық) факторлармен қатар сыртқы факторлар да (вирустық инфекциялар, интоксикациялар) қатысады, бұлардың өзара әрекет етуі көмірсу алмасуының бұзылуына алып келеді. Қант диабетінің дамуындағы генетикалық факторлардың ролі:

  1. Қант диабеті глюкозаға толеранттықтың бұзылуына да сәйкес, шамамен 45 тұқым қуалаушылық синдромдарының тұрақты компоненті болып табылады.
  2. Этникалық топтардағы қант диабетінің таралуы мен клиникалық белгілерінің әртүрлілігі әрқашан сыртқы орта факторларының әртүрлілігімен түсіндіріле бермейді.
  3. Қант диабетімен ауыратын адамдардың ішінде инсулинге тәуелділігі әртүрлі болатын адамдардың топтары бар.
  4. Моногенді аутосомды-доминантты типпен тұқым қуалайтын ересектердің қант диабеті болады.
  5. Қант диабетінің әртүрлі варианттарын тәжірибелік жануарларда модельдеуге болады.

Қант диабетінің дамуына бір немесе бірнеше гендердің мутациясы әсер етеді. Патологиялық фенотиптің қалыптасуы, яғни тұқым қуалауға бейімділік бар жағдайда қант диабетінің клиникалық белгілерінің дамуы сыртқы орта факторларының міндетті түрде қатысуымен жүзеге асады. Қант диабетінің этиологиясында әртүрлі стресстік факторлардың, инфекциялардың, жарақаттардың, оталардың маңызы зор. Инсулин-тәуелді қант диабеті үшін кейбір вирустық инфекциялар (қызылша, ветряная оспа, эпид.паротит, коксаки вирусы, эпид.гепатит ), токсикалық заттар қауіп факторлары болып табылады. Инсулин-тәуелсіз қант диабеті үшін қауіп факторлары болып артық салмақтың болуы, қант диабеті бойынша тұқым қуалаушылықтың болуы, атеросклероз, артериалды гипертензия, дислипопротеинемия, физикалық белсенділіктің төмендеуі, балансы сақталмаған тамақтану есептеледі. Қант диабеті бойынша қауіп жоғары топтар:

  1. Қант диабетімен ауыратын адамның монозиготалы егізі;
  2. Бір немесе екі ата-анасы да қант диабетімен ауырған немесе ауыратын адамдар;
  3. Дене массасы 4,5 кг артық болатын баланы, сонымен қатар ұйқыбезінің аралшығының гиперплазиясы бар өлі баланы дүниеге алып келген әйел.

Рационалды емес дәрілік терапия – қант диабеті даму қаупінің басты факторларының бірі. Қант диабетінің негізгі симптомдары үнемі сусап тұру (полидипсия), кіші дәреттің жиілеп, көп болуы (полиурия), үнемі шаршауды сезіну (полифагия), қол-аяқтың үйып, жансыздануы, үнемі қарын аштығынан арылмау, салмақ азаюы. Қант диабетінің екінші деңгейлі симптомдары терінің қышуы, көздің көру қабілетінің айырылуы («тұман көлегейлегендей»), жыныс қынабының жиі инфекциямен ауыруы, аяққа жазылмайтын созылмалы жара шығуы, естен тану . 40 жастан кейін диабетті дәрі-дәрмексіз-ақ тамақтануды дүрыс жолға қою арқылы емдеуге болады. Диабетпен ауыратындар диетаны өмір бойы сақтауы керек, бүл жағдайда дұрыс диета сақтаудың мәні зор.

Әлем бойынша 2010 жылғы жағдайға сәйкес шамамен 285 миллион адам қант диабетіне шалдыққан деп бағаланады. Ал 2011 жылы 366 миллион адам тіркелген.Салыстыратын болсақ, 1985 жылы 30 миллион адам осы аурумен ауырған. 15 жылдан соң бұл сан 150 миллионнан асты. Ал қазіргі кезде қант диабетіне шалдыққан аламдардың саны әр 12-15 жыл сайын екі есеге көбейуде. IDF-тің болжауымен, қазіргі қарқындар жалғасса, 2030 жылы олардың саны 435 млн-ға дейін өсуі әбден мүмкін.

