Самай сүйек өзектері, олардың маңызы

os temporale.Бассүйектің ми сауыты бөлімінің 2жақ бүйір қабырғасын құрайтын жұп сүйек. .

1қабыршақтық (pars squamosa),самай шұңқырының қабырғасын түзеді

2дабылдық (pars tympanica),сыртқы есту жолы ,дабыл қуысын құрайды

3тастық (pars petrosa).құлақ қаңқасын құрайтын қатты бөлік

Самай сүйектің қосылған бөліктері щель түрінде қалады:

1. (fissura petrosqumosa);
2. (fissura tympanosqumosa),
3. (fissura petrotympanica).

Самай сүйек каналдары

• ұйқы каналы, canalis caroticus, ұйқы артериясы жатады.
• Дабыл жарғағы каналы, canaliculus chordae tympani,
• Беттік канал, canalis facialis, беттік нерв өтеді,
• бұлшықеттік-трубалық канал, canalis musculotubaris,
• емшектік канал, canaliculus mastoideus,
• Дабыл каналец, canaliculus tympanicus,
• Ұйқы-дабыл каналы, canaliculi caroticotympanici, аттас нервтер өтеді

2 Дабыл қуысы, қабырғалары, құрамы, қатынастары, отит кезіндегі асқынулар

Дабыл қуысы(cavum tympani, лат. cavum — қуыс, tympani — дабыл) — ортаңғы құлақ орналасқан самай сүйектің қуысты дабылдық бөлігі. Оның сыртқы бүйір қабырғасы дабыл жарғағымен шектелген. Дабыл қуысының ішкі қабырғасында үзеңгіше сүйекше табанымен жабылған ішкі құлақтың кіреберіс терезесі (сопақша тесік) және ішкі дабыл жарғағымен астарланған ұлу терезесі (дөңгелек тесік) болады. Бұл тесіктерді бір-бірінен аралық мүйіс бөліп тұрады. Дабыл қуысының алдыңғы қабырғасында осы қуысты жұтқыншақпен жалғастыратын есту түтігінің тесігі орналасады, ал оның төбесі арқылы бет жүйкесінің өзегі өтеді. Дабыл қуысы — сыртқы құлақты ішкі құлақпен жалғастырып, есту мүшесі қызметін іс жүзіне асырады.

Отит-құлақтың қабынуы.қөбіне ортаңғы құлақтың қабыну кездеседі-лабиринтит.Ортаңғы отит қоздырғышы кокктар-пнвмококк,стафилококк,гемофильді таяқшалар.Көбіне жоғары тыныс алу жолдарының асқынуларынан кейн п.б.

Классификациясы

1Катарльды

2іріңді(ірің ағу,темп жоғары,ірәң жол таппай бас суйек қуысына өтуі мүмкін,содан менингит ,ми абцессы даму)

 Құлақ аурулары^[1] – құлақтың сыртқы, ортаңғы және ішкі бөліктерінде кездесетін дерттер. Құлақ аурулары жедел және созылмалы. Жиі кездесетін сыртқы құлақ ауруларына отит, перихондрит, отогематома, құлық, т.б.  Әсіресе, балаларда жиі кездесетін түрі – сыртқы есту жолына бөгде дененің түсуі. Бұл кезде баланың құлағы қышып, есту қабілеті төмендейді. Осының салдарынан есту жолы терісі қабынып, сұйық зат бөлінеді. Емдеу үшін бөгде денені жою мақсатында спиртті тамшы тамызады, стерильді жылы ерітіндімен есту жолын тазалайды. Ауру асқынып кетсе хирургиялық операция жасалады. Ішкі құлақ ауруларынан есту жүйкесінің невриті мен отосклероз жиі кездеседі. Есту жүйкесінің невриті түрлі жұқпалы аурулардың (тұмау, қызылша,қызамық, т.б.) асқынуынан және құлаққа түрлі инфекциялардың түсуінен болады. Белгісі: құлақ үнемі шуылдап тұрады, адамның естуі төмендеп, тіпті сөйлеудің өзі қиындайды. Науқасты емдеу үшін мидың қан айналысын жақсартатын препараттар, В, С тобының витаминдерін ішкізеді, кейде лазерлі және төмен жиілікті магниттік терапияқолданылады. Отосклероз (грек. otos – құлақ, sklerosіs – қатаю) – екі құлақтың да есіту қабілетінің төмендеуі. Әдетте дыбыстолқыны дабыл жарғағынан және есіту сүйекшелерінен өтіп, есіту жүйкелерін тітіркендіреді. Ауру кезінде ортаңғы құлақты ішкі құлақпен жалғастыратын үзеңгі, төсше және балғашық сүйекшелері қозғалғыштық қабілетінен айырылады. Соның нәтижесінде дыбыс есіту жүйкелеріне жетпейді. Аурудың белгісі бірден байқалмайды, адамның естуі бірте-бірте төмендейді. Дәрі-дәрмекпен емдеу көп нәтиже бермейтіндіктен, көбіне есіттіргіш аппараттарды пайдалану не хирург. операция жасау қажет.

3Көзұясы, қабырғаларының құрылысы, тесіктері, олардың маңызы

ORBITA-сыртқы пирамидаға ұқсап,бүкіл көру мүшелерінің қуыстығын құраушы суйектік кеңістік болып саналады.Көзшарасының кіреберіс тесігі-,көзшарасының табаны мен көру нерві өзекшесінің бағытталған ұшы ажыратылады.Көзшарасының кіреберіс тесігінің пішіні-4бұрыш тәрізді доға.Жоғарғы және төменгі жиек арқ.  Шектелген-.

1Көзшарасының жоғарғы қ.-paries superior.Маңдай сүйектің көз бөлігінің көзшарасына қараған беті мен сына суйектің кіші қанатынан тұрады.Сына суйектің  кіші қанатының көзшарасына қараған бетінде,көру нерв өзекшесі –canalis opticus .буйір қапталында көзжас безінің ойысы-fossa lacrimalis,алд.мед қапталында-шығырлық қылқан-spina trohlearis,оның артында шығырлық қылқан шұңқыршасы-fovea trohlearis,орналасқан.

2Көзшарасының латералды қабырғасы-paries lateralis,Бетсуйек және сына суйектің үлкен қанатының көзшарасына қараған бетінен тұрады.латералды қабырғасы,жоғарғы қабырғасынан көзшарасының жоғарғы саңылауы-fissura orbitalis,арқылы шектелган.Бетсуек көзшарасы өзекшесінің тесігі-foramen zygomatico orbitalis,айқын байқалады.

3Көзшарасының мед.қабырғасы-paries medialis,Алдында-көзжас суйегі мен  тор суектің лабиринтінің көз шарасына қараған бетінен,артқы қапталы-сына суйектің денесінің латералды бетінен тұрады.Мед.қ-ң алд. Бөлігіндғ көзжас қапшығына-,Көзжас қапшығынан жиналған көзжасы мұрын қуысына қарай көзжас-мұрын өзекшесі,арқ мұрын қуысна бағытталады.Тор суектің алд,арт тесіктері орн.-foramen etmoidale anterius et medius

4Көзшарасының төменгі қабырғасы-paries inferior.Жоғарғы жақ суйегі мен бет суйектің көз ашарасын қараған бетінен және таңдай суйектің көзшарасына бағытталған өсіндісінен тұрады.Бұл өзекшеден жоғарғы жақсуйек тістерінің түбіріне бағытталған жоғарғы альвеоларлық алдыңғы,аралық өзекшелер-canalis alveolaris superior anterior et medius, өтеді

4Қанат-таңдай шұңқыры, оның қабырғалары, тесіктері, қатынастары. Самай шұңқыры. Самайасты шұңқыры.

Самай шұңқыры-fossa temporalis,бас сүйектің бүйір бетінде орн.2жақты ойыстан тұрады.Шұңқырдың өзара межелік сызықшасы жоғарыда-linea temporalis superior,төменде самайастылық қырқа-crista infratemporalis,арасында орн.

1Медиальды қабырғасы-төбе сүйегінің сыртқы бетінің сыналық бұрышының маңындағы төменгң бөлігінен,самай сүйектің қабықшалы бөлгінің сыртқы бетінен,сына сүйектің улкен қанатының саай шұңқырына қараған бетінен құралған.

2Алдыңғы қабырғасы-бетсүйек пен меңдай сүйектің бетсүйектік өсіндісінің самай  шұңқырына қараған бетінен тұрады.

3Латералды қабырғасы-бет сүйектік доғадан тұрады.

Самайастылық шұңқыр-fossa infratemporalis,

1Алд.қабырғасы-жоғарғы жақ сүйегінің самай астылық шұңқырына қараған бетіндегі жоғарғы жақтық бұдырынан-tuber maxillae,

2Мед.қабырғасы-сына сүйектің латералды қанат тәрізді өсіндісінен

3Лат.қабырғасы-ол жоқ,төменгі жақ сүйегінің бұтағы-ramus mandibule,шұңқырдың лат.қаб.құрауға қатысады.

Қанат-таңдай шұңқыры-fossa pterygopalatina,самайастылық шұңқыр жалғасы.

Практикалық мағызы-

1құрылысы,қызметі өте күрделі парасимпатикалық қанат-таңдай түйіні орналасса.2парасимпатикалық түйіннен нервтендірілетін мүшелерге бағытталған түйіннен кейінгі нерв талшықтары арқылы бірнеше қуыс пен өзара жалғастығында.