Қазақстанда 2015 жылы қант диабетінің бірінші типімен ауыратын 20 мыңнан астам, ал екінші типмен ауыратын адамдар саны 253 мыңнан астам. Сонымен қатар, ер адамдарға қарағанда ауыратын әйелдер саны 1,7 есе артық екендігі анықталды.

Жүректің ишемиялық ауруы (ЖИА). ЖИА жүрекке қан апаратын қан тамырларының патологиялық процесімен байланысты миокардтың қанмен қамтамасыз етілуінің төмендетілуінен немесе тоқтатылуынан туындайды. ЖИА-ның басты бөлігі болып ЖИА ның туындауына себеп болатын генетикалық және орта факторларының байланысу процесінде туындайтын аурумен сипатталатын мультифакториалды патология:  I) жүрекке қан апаратын артериялардың спазмы; 2) жүрекке қан апаратын қан тамырларының атеросклерозы.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы 1965 жылы оны «дербес» ауру деп таныды. Бүгінгі таңда ишемиялық ауру әсіресе экономикасы өркендеген елдерде кең таралған, тіпті оны эпидемиялы аурулар тобына жатқызбақ ой бар. Жүректің ишемиялық ауруы кенеттен қазаға ұшыратуымен қауіпті. Ол жүрек-тамыр сырқаттарынан болатын өлім-жітімнің 2/3-ін қамтиды. Бұл ауруға жасы 40—65-тер шамасындағы ер адамдар жиірек шалдығады. 2012 жылы әлемде ЖИА-дан 17,5 миллион адам қайтыс болған. Ал 2011 жылы осы аурудан қайтыс болғандар саны бойынша Қазақстан ТМД елдерінің арасынан 9 орынды иеленді. Қазақстанда ЖИА-дан қайтыс болғандар саны 100 мың адамға шаққанда Ақмола (163,74), Павлодар (158,18) , Шығыс Қазақстан (155,17), Солтүстік Қазақстан (147,16)  және Жамбыл (115,48) облыстарында жоғары деңгейде болды.

Миокард инфарктісінің тікелей әсерлі себептері: жүрек артерияларының спазмы; олардың іргесінде тромбылардың түзілуі; саңылауында тромбылық эмболдардың пайда болуы; осы артериялар атеросклероздан тарылып, миокардқа оны зорықтыратындай күштің түсуі. Дегенмен, бұлар жүрек бұлшық етінде некроз бен оның зардаптарын дамытатын жергілікті ғана себептер. Жүректің ишемиялық ауруының атеросклероз және гипертония ауруымен тығыз байланыстылығын ескерсек, оның этиологиясы аталған себептермен шектеліп қана қоймайтыны түсінікті. Атеросклероз бен гипертония ауруын өрістететін этиологиялық факторлардың барлығы, әсіресе психика-эмоциялық зорығу, жүректің ишемиялық ауруының дамуына да себеп болады. Сондықтан атеросклероз бен гипертония ауруы және жүректің ишемиялық ауруы қатарласа дамиды. Атеросклероз миокард инфарктісінің бірен-саранында ғана жүрек артерияларын зақымдамайды. Ишемиялық аурудың, атеросклероздың және гипертония ауруының патогенездік факторлары ортақ.

ЖИА туындау қаупі бар генетикалық детерминирленген факторларға жатады:

  1. пробандтың жынысы: жүрекке қан тасушы коллатериалды қан тамырларының құрылуының морфологиялық ерекшеліктеріне және горманальды әртүрлілікпен байланысты клиникалық көріну әйелдерде 10-15 жылға кеш болады;
  2. дене бітімінің типі: әдетте атеро-склерозбен байланысқан жүрек қан тамырларының ауруы гиперстеникалық дене бітімі бар адамдарда кездеседі;
  3. түр ерекшеліктері: ЖИА ның жиілігі сипатталған «А» (белсенділік, жұмыстың жылдамдатылған түрі, алдыға қойған мақсатқа жетуге талпыныс, стерсті факторларға ұшыраған, эмоцианалды адамдар) типінде «В» типіне қарағанда екі есе жиі болады;
  4. жүрекке қан тасымалдайтын қан тамырларының белгілі бір құрылысы;
  5. қан құрамында жалпы холестериннің деңгейінің шамадан тыс болуы;
  6. қан құрамында төмен және өте төмен сыйымдылықтағы липопротеидтердің (ЛТСП и ЛТӨСП) жоғары деңгейі;
  7. жоғары сыйымдылықтағы липопротеидтердің төмен концентрациясы; ЛТСП ның рецепторларының шамалы белсенділігі;
  8. қан ұю жүйесіндегі бұзылыстар (қан сарысуындағы фибриногендердің көбеюі, фибринолитикалық белсенділіктің тұқым қуалайтын жетіспеушілігі);
  9. артериалды гипертензия;
  10. қант диабеті.