Қатынастары-

1Ауыз қуысы мен-таңдай сүйегінің горизонтальды табақшасының үлкен өзекшесі-canalis palatines maior,арқылы

2Көз шарасы мен көз шарасының төменгі саңылауы-fissura infraorbitalis,

3мұрын қуысы мен,сына таңдайлық тесік-foramen spinapalatinum,арқылы

4Қанатты өсіндісінің өзекшесі-canalis pterygoideus,арқылы ми сауытының сыртқы негізімен байланысады.

5 Ми сауыты негізінің сыртқы беткейі

Ми сауытының суйектеріне-маңдай,төбе,сына,самай,шүйде,тор суйектер жатады.

Шүйде сүйегі-os occipitale,ми саутының артқы қапталында орн.сыртқа беті-дөңестеу,ішкі беті-ойыстау келген тақ сүйек.Шүйде сүйектің артқы жағында ми сауытын омыртқа өзекшесімен жалғастырушы шүйделік үлкен тесік-foramen magnum,бүйір қапталында сигма тәрізді қойнаудың жүлгесі-sulcus sinus sigmoideus,орналасқан.

Шүйде сүйегі денесі-pars basilaris,

Шүйде сүйектің бүйір бөліктері-pares lateralis,

Шүйде сүйегінің қабыршақтық бөлігі-pars sqamosa occipitalis,ми сауытына қараған беті-,арtқы шүйделік бүрышы-angulus occipitalis,артқы еміздік атты бұрышы-angulus mastoideus,ми сауытына қараған бетінде крест тәрізді көтеріңкі-eminentia cruciformis,орн.

Төбе сүйек-os parietale,Бас сүйек қақпағының жоғарғы бүйір қабырғасын құраушы жұп қаыршақтық сүйек.Пішіні жалпақ,4бұрышты-2беті,4қыры,4бұрышы ажыратылады.Тісшеленген 3қыры,1қабыршақтық қыры ажыратылады.

1Алдыңғы,маңдайлық қыр-margo frontales,тәждік жік-suturs coronalis,арқылы маңдай сүйекке жалғасады.

2Артқы шүйделік қыры-margo occipitalis,тісшеленіп ламбда атты жік арқылы-sutura lamboidea,шүйде сүйегімен шектелген.

3Сагиталды қыры-margo sagitalis,сагитальды жік арқ.-sutura sagitalis,2жақтық бөлігі өзара шектелген.

4Самайлық,қабыршақтық қыры-margo sqamosa,тегістеу,қабыршақтық жік арқ.самай сүйектің қабыршақтық бөлігімен байланысқан.

Бұрыштары

1Маңдайлық  б.-ang.frontalis,төбе сүйектің маңдайлық қыры мен сагиталды қырдың түйіскен жерінде орн.

2Сына сүйектің бұрыштары-ang.sphenoidalis,төбе сүйектің маңдайлық қыры мен қабыршақтық қырымен түйіскен жерінде орн.Қан тамырлар жүлгесі айқын көрінеді.

3Шүйделік бұрыш-ang.occipitalis,сагиталды қыр мен шүйделік қыр түйіскен жерінде.

4Еміздіктік бұрыш-ang.mastoideus,төбе сүйектің қабыршақтық қыры мен шүйделік қырының түйіскен жерінде орн.

Төбе сүйек беттері

1Сыртқы беті-тегіс,дөңес.орталық бөлігінде сүйектің дөңесі-tuber parietale,төменірек доға тәрізді орн. Жоғарғы ,төменгі самайлық сызықшалар-linea temporalis superior et inf.,орн.

2Ми сауытына қараған беті-бұдырлау келген.сагитальды қойнаулар жүлгесі,артерия жүлгелері орн.

Маңдай сүйек-os frontale,бас сүйектің негізі мен қақпағын,көзшарасының,мұрын қуысының қабырғаларын құраушы күрделі сүйек.4бөліктен тұрады-қабыршаұтық,жұп көз,тақ мұрын.

1 Қабыршақтық-squama frontalis,сырты-дөңес,тегіс,іші-ойыс,бұдыр.Сыртқы беті-fasies externa,орталық бөлігінде құрсақтық даму кезінде 2жақтық қабыршақтық бөліктің бiр-бiрiмен жіктер арқылы бітіскендіктен ересектерде әлсіз байқалатын метопикалық жіктер-suture metatopica,орн.Көзүстілік бөлігінде-pars suproorbitalis,қасүстілік доға-margo supercilaris,кеңсірік үстілің жазықтық-glabella,орн

2Көз бөлігі-pars orbitalis,

3Мұрын бөлігі-pars nasalis,Мұрын бөлігінің артқы ,төменгі бетінде маңдай сүйегінің 2жақтық қойнауы-,орн.

6Ми сауыты негізінің ішкі  беткейі, тесіктері, маңызы

Сынатәрізді сүйек-os sphenoidale,бас сүйектің негізінде орнасаласқандықтан,ми сауыты сүйектерінің өзара бір-бірімен түйіскен жерінде орн.Пішіні-жарғанатқа ұқсас.Топографиясы бойынша 4 бөліктен тұрады.-денесі,үлкен,кіші қанатынан,қанат тәрізді өсінді.

1Денесі-corpus,ми сауыты сүй.орт. бөлігінде орн.Пішіні-4жақты текше

Ми сауытына қараған беті-ойыс,түрік ершігіне ұқсас.-sellea turcica,арқасы-dorsum sellae,артқы өсіндісі-procecus clinoideus post.,төмпешік алдында көлденең бағытта  әлсіз байқалатын көру нерві айқасының алдыңғы жүлгесі-sulcus prehiasmatis,артында көру нерві жүлгесінің айқасыны-hiasma opticum,орналасқан.Түрік ершігінің бүйір бөлігінде-нервтік өрім жүлгесі-sulcus coroticus,орн.алд немесе мұрын қуысына қараған бетінде-сына сүйек қырқасы-crista sphenoidalis,ол кеңсірік сүйегінің қанатымен-ala vomeris ,беттесіп кеңсірік-ілмектік өзекшені-canalis vomeroorastralis,құрайды.Сына сүйек қойнауы-sinus sphenoidalis.

2Кіші қанаты-alae minores,кіші қанатының негізінде дөңгелек тірізді келген көру нервінің өзекшесінің-canalis opticus.ұз-5-6см,Бұл өзекше арқылы 2жұп көру нерві,көздік артерия мен венақантамырлар өтеді.Кіші қанаттың көз шарасына қараған беті мен улкен қанаты аралығында көз шарасын ми сауытымен жалғастырушы көз шарасының жоғарғы саңылауы-fissuraorbitalis superior.орн.Түрік ершігі маңындағы қуысталған қойнау-sinus covernosus орн.

3Улкен қанаты-alae majors.Сына сүйектің басталар жерінде жақын тұрақты 3жұп тесіктер дөңгелек тесік-foramen rotundum.сопақша тесік-foramen ovale,қылқанды тесік-foramen spinosum,орн.Көзшарасына қараған бетінде-көзшарасының төменгі саңылау-fissura orbitalis inf.,жоғарғы жақсүйек қараған бетінде-fasies maxillaris,қанат-таңдай ойысы-fossa pterigopalatina,Жоғары бүйір самай ойысына қараған беті-fasies temporalis,Сына-самай сүйек саңылауы-fissura sphenopetrosa,ішкі қапталында жыртық тесік-foramen lacerum ,орн

4Қанат тәрізді өсіндісі-processus pterygoideus.медиальды жіне латералды табақшарадың ойысы-fossapterygoidea.Медиальды табақшаның артқы қырының жоғары бөлігінің негізі,жазыла келе қайықша келген ойысты-fossa pterogoidea құрайды.бқл ойыстың сыртқы қапталында,дабылжұтқыншақ өзекшесі немесе Евстахиев атты өзекшенің шеміршектік бөлігі мен жалғасуында п.б,әлсіз байқалатын жартылай дабыл жұтқыншақ өзекшесі-semicanalis tubae auditive орн.Қайықша тәріздә өсінді өзекшесінің-canalis pterygoideus тесігі.,foramen pterygoideus байқалады.Бұл өзекшелер қантамырлар мен нервтердің өтуін қамтамасыз ету.

7 Мұрын қуысы, қабырғаларының құрылысы, тесіктері, олардың маңызы

Мұрын қуысы-cavitas nasiСүйектік жіне шеміршектік бөліктен тұрады.Кіретін сүйектік тесігі-apertura piriformis.артқы немесе жұтқыншақтық беті-хоана д.а.

1Жоғарғы қабырғасы-мұрын сүйектен,тор сүйектің горизонтальды табақшасынан және сына сүйек пен,шүйде сүйектің мұрын қуысына қараған бетінен тұрады.

2Төменгі қабырғасы-сүйектік таңдайдан-palatinum osseum тұрады.

3Аралық қабырғасы-кеңсірік сүйек пен тор сүйектің перпендикулырлық табақшасынан тұрады.

4Бүйір қабырғалары-жоғарғы жақ сүйек пен тор сүйек лабиринтінің ,таңдай сүйегінің перпендикулярлық табақшасынан,төменгі кеуілжір сүйегінің мұрын қуысына қараған беттерінен құралған.

Мұрын жоғарғы жолы-meatus nasi superior..ортаңғы кеуілжір мен конха медиуы аралығында орн.

М-ң ортаңғы жолы-meatus nasi medius.ар аралық кеуілжір мен төменгі кеуілжір аралығында орн

Төменгі өту жолы-meatus nasi inf.-төменгі кеуілжір мен таңдай арасында орн.

Мұрын сүйегі-os nasalis.жұп сүйек.медиальды қырлары беттесіп мұрынның сүйектік қырын құрайды.Пішіні –жалпақ,4қырлы,ұзындығы еніне қарағанда ұзын.Маңдай сүйектің мұрын бөлігі мен жоғары жақ сүйек маңдайлық өсіндісініңалдыңғы қырымен өзара байланысқан.Алдыңғы торлы нервтер саласы-Sulcus ethmoidalis ant орн.мұрын сүйектерінің аралық жік-sutura internaslisарқ.байланысқан.

Төменгі мұрын қалқаны-concha nasalis.-өте жұқа келген,пішіні –сопақша,жұп дербес табақшалы сүйек.Денесі,4қыры,3өсіндісі ажыратылады.Денесі-мұрын қуысына қараған беті бұдырлау,дөңестеу,латералды беті ойыстау.Алдыңғы қыры,жоғары жақ сүйегінің мұрын қылқанының қырқасы-crista conchalis-пен байланысса,артқы қыры таңдай сүйегінің перпиндикулярлы табақшасының мұрын қуысына қараған  мұрын қырқасымен бітіскен.

1Көзжастық өсінді

2жоғарғы жақ сүйектік өсінді

3торлы сүйектік өсінді

8 Бассүйек шұңқырлары. Олардың шекаралары, құрамы

Бассүйек негізі-базис.Сына сүйектің қанат тәрізді мед.өсіндісі мен лат. Өсіндісі табанының аралығында қайықша тәрізді ойыс-fossa scaphoidea,жырымдалған жыртық тесік-foramen lacerum,оның лат.қапталында сопақша тесік-foramen ovale,төменгі жақ буынының ойысы-fossa mandibularis,буын беті алдында буын төмпешігі-tuberculum articulate,Ішкі ұйқы артериясы өзекшесі-canalis caroticus,сыртқы тесігі-foramen caroticum externum,артқы қапталында мойындырық ойысы-fossa jugularis,байқалады.

Мойындырық тесік-Foramen jugularisбұл тесік арқ.ішкі мойындырық вена,9жұп –тіл-жұтқыншақ ми нерві мен 11жұп қосымша ми нерві-n.accesorius өтеді.Біз-емізіктік тесік-foramen stilumastoideum,самай сүйектің терең қабатында орн.бет нерв өзекшесі тесігі.Бұл өзек арқ.7жұп бет ми нерві өтедi.

Шүйде сүйегінің улкен тесігі-foramen occipitalis magnum,

Ми сауытының алдыңғы шұңқыры-fossa crani ant.ми сауытының ішіндегі таяздау келкен ойыс.Алдында соқыр тесік-foramen cacum.

Ми сауытының ортаңғы шұңқыры-Fossa crania media.самай сүйектің тас қыры мен түрік ері арқасы арқ.шектелген.Ортаңғы ойысы-көз шарасы,сына сүйектің үлкен қанаты,кіші қанаты арасындағы жоғарғы саңылауы-fissura orbitalis superior арқылы жалғасады.Бұл саңылау арқ.3жұп көз –қимыл ми нерві-n.oculomatorius,4шығыр нерв-n.trichlearis,6жұп –әкеткіш ми нервn.abducens-,5жұп үшкіл нерв-n.ophtalmicus,көз шарасына қарай бағытталады.

Ми сауытының артқы шұңқырының-fossa crania post.алдыңғы шекарсы,самай сұйектің жоғарғы қыры,түрік ерінің арқасымен шектелсе,артқы шекарасы шүйде сүйегінің көлденең қойнау саласымен sulcus sinus transverses ,және шүйде сүйегінің ішкі шғыңқысы-protuberenyia occipitalis externaарқ. Шектеледі.ойыстың орталық бөлігінде шүйде сүйегінің үлкен тесігі- foramen magnum,алдында ылдилы- clivus ,бүйір қапталынан мисауытынан  сыртқа қарай бағытталған 9жұп тіл-жұтқыншақ ми нерві-n.glossopharingeus,10жұп кезбе ми нерві- n.accesorius,ішкі мойындырық вена тамыры- v.jugularis interna,өтетін- foramen jugularisорналасқан.

9 Көкет, тесіктері, әлсіз жерлері

9Көкет (лат. diaphragma ) – көкірек және құрсақ қуыстарын бір-бірінен бөліп тұрған, пішіні күмбез тәрізді жалпақ жұқа бұлшық ет. Күмбездің дөңес келген ортаңғы сіңірлі төбесі көкірек қуысына қарай бағытталған. Көкеттің шеткі етті бөлігі — тарамдалған бұлшықет будаларынан тұрады. Олар бекитін орындарына қарай: бел, қабырға және төс бөлімдеріне бөлінеді. Көкет жиырылған кезде құрсақ қуысына қарай күшті тартылып,көкірек қуысын кеңейтіп, тынысты ішке қарай алуға көмектеседі. Сондықтан, көкетті тыныс алу бүлшық еттерінің инспираторлар тобына жатқызады.

Тесіктері

1аорталық жол-hiarus aorticus

2Веналық жол-foramen vena cavae

3Өңештік жол-hiatus esophagialis әлсіз жерлері болып табылады,себебі ол жерлерден аорта,венажіне  асқазанмен байланысты

10Іш аймақтары.Тік бұлықеттің қынаптарының пайда болуы

Іш-abdomen-тұлғаның адыңғы кеуде мен жамбастың аралығындағы аймақ.Жоғарыда төс сүйегінің  серсерлік өсіндісі мен 12-қабырғаға дейінгі қабарығалық доғамен-arcus costalis шектелсе,бүйір қапталы артқы қолтықтық сызықшамен-linea axillaris post.,шектелсе,төменгі 2жақтық шекарасы мықын сүйегінің қырқысы мен алдыңғы бөлігінің шаптық байлам-lig.ingunale,мен шап сүйегінің көтеріңкісі-pons pubis,арқылы шектелген.аймақтары-

1Жоғарғы іштік аймақ-regio epigasrtium,қабырғалардың шеміршекастылық оң жіне сол жақтық аймғына-regio hypohondrica dextra et sinisrta,бөлінеді.

2Ортаңғы іштік аймақregio mesogastrium-,оң және сол жақтық іштік бүйір аймаққа –regio abdominalis lateralis dextrum et sinistrum,кіндіктік аймаққа-regio umbilicalis,бөлінеді

3Төменгі іштік аймақ-regio supepigastrium,қасаға аймаққа-regio hypogastrium,шаптық медиальды және латеральды аймаққа-regio medialis et lat.,бөлінеді.

Іштің тік бұлшықеті-m.rectus abdominis,дәнекер тканды қынабтың-vagina m.abdominis,ішінде орналасқан.Тік бұлшық еттің қынабы іштің жалпақ 3 бұлшық еттерінің апоневроздарынан құралған. Қынаптың алдыңғы және артқы қабырғалары ажыратылады.

1.Тік бұлшық еттің қынабының кіндіктен жоғары деңгейінің құрылысы – алдыңғы қабырғасы-aponeurosous m.obliquus int.сыртқы қиғаш бұлшық еттің апоневроздық қабықшасы, алдыңғы табақшасынан-lamina ant., тұрады. Артқы қабырғасы – ішкі қиғаш бұлшық ет апоневрозының артқы табақшасы-aponurosus m.obliqui int., мен көлденең бұлшық еттіғ апоневрозының-aponeurosus m.transversus abdominis, оның фасциялық қабықшасынан-fascia transversalis, және бұл бұлшық еттің құрсақ қуысы жағынан көмкерілген ішастардан-peritoneum, тұрады.

2.Тік бұлшық ет қынабының кіндіктен төмен деңгейінің құрылысы – алдыңғы қабырғасы-сыртқы, ішкі және көлденең бұлшық еттердің апоневрозынан-aponeurosusm.obliqus externi abdominis et interni abdominis et m.transversus abdominis, тұрады. Артқы қабырғасы – құрсақтың көлденең бұлшық етінің фасциялық қабықшасынан-fascia transversus, ішастардан –peritoneum тұрады.

12,13)Шап өзегі, canalis inguinalis, саңылау болып табылады, ол арқылы еркектерде шәует шылбыры, funiculus spermaticus, ал әйелдерде жатырдың жұмыр байламы, lig. teres, өтеді. Ол іш қабырғасының төменгі бөлімінде іштің екі жағында да, іле-шала шап байламының  үстінде орналасады да, жоғарыдан төмен, сыртқы жағынан ішке, артқы жағынан алға қарай өтеді. Ұзындығы 4,5см. Түзілуі: шап байламының сыртқы үштен екісіне ішкі қиғаш және көлденең бұлшықеттер бітісіп өседі, ал байламның медиальды үштен бірінде мұндай бітісіп өсулер болмайды да, бұлшықеттер шәует шылбыры немесе жұмыр байлама, арқылы асып өтеді. Сөйтіп,  жоғарғы жағынан ішкі қиғаш және көлденеі бұлшықеттердің төменгі жиектері және төменгі жағынан шап байламының медиальді бөлімі арасында үшбұрышты немесе сопақша саңылау п.б., оған жоғарыда аталған құрылымдардың біреуі орналасады. Осы саңылау шап өзегі  д.а. Шәует шылбырының үстінде орналасқан ішкі қиғаш және көлденең бұлщықеттердің төменгі жиегінен шәует шылбырына қарай онымен ұмаға дейін қосарлана ілесетін атабезді көтеретін бұлшықет, m. cremaster шығады. Шап өзегі алдынан төменде шап байламына айналатын іштің сыртқы қиғаш бұлшықеті апоневрозымен, артынан fascia transversalis арқылы жабылған. Сөйтіп, шап өзегінде 4 қабырғаны ажыратуға болады. Алдыңғы қабырғаны іштің сыртқы қиғаш бұлшықетінің апоневрозы, ал артқы қабырғаны – fascia transversalis түзеді; жқғарғыны – ішкі қиғаш жіне көлденең бұлшықеттердің төменгі жиегі, ал төменгі қабырғаны – шап байламы құрайды. Шап өзегінің алдыңғы ж/е артқы қаб.-да бір-бірден шап сақинасы д.а. беткі ж/е терең тесіктер бар.