Ал орта факторларына мыналар жатады:

  • шылым шегу (шылым шегетіндер арасында ЖИА дан өлім саны шылым шекпейтіндер арасындағы ЖИА өлім санынан 2-5 есе артық);
  • гиподинамия (физикалық аз активті адамдарда ЖИА дан өлу қаупі 3есе артық);
  • балансы сақталмаған тамақтану;
  • судың минералды құрамының өзгеруі – минералды тұздары (Ca, Мg, литий, цинк) аз жұмсақ суларды қолдану;
  • теріс психологиялық факторлар әсері;
  • контрацептивті стероидтарды қабылдау.

Шизофрени́я («мезгілсіз жарыместік») — ойлау процессінің күйзелісі және эмоцианалды реакциялармен байланысты полиморфты психикалық немесе топты психикалық бұзылу. Аурудың жиі көріну белгілеріне есту бұзылыстары, параноидты немесе фантастикалық сандырақ және әлеуметтік дисфункция фонында ойлау және сөйлеу қабілетінің төмен болуы мен жұмыс жасау қабілетінің төмендеуі жатады. Шизофренияның дамуы қаупінің жоғарылауы ДНҚ ның тізбектелуінің сирек кездесетін делециясы және дупликациясымен байланыстылығы соңғы кездері мәлім болды.   Сонымен қатар, RELN генінің полиморфизмдері мен оның шизофрениямен экспрессиялану деңгейінің мүмкін байланыстары туралы ақпараттар бар. Көп жағдайда генетикалық шарттасылған шизофренияның туындауы ата анасының гендерінде жоқ кездейсоқ мутациялардың себебінен болады.

Швецияның 168 мыңнан астам психологиялық ем қабылдаған адамдарына зерттеу жүргізгенде, әйелдер ерлерге қарағанда ұзақырақ өмір сүретіндігі анықталған. Шизофрениктер ЖИАмен ауыратын адамдарға, наркомандарға қарағанда әлдеқайда ұзақ өмір сүреді. Бірақ шизофрения кезінде суицид деңгейінің өсуі байқалады, 30 %  науқастарды ең кем дегенде бір рет өздерін өлтіруге талпынады екен. Шизофрениямен ауыратын адамдар зорлыққа бейім болады деген болжамдар бар. Зерттеулер нәтижесінде, 5-10 % адам өлімімен қатысты қылмыстық істерге шизофрениямен ауыратын науқастар кінәлі екені анықталған. Бұл олардың ақыл-есі дұрыс болмауы, галлюцинациялар әсерінен болады.

Атеросклероз— қан тамырларының ішкі бетіне холестериннің сіңіп, жиналып, түйін тәрізді шоғырланып қалуы. Холестерин сіңіп қалған орын бастапқы кезде сары жолақ дақ түрінде болса, келе-келе қатайған түйінге айналады. Бұл түйіндер бір-біріне қосылады. Соның салдарынан тамырдың ішкі қабатында жаралар пайда болады, кальций тұздары шөгіп, тамыры қатаяды, қан өтуі қиындайды. Атеросклероз денедегі ең ірі қан тамыры — қолқада жиі пайда болады. Атеросклероз салдарынан қолқаның жұқарған жерлері қалталанып кеңиді (аневризма) де, басқа органдардың қан тамырларын бекітіп тастайды. Соның әсерінен кейде науқастың бірнеше минут ішінде өліп кетуі мүмкін. Шажырқай артериясының атеросклерозы ішектің өлі еттенуіне, аяқ атеросклерозы аяқтың гангренасына соқтырады. Атеросклероз жүрек қыспасы (стенокардия), жүректің созылмалы ишемиялық ауруы, жүрек инфарктінің негізгі себебі болып есептеледі. Негізінен қарт кісілерде кездеседі. Атеросклероздың пайда болу себептеріне қан қысымының жоғары болуы, эндокриндік аурулар және семіру жатады. Атеросклероздың асқынған түрі хирургиялық емдеуді талап етеді. Атеросклероздан сақтану үшін дұрыс тамақтану, әсіресе, өсімдік майын пайдалану, спортпен шұғылдану керек.