Беткей шап сақинасы, annulus inguinalis superficialis, сыртқы қиғаш бұлшықет апоневрозы талшықтарының 2 аяқшаға ажырауы арқылы түзілген, ол аяқшалардың бірі – crus laterale, tuberculum pubicum-ге бекиді, 2-шісі – crus mediale – қасаға симфизіне бекиді. Бұдан басқа 3-ші артқы аяқшасы , қайырылған байлам, lig. reflexum, болады. Оны m. obliquus externus abdominis апоневрозының төменгі талшықтары түзеді, олар оралық сызықты  қиып өтіп, crus mediale  артынан өтіп, шап байламдары талшықтарымен өосылып кетед.

Терең шап сақинасы, annulus inguinalis profundus, шап өзегінің  fascia transversalis  түзген артқы қабырғасы аймағында жатады да сақина жиектерінен шәует шылбырына дейін созылып, оны ж/е атабезді бірге қоршайтын қабық, fascia spermatica interna-ны түзеді. Одан басқа шап өзегінің артқы қабырғасының медиалды бөлімінде m.transversus abdominis-тің апоневрозынан шығып, тік бұлшықеттің жиегімен төмен шап байламына түсетін сіңірлі талшықтармен бекітіледі. Бұл шап орығы, falx inguinalis, д.а. Бұл қабырғаны жабатын ішастар бір-бірінен кіндік қатпары деп аталатын, ішастардың тік қатпарларымен бөлінген екі шап шұңқырын, fossae inguinales, түзеді. Бұл қатпарлар мыналар: ең латеральдісі -plica umbilicalis lateralis астынын өтетін a. epigastrica interioir-ге байланысты, ішастардың көтерілуінен түзілген; медиальды қатпар, plica umbilicale mediana – ұрықтың, lig. umbilicale medianum-ын жабады.

Латеральды шап шұңқыры, fossa inguinalis lateralis, plica umbilicalis lateralis – тен латеральды жатады да, терең шап сақинасына сәйкес келеді; plica umbilicalis lateralis  пен plica umbilicale medialis аралығында жатқан медиальды шұңқыр, fossa inguinalis medialis, шап өзегінің артқы қабырғасының ең осал бөліміне сәйкес келеді де, беткей шап өзегінің қарсысында орналасады. Осы шұңөырлар арқылы шап өзегіне дөңестеніп шап жарықтары шығады, латералды шұңқыр арқылы латералды қиғаш жарық, ал медиалды шұңқыр арқылы медиалды түзу жарық өтеді. Шап өзегінің п.б. атабездің төмен түсуімен, descensus testis ж/е ұрықтық кезеңде әшастардың processus vaginalis-ің түзілуімен байланысты.

 

14)Мойын ,cervix, артқы, латеральды, төс-бұғана-емізікті бұлшықет аймағы ж/е алдыңғы деп 4 аймаққа бөледі.

Артқы аймақ, regio cervicalis posterior, m. trapezius-тің сыртқы жиегін артында орналасқан, желке мен шүйде,nucha болып бөлінеді.

Латеральды аймақ, regio cervicalis lateralis, m.sternocledomastoideus-тің артында орналасқан ж/е оны алдыңғы жағынан аталған бұлшықет, астыңғы жағынан бұғана ж/е артқы жағынан m. trapezius шектейді. 2 үшбұрышты бөледі: 1. Жауырын-бұғана үшбұрышы, trigonum omoclaviculare, оны  m.sternocledomastoideus(алдынан), m.omohyoideus-тің төменгі қарыншасы(артынан), ж/е бұғана(астынан) шектейді. 2. Жауырын-трапеция үшбұрышы, trigonum omotrapezoideum, оны m.omohyoideus-тің төменгі қарыншасы, m. trapezius  ж/е m.sternocledomastoideus құрайды.

Алдыңғы аймақ, regio cervicalis anterior, m.sternocledomastoideus-тің алдында жатады, артқы жағынан аталған бұлшықетпен, алдынан мойынның ортаңғы сызығымен ж/е үстіңгі жағынан төменгі жақсүйектің жиегімен шектелген. 3 үшбұрышты бөледі: 1. Ұйқы үшб., trigonum caroticum,  (онда a. carotis өтеді),оны m.sternocledomastoideus (артынан), m.digastricus-тің артқы қарыншасы (алдынан ж/е үстінен) ж/е m.omohyoideus-тің жоғарғы қарыншасы (алдынан ж/е астынан) түзілді.

2. Төменгі жақсүйекасты үшб., trigonum submandibulare, mandibulare-нің төменгі жиегінен ж/е ), m.digastricus-тің екі қарыншасынан түзілген. Онда практикалық мақсатта m.mylohyoideus артқы жиегі (алдынан) m.digastricus-тің артқы қарыншасы (артынан) ж/е m.hypoglossus (үстінен) шектеген Пирогов үшбұрышы бөлінеді. Онда a.lingualis өтеді.

3.Жауырын-кеңірдек үшбұрышы, trigonum omotracheale-ні түзетіндер: m.omohyoideus жоғарғы құрсағы, мойынның ортаңғы сызығы ж/е m.sternocledomastoideus.

15)Мойын шандырлары мойын аймағында орналасқан ағзалардың топографиясын көрсетеді. Шевенчук сипаттамасы бойынша 5 шандыр жапырақшаларын бөліп көрсетеді.

1. Беткей мойын шандыры, fascia colli superficialis, дененің жалпы беткей(теріасты) шандырының бөлігі болып табылады ж/е бірден үзіліссіз көрші аймақтарға ауысады. Дененнің басқа теріасты шандырынан айырмашылығы: онда теріасты бұлшықеті (m.platysma) болады да соған perimysium құрайды.
2. Мойынның меншікті шандырының беткей жапырақшасы, lamina superficialis fascia colli propriae, жаға тәрізді бүкіл мойынды қауырсып, тіласты сүйегі үстіндегі ж/е астындағы бұлшықеттерді, сілекей бездерін, тамырлар мен нервтерді жауып жатады. Жоғарыда төменгі жақсүйек пен proccesus mastoideus-ке бекіп, бетте шықшыт безі мен шайнау бұлшықетін жауып тұратын fascia parotidea et masseterica-ға ауысады. Төменгі жағынан manubrium sterni-дің алдыңғы жиегіне ж/е бұғанаға бекиді. Алдынан ортаңғы сызық бойымен, ол мойынның меншікті шандырының терең жапырақшасымен бітісе-өсіп, мойынның ақ сызығын түзеді. Көлденең өсінділердің үстінен өтетін жерде соларға бекиді; сөйтіп, бүкіл шандырлы кеңістікті 2: алдыңғы ж/е артқы бөлімге бөледі. Осылай бөліну нәтижесінде кейбір іріңдеу үрдістері шандырлы кеңістіктің е бөлігінде бір-біріне байланыссыз жүреді.
3. Мойынның меншікті шандырының терең жапырақшасы, lamina profunda fascia colli propriae, тек мойынның ортаңғы бөлімінде ғана m.sternocledomastoideus артында орналасады. Үстіңгі жағынан тіласты сүйегі, бүйірлерінен – екі m.omohyoidei, төменгі жағынан бұғана мен төспен шектелген үшбұрышты кеңістікте трапеция түрінде керілген.Төс пен бұғаналардың артқы жиегінде Мойынның меншікті шандырының терең жапырақшасы орналасса, алдыңғы жиегінде беткей жапырақша орналасқан. Осы екі жапырақшалар арасында саңылау тәрізді кеңістік, spatium interaponeuroticum, түзіледі. Ол жерде борпылдақ шелмай мен мойынның беткей веналары, arcus venosus juguli, жатады, бұлардың зақымдануы өте қауіпті.
4. Мойынның ішкі шандыры, fascia endocervicalis, мойын ішіндегі ағзаларды (кқмей, кеңірдек, қалқанша без, жұтқыншақ, өңеш, ірі тамырлар) қауырсып жатады. 2 жапырақшадан тұрады: висцералды жапырақша атал,ан ағзалардың ірқайсысын қауырсып, олар үшін қынап түзеді; париетальды осы ағзалардың барлығын қоса қауырсып, маңызды тамырлар – a. carotis communis et v. jugularis interna, үшін қынап түзеді.
5. Омыртқа ағанасының алдыңғы шандырлары, fascia prevertebralis, алдыңғы жағынан омыртқа алдындағы ж/е сатылы бұлшықеттерді жауып, омыртқалардың көлденең өсінділерімен бітісіп-өсіп, аталған бұлшықеттер үшін қынаптар түзеді. Жоғарғы жағында – жұтқыншақтың артында бассүйек негізінен басталып, мойын арқылы төмен тұсіп, артқы көкірекаралыққа барып, fascia endothoracica-мен бітісіп кетеді.
6. Ас қорыту жүйесінің жалпы құрылысы, әрбір бөлімнің қызметтері.

Ас қорыту жүйесі (көне грекше: systema digestoria; көне грекше: systema — бүтін, байланысқан, жүйе; лат. digestoria — асқорыту) – адам мен жануарлар организмдеріндегі асты (азықты) қабылдау, өндеу, қорыту, сіңіру және жын қалдығын сыртқы ортаға шығару қызметтерін атқаратын мүшелердің жүйесі. Асқорыту жүйесі түтік тәрізді мүшелерден және ас қорыту бездерінен тұрады. Филогенездік және онтогенездік түрғыдан асқорыту жүйесін төрт бөлімге бөледі: бас бөлімді — ауызжүтқыншақ (аран), алдыңғы бөлімді – өңеш пен қарын (асқазан), ортаңғы бөлімді — ащы ішектер (он екі елі ішек, аш ішек, мықын ішек) мен ірі асқорыту бездері (үйқы безі, бауыр), артқы бөлімді – жуан ішектер (бүйен, тоқ ішек, тік ішек) құрайды.

Ас қорыту жүйесінің бірінші бөлімі бетте ауыз саңылауымен, rima oris, ашылатын ауыз қуысы, cavum oris,болып табылады.

Ауыз қуысынан кейін:аран қалтасы, жұтқыншақ, өңеш, асқазан, жіңішке ішек, тоқ ішек, артқы өтіспен аяқталады. Сонымен қатар ас қорыту жүйесіне сілекей бездері, бауыр, және ұйқыбез жатады.

 

29.Ауыз қуысы, бөлінуі, шекаралары, құрамы. Аран туралы түсінік, шекаралары. Лифма-эпителиалді сақинасы, құрылысы, қызметі.

Ауыз қуысы, топографиялық орналасуына және атқаратын қызметіне қарай ауыз кіреберісі, мен меншікті ауыз қуысына бөлінеді.

Ауыз кіреберісінің қабырғалары: сыртқы қабырғасын жоғарғы және төменгі еріндер: бүйір қабырғаларын-ұрт, ішкі қабырғасын жоғарғы және төменгі жақсүйектерінің ұяқшықтық өсінділері, тістер, тістердің қызыл иектері, құрайды. Жоғарғы және төменгі еріннің қосылған жері ауыз дәнекерін құрайды. Ауыз кіреберісі сыртқы ортамен жоғарғы ерін мен төменгі еріннің аралығындағы ауыз тесігі, арқылы қатысады

Ауыз кіреберісінің сыртқы қабырғасының терең қабаты жоғарғы және төменгі еріндерді, ұрттың қабырғаларын құраушы ымдау бұлшықеттерінен тұрады Сыртқы беті терімен қапталып, кіреберістің ішкі бетіне өткен кезде, ауыз қуысының шырышты қабығы көпқабатты эпителиймен қапталған шырышты қабығына жалғасады. Ауыз кіреберісінің шырышты қабығы жоғарғы ерін мен төменгі еріннің ішкі бетін астарлай өтіп, еріндердің жоғарғы, төменгі күмбездерін және жүгеншелерін құрап одан әрі

33.Шықшыт, жақсүйекасты, тіласты сілекей бездері, орналасуы, құрылысы, шығару жолдары.Шықшытбезі (околоушнаяжелеза); (glandulaeparotis, лат. glandula — без, parotis — құлақтүбі) — ауызқуысынасілекейбөлетінкүрделікөпіршікше-түтікшебез. Шықшытбезіқұлақмаңындаорналасады. Олкөптегенбөліктердентұрады.Шығару жолы: Без өзегі жақаралық кеңістікпен алға қарай бағытталып, төменгіжақтын тамырлы ойығы арқылы жақтың сыртқы бүйір бетіне шығады да, 4-азу тістерінің деңгейінде ұрттың кілегейлі қабығындағы бүршікке ашылады.Салмагы 20-30 грамм.Сілекей бездерінің ішіндегі ең үлкені.Орналасуы:жоғарыда бет сүйегі доғасына дейін,төменде төменгі жақсүйек бұрышына дейін,артынансамай сүйегінің емізікті өсіндісі мен бұғана –емізікті бұлшшықеттің алдыңғы жиегіне дейін.Құрылысы:

Жақсүйекасты безі gl.submandibularis-мойынның жоғарғы бөлігінде,төменгі жақсүйекасты шұңқұрында жаұсүйекастылық бұлшықеттен төмен орналасқан.Сыртынан мойын шандырының беткейлік табақшасы мен тері,ішінен тіласты-тілдік бұлшықет пен біз-тілдік бұлш. Жабадыжоғарыда ол төменгі жақсүйек денесінің ішкі бетімен беттеседі.Оның өтісі ауыз қуысы түбі аймағына тілдің қозғалатын бөлігінің астында тіласты сілекейлік емізікшеге ашылады.

Тіласты сілекей бездеріgl sublingualis-шырышы басым аралас секрециялы ұяшықты-түтікті без.Тіл астында жақсүйек –тіласты бұлш. жоғарғы бетінде ауыздың шырышты қабығының артында  тіласты қатпар түзе орналасады.Оның кіші шығарушы түтіктері тіласты қатпарда өздігінен ашылады,үлкен тіласты түтігі төменгі жақсүйек асты бездің шығарушы түтігімен бірге немесе өздігінен –тіласты бүртігіне ашылады.

 

34.Жұтқыншақ: бөлімдері, құрылысы, қатынасы.

Жұтқыншақ (pharynx) – бір жағынан мұрын мен ауыз қуысы, екінші жағынан өңеш пен көмейдің арасындағы байланыстырушы мүше. Адамда Жұтқыншақ ас қорыту және тыныс алу процесіне қатысады. Жұтукезіндеас жентегіауызқуысынанаңқаарқылыЖұтқыншаққа, оданөңешкеөтеді. Ал ауамұрыннемесеауызқуыстарынанЖұтқыншаққа, оданкөмейгекетеді. АдамдаЖұтқыншақомыртқабағанасыныңмойындықбөлігініңалдында – бассүйектіңастыңғыжағынан, 6 – 7 мойыномыртқаларыаралығындаорналасып, одантөменөңешкежалғасады. Оныңұзындығы 12 – 14 сантиметр, ені 5 сантиметрдей. Қабырғасышырышты, ал шырышастынегізгі, бұлшықетті, дәнекертіндіқабықтардантүзілген. Жұтқыншақтыңмұрындық, ауыздықжәнекөмейлікбөліктеріболады.ЖұтукезіндеЖұтқыншақтыңмұрындықбөлігіжұмсақтаңдайарқылыауыздықбөліктенбөлінеді, көмейқақпашығыкөмейдіжабады да, ас жентегімұрын мен көмейгеөтпейөңешкебағытталады. Асішкенуақытта, астыжұтпайтұрып, не шайыршайнаукезіндеқаттысөйлеу (күлу, тағы да басқа) өтеқауіпті, себебі, ауаағыныменбірге ас жентектерікөмейгеөтіпкетіп, оны бітепқалуыықтимал. Бұлжағдайадамөлімінеәкеліпсоқтыруы да мүмкін. ЖұтқыншақтыңжоғарғыкүмбезініңжәнеартқықабырғаларыныңшекарасындаЖұтқыншақбадамшасы (аденоид – балалардажақсыдамыған) орналасқан. Мұрындықбөліктіңекібүйірқабырғаларында – естутүтігініңЖұтқыншақтықтесігіорналасқан. ЕстутүтігіЖұтқыншақтыортаңғықұлаққуысыменжалғастырып, ондағыауақысымынсыртқыауақысымыментеңестіруқызметінатқарады. Естутүтігініңайналасындағышырыштықабықталимфоидтытінніңжиынтығы – түтікбадамшасыболады. Жұтқыншақомыртқалыжануарлардакөлденеңжолақтыбұлшықеттентұрады. БарлыққұрлықжануарларыныңұрықтықдамуыкезіндеЖұтқыншақтажелбезекқапшықтарыпайдаболады. Мұныңсоңғыжұбынанөкпедамиды. Жұтқыншаққажалғасөңеш, көмейжәнеевстахийтүтігі, ал сүтқоректілердетаңдайпайдаболғандықтан, бұғанқосаішкітанау, ал қосмекенділерде, бауырыменжорғалаушылардажәнеқұстардаішкітанаутесігіауызқуысынаашылады. Жан-жағынантаңдайдоғаларыменжалғасып, ішіндебадамшаларорналасқанауызқуысыныңЖұтқыншақпенжалғасқанжерінсүтқоректілердеаңқа (іsthmusfaucіum) депатайды. ОмыртқасызжануарлардаЖұтқыншақ – алдыңғыішектіңжекеленгенбұлшықеттібөлігі.Жұрқыншақ қуысы 3бөлікке :мұрындық-parsnasalis,ауыздық-p.oralis,көмейлік-p.laringe.Бұлшықеттері:Ортаңғы қысқышы-m.constrictorpharyngesmedius,жұтқыншақтың төменгі қысқышы-m. constrictorpharyngesinferior,таңдай жұтқыншақтық бұлш.