Атеросклероздың генетикалық факторы болып липидтер алмасуына жауапты гендер саналады. Оларға 16 хромосомада орналасқан СЕРТ пен 11 хромосомада орналасқан А1/С3/А4 кластері жатады.

Статистикаға сүйенсек, 40 жастағы жүрек аурулары бар адамдардың 3% – да атеросклероз кездессе, 50-69 жас аралығындағы жүрек аурулары, гипертония бар адамдардың 72,4%, гипертониясы жоқтардың 60 % -да атеросклероз дамиды.

Артериалды гипертония — жүрек қан тамырлары жүйесінің ең көп тараған ауруларының бірі. Оның белгісі — тамыр тонусы реттелуінің бұзылуынан туған артериялық қысымның (гипертензия) көтерілуі. Гипертония ауруы жүйке жүйесіне ұдайы күш түсуінен, психикалық зақымданудан, шамадан тыс артық тамақтанудан, жүріс-тұрыстың, жалпы қимылдың аздығынан болады. Ол әдетте 40 жастан кейін дамиды, бірақ жас кезде де кездесе береді. Гипертония ауруының бастапқы сатысында артериялық қысымның уақытша көтерілуі үстіне бастық оқтын-оқтын ауруы, жүректің жиі соғуы, кейде жүрек тұсының ауруы, желке тұстан ауырлық сезінуі мүмкін. Одан әрі — бас айналады, қолдың саусақтары мен аяқ бақайлары ұйып, баста қан тасу сезімі, көз алдында «шіркейлердің ұшып жүруі» байқалғандай болады. Науқас тез шаршайды, ұйқы бұзылады. ипертония ауруы асқыну мүмкіндігімен (миокард инфаркті, инсульт, бүйрек сырқаты) қатерлі және ұзақ уақыт бойы табандылықпен емдеуді талап етеді.

Қазақстанда гипертонияның кездесу жиілігі 2011 жылы 100 мың адамға шаққанда 1013,9 болса, 2012 жылы 1173,3 құрады.

 

Мультифакторлы  аурулар (бастапқыда- тұқым қуалауға бейімділігі бар аурулар) тұқым қулайтын факторлармен қатар сыртқы орта факторларының әсерінен де туындайды. Сонымен қатар, олар көптеген гендердің гендердің әрекетімен байланысты, сондықтан оларды мультифакторлы деп те атайды. Неғұрлым жиі кездесетін мультифакториялды ауруларға ревматоидты артрит, жүректің ишемиялық ауруы, гипертониялық және қабыну аурулары, бауыр циррозы, қант диабеті, бронхиалды астма, псориаз, шизофрения және т.б жатады. Полигенді аурулар метоболизмнің туа біткен кемшіліктерімен тығыз байланысты, бұл кемшіліктердің кейбірі метоболиттік аурулар түрінде көрінуі мүмкін. Қазіргі кезде мультифакторлық тұқым қуалайтын ауруларға алкагольды психоз және нашақорлықты да жатқызады.

Мультифакторлы аурулардың адамның әртүрлі популяцияларына таралуы айтарлықтай өзгермелі болуы мүмкін, бұл гентикалық және сыртқы орта факторларының әртүрлілігіне байланысты. Адам популяцияларына жүзеге асатын генетикалық процестердің (іріктелу, мутациялар, миграциялар, гендер дрейві) нәтижесінде, тұқым қуалайтын бейімделушілікті анықтайтын гендердің жиілігі олардың толық элиминациясына дейін ұлғаюы немесе азаюы мүмкін.

More To Explore

Share This Class:

Яндекс.Метрика