35.Өңеш: топографиясы, құрылысы. Өңештің тарылулары.

Өңеш (лат.esopagus — өңеш) (esophagus) – адамныңасқорытужүйесініңауызқуысыменжұтқыншақтыасқазанменжалғастыратынбөлімі. Өңешадамдатүтіктәрізді, ұзындығы 25 см-дей, диаметрі 16 – 22 мм (созылғанда), қалыңдығы 3,5 – 5,6 мм. Өңешмойын, көкірек, құрсақбөлімдерінентұрады. Оныңқабырғасынішкі – кілегейлі, ортаңғы – етті, сыртқы – көкірекжәнеқұрсақбөліктерінсірліқабық, мойынбөлігінадвентиция (қантамырыныңсыртқыдәнекерқабығы) құрайды. Кілегейліқабығындакілегейбөлетінальвеолалытүтікшебездерорналасады. Өңештіңкілегейліқабығынкөпқабатты эпителий астарлайды. ТағамӨңешбойыменетқабатыныңжиырылуынанжәнетағамныңөзсалмағынантөменқарайжылжиды. АуруғашалдыққаннемесебөгдезаттұрыпқалғанӨңештібармақпенбасып не тиістіаспаппен, арнайы зонд жіберіп, рентген арқылытексереді. Қажетжағдайдахирургиялық операция жасалынады.Бөлімдері:мойындық,кеуделік, іштік
ОмыртқасызжануарлардаӨңешауызқуысыжұтқыншақтанортаңғыішеккедейінсозылыпжатады (мысалы, жалпақжәнебуылтыққұрттарда); жоғарысатыдағышаянтәрізділерде, семсерқұйрықтыларда, жәндіктердіңкөпшіліктүрлеріндеӨңешшайнауқызметінатқарады. ҚұстардыңӨңешіұзынболады, олкейінжемсауғаайналады. Ал омыртқалыжануарлардыңкөпшілігіндеӨңешжұтқыншақтықарынменжалғастырады.ӨңешнауасыӨңешнауасы (пищеводный желоб) — күйістіжануарлардыңкөпбөлімдіқарныныңжұмыршақбөлімініңқабырғасындаорналасқанөңештіңжалғасы. Азықтыңсұйықбөлігі (төлдереметінсүт, уыз) өңешнауасыарқылытікелейұлтабарға (бездібөлімге) өтеді. Өңеш тарылулары:1.анатомиялық:жұтқыншақтық тарылу,бронхтық тарылу,көкеттік тарылу 2.физиологиялық:қолқалық тарылу,кардиальді тарылу.

 

36.Асқазан: құрылысы, топографиясы, асқазан бездері, ішастарға қатынасы, қызметі, жалғамалары.

Қарын, асқазан (лат.ventriculus – гр.gaster — қарын) — азық (ас) қорыту жүйесінің қапшық тәрізді кеңейген қуысты ағзасы. Бөлімдерініңсанынақарайқарын — бірбөлімдіжәнекөпбөлімдіқарындарболыпбөлінеді. Бірбөлімдіқарынөзкезегінде: безсізқарын, бездіқарынжәнебезді-безсізнемесеараласқарынболыпүштүргебөлінеді.Құрылысы:алдыңғы қабырғасы,арт.ы қабырғасы.2иіні:ұзын,қысқа.4 бөлігі бар:кардиальды-p.cardiaca,күмбезі-fundusventrukuli,денесі-corpusventrikuli,пилорикалық бөлік-p.pilorica.Байламдары:бауыр-асқазандық,асқазан-тоқ ішектік,асқазан-көк бауырлық.

Бірбөлімді қарынБірбөлімді қарын күйіс қайтармайтын жануарлардың құрсақ қуысында, көкеттен кейін орналасады. Оныңсолжағындаөңешпенжалғасатынкардиальдытесігі, ал оңжақұшында он екіеліішеккеашылатынпилорикалық (қақпақтық) тесікболады. Қарынныңқабырғасытүтікшеағзаретіндеүшқабықтан: ішкі — кілегейліқабықтан, ортаңғы — еттіқабықтанжәнесыртқы — сірліқабықтантұрады. Қарынныңөңештәріздескілегейліқабығын — көпқабаттыжалпақэпителий, ал ішектәріздескілегейліқабығын — жалаңқабат призма тәрізді эпителий астарлайды. Бездіқарынныңкілегейліқабығындақарынбездеріболады. Оларорналасуорындары мен құрылысерекшеліктерінебайланыстыкардиальды, фундальды (қарынтүбі) жәнепилорикалық (қақпақтық) бездерболыпүштопқабөлінеді. Олараталуынасәйкесқарынныңкілегейліқабығыныңкардиальды, фундальды (қарынтүбі) жәнепилорикалық (қақпақтық) аймақтарындаорналасады.
Қарынныңеттіқабығыөзкезегіндеішкі — қиғашқабаттан, ортаңғы — сақинашақабаттанжәнесыртқы — ұзыншақабаттан, ал сірліқабығыборпылдақдәнекер-ұлпалыққабаттанжәнежалаңқабатжалпақ эпителий (мезотелий) қабатынантұрады. Қарынныңсірліқабығынанүлкенжәнекішішарбылартүзіледі.

КөпбөлімдіқарынКөпбөлімдіқарынкүйістіжануарлардаболады. Олөзкезегінде: месқарын, жұмыршақ, қатпаршақжәнеұлтабарбөлімдеріненқұралған. Бұлардыңалдыңғыүшеуініңкілегейліқабығыкөпқабаттыжалпақэпителиймен, ал ұлтабардыңкілегейліқабығыбірқабатты призма тәріздіэпителийменастарланған. Ұлтабар— бездіқарын. Қарындағыазықмеханикалықжәнебиологиялықөңдеулерденөтіп, химиялықжолменқорытылады. Қарындағыбиологиялықөңдеунәтижесіндетүзілген газ тәріздіжәнекейбірерітіндізаттаралдыңғықарынбөлімдерініңқабырғаларыарқылы-аққанжәне лимфа тамырларынасіңірілебастайды.Кейдеқарын 2 бөліктенқұралады:1.бұлшықетті;2.безді.

Көптегеномыртқасыздардақарынерекшеленгенжәнеішкібөлігіболыпесептеледі. Көптегенбуынаяқтылардыңқарнындақоректікзатбөлшектенеді. Сүтқоректілердіңқарныжақсыжетілген. Қарапайымбіркамералықарыноларда 4 бөліктентұрады: өңешбөлімі,кардиалдық, қарынтүбіжәнебездеріжақсыжетілгенпилорикалықбөлімнен. Қоректікзатпенқоректенуерекшеліктерінесәйкесжануарларқарыныәртүрліболады. Күйісқайыратынжануарлардыңқарныныңөңешбөліміжақсыжетілген, оданарнайы 3 камера пайдаболған: жалбыршақ, тақия, таз қарын, тек ұлтабарғананағызбездіқарын. Адамдар мен жыртқыштардыңқарныбіркамералы, қарынтүбі, кардиалдыжәнебездеріжақсыжетілгенпилорикалықбөліктеріненқұралған. Адам қарынныңкөлемі 1,5-2,5 л оләйелдергеқарағандаеркектердебіразүлкен.

37. .Жіңішке ішек (intestinum tenue. enteros) ұзындығы 2,5-3,5 м құрсақ қуысының орталық бөлігінде орналасқан. Онда шажырқайсыз бөлігі – он екі елі ішек және шажырқайлық бөлігі – аш ішек пен мықындық ішекті бөледі.

Ас асқазаннан аш ішекке түседі.

Аш ішектің жоғарғы бөлімі – ұлтабар деп аталады. Ұлтабарға  бауырдың және ұйқы безінің өзектері ашылады. Ұлтабарда ас өт, ұйқы безі сөлімен қатар ішек сөлінің әсеріне ұшырайды, олардың ферменттері аш ішектегі  сілтілік ортада нәруыздарға, майларға, көмірсуларға әсер етеді. Өт ұлтабарда сілтілік орта жасайды, майларды ұсақ тамшыларға дейін бөлшектейді де, липаза ферментінің әсерінен ыдырауын жылдамтады. Аш ішекке түсетін астың 80 процентке жуығы майлар мен көмірсулар 100процентке ыдырайды.Ұлтабардың ішкі безді эпителий қабаты ішек сөлін бөледі.

 

38.Жіңішке ішек (intestinum tenue. enteros) ұзындығы 2,5-3,5 м құрсақ қуысының орталық бөлігінде орналасқан. Онда шажырқайсыз бөлігі – он екі елі ішек және шажырқайлық бөлігі – аш ішек пен мықындық ішекті бөледі.

Он екі елі ішек(duodenum) ұзындығы 17-21 см бірден асқазанның қақапалық  бөлігінен кейін, ұйқы безінің басын таға түрінде орай орналасады, осыған байланысты жоғарғы , төмендеген, көлденең және жоғарылаған бөліктерін береді. Ішектің басталуы XII кеуде немесе  I  бел омыртқа деңгейінде, соңы II-III бел омыртқалары деңгейінде.

Жоғарғы бөлігі(pars superior) ұз 4-9 см, үстінен бауырлық шарбы бөлігінен, алдынан – өт қабымен, төменінен- ұйқы безінің басыммен, артынан қақпа венасымен және жалпы өт өтісімен жанасады. Қақпадан бастап ішек оңға қарай жіне сәл артқа қарай бағытталып он екі елі ішектің жоғарғы иілімін (flexura duodeni superior) түзеді де, төмендеуші бөлікке өтеді.

Төмендеуші бөлігі (pars desendens)  ұзындығы 8-10 см, 1-2 бел омыртқалары денелерінің он жақ жиегі бойында орналасады. Төмендеуші бөлікке артынан төменгі қуыс вена мен оң жақ бүйрек, алдынан көлденең тоқ ішек шажырқайының түбірі мен оның оң жақ иілімі жанасады. Төмендендеген бөлікке  медиалді қабырғасында жалпы тесікпен  үлкен (фатеров ) бүртігінде жалпы өт өтісі мен ұйқы без өтісі  ашылады. Одан жоғары ұйқы безінің қосымша өтісінің тесігі орналасатын кіші бүртік болады. 3бел омыртқасы  деңгейінде төмендеген бөлігі солға тез бұрылып , он екі елі ішектің төменггі иілімін (flexura doudeni inferior) түзеді.

Горизонталді бөлігі (pars horizontalis)  ұз6-8 см, алғашқыда горизонталді орналасып, алдынан төменгі қуысты венаны қиып өтіп, жоғары көтеріліп, жоғарлаушы бөлігіне  (pars asendens) жалғасады. Соңғысы, ұзындығы 4-7 см, құрсақ қолқасының алдынан қиғаш жоғары бағытталады, солға және төменге қарай иілім жасап аш ішекке өтеді.

Он екі елі ішек қабырғасы үш қабаттан тұрады. Кілегеілі қабығы бірқабатты призмалы эпителиймен қапталған және саусақтәрәздә өскәндермен  – ішек бүрлерімен (villi intestinales) жабылған айналма қатпарлар түзеді.

Ағзаның жоғарғы жартысының кілегейасты негізінде тек қана он екі елі ішекке қана тән күрделі түтікті-ұяшықты дуоденалді бездер орналасады, ал төменгі бөлікте, кілігейлі қабықтың меншікті табақасында-түтікті ішектік Крипталар (Либеркюн бездери) орналасады. Бұлшықеттік қабық ішкі: (циркулярлы) және сыртқы (ұзына бойлық) тегіс бұлшықеттер жасышаларының қабаттарынан тұрады. Он екі елі ішек сыртынан дәнекер қабықпен жабылған. Ал сірлі қабат ішекті тек қана алдынан жабады.

Жіңішке ішектіңң шажырқайлық бөліг   і-  ұзындығы 4-6 м, құрсақ  қуысынығ төменгі қабатында, көлденең жиек ішектен төмен орналасады, шажырқаймен (mesenterium) ұсталып тұрады. Жіңішке ішектің проксималді бөлігі (шамамен2/5) аш ішек деп, қалған бөлігі (3/5) – мықындық ішек деп аталады.

Аш ішек (jejunum) диаметрі 3,5-4,5 см, он екі елі ішек – аш ішек иілімінен басталады , оның тұсақтары құрсақ қуысының сол жақ жоғарғы бөлігінде жатады.

Мықындық ішек (ileum)  диметрі 2,5-3,5 см, аш ішектің жалғасы болып табылады, құрсақ қуысының төменгі оң жақ бөлігін алып жатады да, оң жақ мықындық шұңқыр  аймағында соқыр ішектегі  тесікпен аяқталады.

Аш ішек  пен мықындық ішек қабырғалары он екі елі ішектігіндей құрылған. Кілегейлі қабығы бір қабатты призмалық, эпителиймен қапталып , саны 700-900-ге дейін  айналма қатпарлар түзеді. Әрбір қатпардың ұзындығы ішек айналма өлшемінің 1/2-1/3  құрайды.Биіктігі шамамен 6-8мм  Қатпарлардың биіктігі аш ішектен мықындық ішек бағытында төмендейді.  Аш ішектің  кілегейлі қабығының  меншікті табағында көптеген  жекелеген лимфоидты  түйіншіктер орналасады, олар мықындық ішекте  – 25-30ға дейін  ірі жиналымдар  топтық лимфа түйіншіктерін (nodule lymphatici aggregatic) – Пейер түйін дақтарын  түзеді.

 

39. Тоқ ішек (intestinum crassum) құрсақт қуысы мен кіші жамбас қуысында орналасады, ұзындығы 1-ден 1,7 м дейін ауытқиды, диаметрі 4-6 см тең, соңғы бөлімінде шамамен 4см.Ол тығындық шұңқырда басталып, аналь тесікпен аяқталады. Үш бөлімнен түрады: құрттәрізді ішекпен бірге соқыр ішек, төмендеген жиек ішек және сигматәрізді жиек ішекті бөледі.

Соқыр ішек (caecum) мықындық ішек тоқ ішекке өту орнынан төмен орналасқан тоқ ішектің  бастапқы кеңейген бөлігі болып табылады. Оң жақ мықындық шұңқырда орналасады, ұзындығы 6-8см, диаметрі 7,0-7,5 см. Ішастармен барлық жағынан қапталған, бірақ шажырқайы жоқ. Соқыр ішектің алдыңғы беті алдыңғы құрсақ қабырғасына жанасады, артқы беті – мықындық және үлкен бел бұлшықетіне беттеседі. Жіңішке ішек түзақтармен, оң жақ несепағармен, ал төмен орналасуы кезінде-кіші жамбас ағзаларымен жанасады.

Соқыр ішектің медиалды бетінде илеоцекалді тесікпен (ostium ileocaecale)  мықындық ішек ашылады. Илеоцекалді қақпақшадан сәл төмен соқыр ішектің  артқы медиалді бетінде, жиі – жарты айтәрізді қатпармен шектелген соқыр ішек тесігі бар. Құрттәрізді өсінді  (аппендикс)( appendix vermiformis) ұзындығы 2-20 см (орташа 8 см) және диаметрі 5-10 мм соқыр ішетің өскіні болып табылады. Ол ішастармен барлық жағынан қапталған және шажырқайы бар.

Аппендикс құрлысының сипаттық ерекшелігі – оның кілегейлі қабығы мен кілегей негізінде тимфоцидті тіннің  жоғары дамуы. Медициналық тәжірибеде құртәрізді  өсіндінің қабыну жағдайлары (аппендицит) кездеседі, сондықтан оның топографиясын жақсы білу керек.

 

40.Жоғарылаған жиек ішек (colon ascendens) ұзындығы  15-20 см, соқыр ішектің жоғарыға жалғасы болып табылады. Іштің оң жақ бөлімінде  орналасады, артынан белдің шаршы бұлшықеті  мен оң жақ  бүйрекке , медиалді – үлкен бел бұлшықеті мен мықын ішек тұзақтарына, алдынан – алдыңғы құрсақ қабырғасына, латералді – құрсақ қуысының оң жақ қабырғасына жанасады. Бауырдың оң жақ бөлігінің висцералді бетіне жетіп, бірден солға бұрылып, оң жақ иілім түзеді, ал кейін көлденең жиек ішекке  өтеді. Жоғарылаған жиек ішек алдынан және бүйірлерінен қапталған.

Көлденең жиек ішек (colon transversum) ұзындығы  30-60 см, тоқ ішек оң жақ иілімнен басталады да, оның сол жақ иілімі  (flexura coli sinistra) аймағында аяқталады, онда төмендеген жиек ішекке жалғасады.Ішек құрсақ қуысында көлденең, шығынқысы төменге бағытталған доға түрінде жатады. Көлденең жиек ішекке үстінен, оның оң жақ иіліміне бауыр беттеседі, сол жақ  иіліміне – асқазан мен көкбауыр, төменнен – жіңішке іщек  тұзақтары беттеседі. Артында он екі елі ішекпен ұйқы безі орналасады, алдынан ішек алдыңғы құрсақ қуысына жанасады.

Төмендеген жиек  ішек(colon descendens) ұзындығы 10-30 см, тоқ ішектің сол жақ иілімінен басталады да, төменге сол жақ мықындық  шұңқырға дейін бағытталады, онда сигматәрізді  тоқ ішекке жалғасады. Құрсақ қуысының сол жақ бөлімінде орналасады, артқы бетімен белдің шаршы бұлщықетіне, сол жақ бүйректің төмеңгі полюсіне, мықындық  бұлшықетке жанасады; алдыңғы беті алдыңғы құрсақ қабырғасымен беттеседі.

Сигма тәрізді (colon sigmoideum) ұзындығы 16-60 см, сол жақ мықындыық шұңқырда, мықын сүйегі қылқаны деңгейінен сегізкөз – мықын буынына  дейін орналасады. Жіңішке ішек ілмектерімен, несепқуығымен, жатыр және аналық без жасушаларымен жанасады. Ішек пішіні мен өлшемі ауыспалы, екі  тұзақтар түзеді. Сегізкөз – мықыын буыны деңгейінде тік ішекке жалғасады.Сигма тәрізді тоқ ішекті ішастар барлық жағынан қаптайды, артқы құрсақ қабырғасына бекитін шажырқай түзеді (интраперитонеалді) орналасқан.

45.Ұйқыбез (pancreas)

Асқазанның артында ұзындау келіп,көлденең бағытта орналасқан,паренхиматозды мүше.Ішастармен экстраперитонеальді жауып орналасқан. Бездің жалпы ұз 12-15см.

Топографиялық орналасуына байланысты: басы, денесі, құйрығы болады.

Ұйқыбез басы-caput pancreatis

Басының алдыңғы төменгі бетінде ілмектәрізді.өсінді processus uncinatus,басы мен денесінің шектескен жерінде тілік incisura орналасқан.Ұйқыбез басында қосымша ұйқыбез түтіктері ductus pancreaticus accessorius бар.

Денесі–corpus pancreatis  үшқырлы призма тәрізді.Ұйқыбездің алдыңғы ,артқы,төменгі беттері;үш жиегі:жоғарғы,алдыңғы төменгі ажыратылады.

Құйрығы–cauda pancreatic

Көкбауырдың төменгі қапталында орналасқан.Құйрық тұсынан ұйқыбездің негізгі түтігі ductus  pancreaticus өтеді.

Синтопиясы:

Ұйқыбездің басы омыртқа бағанасының оң қапталында ,1-3 бел омыртқасының аралығында орн.Денесі 1 бел омыртқасының тұсында,құйрығы 11-12 кеуде омырт. Тұсында орн.

Скелетопиясы:

Артқы беті-төменгі қуыс венамен v.cava inferior және көкетпен шектескен.төменгі беті жоғ.шажырқайлық артериямен a.mesenterica superior шектеседі.

Қызметі:сыртқы секреттік қызметі бар,секретті он екі елі ішекке құяды,қандағы қант молшерін реттейтін инсулинді қанға бөліп шығарады.

Ішастар(peritoneum) құрсақ қуысы қабырғалары мен оның ішкі ағзаларын қаптаушы сірлі қабық болып табылады.

46. Ішастар қуысын қабатқа бөліп қарастырамыз:1)жоғарғы қабат, үстінен көкетпен, астынан көлденең жиек ішектің шажырқайымен, mesocolon transversum, шектелген; 2) ортаңғы қабат, mesocolon transversumнен төмен қарай кіші жамбас астау кірісіне дейін созылады; 3) төменгі қабат, кіші жамбас астауына кіру сызығынан басталып, төмен қарай іш қуысы аяқталатын кіші жамбас астау қуысына сәйкес келеді. 1. Ішастар қуысының жоғарғы қабаты 3 қапқа бөлінеді: bursa hepatica, bursa pregastrica, bursa omentalis. Вursa hepatica қабанда, бауыр астында, бүйрекүсті безімен қоса оң жақ бүйректің жоғарғы шеті орналасқан. Вursa pregastrica, Асқазаналды қабы бауырдың сол жақ үлесін, асқазанның алдыңғы бетін және көкбауырды қамтиды.Шарбы қабы, bursa omentalis асқазан мен кіші шарбының артында жататын ішастардың жалпы қуысының бөлігі болып табылады. Кіші шарбының, omentum minus, құрамына ішастардың 2 байламы енеді: ligamentum hepatogastricum және ligamentum hepatoduodenale. Шарбы қабының қуысы ішастардың жалпы қуысымен тек біршама шарбылық тесік, foramen epiploicum, арқылы қатынасады. Ғoramen epiploicum үстіңгі жағынан бауырдың құйрыөты үлесімен, алдынан ligamentum hepatoduodenale-нің бос жиегімен, астынан – он екі елі ішектің жоғарғы бөлігімен, артынан – осы жерден өтетін төменгі қуыс венаны жабатын ішастар жапырақшасымен, ал сырттау жағынан lig. hepatorenale шектеледі.

47.Үлкен шарбы, omentum majus, алжапқыш сияқты colon transversum-нен төмен қарай салбырап, біраз жерінде жіңішке ішектің бөліктерін жауып тұрады. №ол табақшалар түрінде тұтасып кеткен 4 ішастар жапырақшасынан тұрады. 2. Егер үлкен шарбы мен көлденең жиек ішекті жоғары қарай көтерсек, ішастар қуысының ортаңғы қабатын көруге болады. Іштің бүйір өабырғалары мен colon ascendens және descendens арасында оң және сол жақтағы бүйір өзектер, canales lateralis dexter et sinster, орналасады. Жиек ішек қаусырған кеңістікжіңішке ішектің жоғарыдан төмен және солдан оңға қарай қиғаш өтетін шажырқайы арқылы 2 шажырқай қойнауына, sinus mecsentericus dexter et sinister бөлінеді. Ішастардың артқы қабырғааралық жапырақшасында практикалық маңызы бар шұңқырлар байқалады. Он екі елі ішектің аш ішекке ауысатын жерінде – recessus duodenalis superior et inferior; Жіңішке ішектің тоқ ішекке ауысатын аймағында 2 шұңқыр бар – recessus iliocaecais superior et inferior; Сигматәрізді ішектің шажырқайын жоғары қарай тартқанда байқалатын recessus intersigmoideus. 3.Төменгі қабат. Кіші жамбас астау қуысына түсіп, ішастар оның қабырғалары мен онда жатқан ағзаларды жауып тұрады. Ішастар еркектерде тік ішектің алдыңғы бетінен несепқуықтың алдыңғы бетіне ауысып, несепқуықтың артында орналасқан тік ішек – қуық ұңғылын, excavatio restovesicalis- ті түзеді. Әйелдерде жамбасастау қуысында 2 ішастар ұңғылы болады: тік ішек – жатыр ұңғылы, excavatio rectouterina, және қуық- жатыр ұңғылы,excavatio vesicouterina, жатады. Екі жыныста даҚұрсақтың алдыңғы-бүйір қабырғасының топографиялық анатомиясы.Құрсақтың алдыңғы қабырғасының шекарасы: жоғарыдан – arcus costarium мен processus xipholdeus төменнен – пупартов байламы мен симфиз / шап сүйектерінің біріккен жері/, бүйірінен – linea acsliiaris пен шектелген. Бұл аймақ топографиялық жағынан үш бөлікке бөлінеді – epigastrium, mesogastrium, hypoastrium.Бұл аймақтар бір-бірінен сызықтармен бөлініп тұрады, жоғарғы сызық – х қабырғалардың төменгі нүктелері арқылы, ал төменгісі – spinae lilacae anterloris superlores арқылы біріктіріледі. Бұл бөліктердің әр біреуі оң және сол жақтан Х қабырға мен tuderculum pudlcum арқылы жүргізілген сызықтар арқылы тағыда басқа аймақтарға бөлінеді. Epigastrlum, region epigastrica – ға /ортасында орналасқан/ және regio hypochondrica dextra мен sinistra – ға бөлінеді. Mesogastrium regio umbilicalis – ке және region abdominalis dextra мен sinistra –ға бөлінеді. Hypoastrium, regio pubica –ка мен екі regio inguinales-ке бөлінеді. Құрсақтың алдыңғы қабырғасында бұдан басқада сызықтар жүргізіледі: І Семсер өсіндісінің ортасынан симфизге дейін – құрсақтың ортаңғы сызығы жүргізіледі, ол құрсақтың ақ сызығына сәйкес келеді /linea aiba/, 2. Linea pararectalis, m. recti-дің сыртқы жиегіне сәйкес келеді, 3. Linea semliunaclis spigelii-m. transverse abdominis-тің апоневрозға ауысатын жеріне сәйкес келеді. Құрсақтың алдыңғы қабырғасының қабаттары: тері, тері асты клетчаткасы, беткі шандыр, lamina thompsoni бұлшық ет қабаттары, fascia transversa, іш пердесінің алдындағы майлы қабат /lamina adipose langenbeci/ және қабырғалық /париетальды/ іш пердесі.І. Тері, тері асты клетчаткасы, беткі шандыр.Құрсақтың алдыңғы қабырғасының терісі жұқа, жұмсақ және созылғыш болып келеді /мысалы: құрсақта су болғанда, жүкті әйелдерде/.Шаш тәрізді түк region pubica және құрсақтың ақ сызығы бойында дамыған. Тері асты клетчаткасы семіз адамдарда жақсы жетілген және қалыңдығы бірнеше сантиметрге жетеді. Бұндай жағдайда құрсақтың алдыңғы қабырғасының беткі шандыры екі жапырақшадан тұрады, ол майлы клетчатканы бөлек-бөлек қабатқа бөліп тұрады. 2. Lamina thompsoni / s. Lamina secundariaF. superficialis / тығыз дәнекер тканьді жапырақша, region inguinalis аймағында жақсы дамыған, кейде соншалықты жақсы дамығандықтан, сыртқы қиғаш бұлшық еттің апоневрозына жалғасады.3. Бұлшық ет қабаты қиғаш және тік бұлшық еттерден құралған, олар құрсақтың алдыңғы қабырғасының бүйір бөлігінде жатыр/ m. Obliguus abdominis externus, m. Obliguus abdominis internus және m. transverses abdominis/, және тік орналасқан бұлшық еттер құрсақтың алдыңғы қабырғасының ішкі жағында жатады /m. rectus abdominis, m. pyramidalis/. M. obliguus abdominis externus беткей және қиғаш бағытта жоғарыдан төмен қарай, сырттан ішке қарай жатыр. M. recti –дің сыртқы жағынан құрсақтың сыртқы бұлшық еті өзінің апоневрозына /сіңірлі шандырға/ ауысады. Бұл бұлшық еттің апоневрозы құрсақтың тік бұлшық етінің қынабының алдыңғы қабырғасын құрауға қатысады.Құрсақтың төменгі жағында апоневроз қалыңдап, оның шеттері spinae lilaca anterior superior және tuderculum pablcum- ге бекітіледі және пупартов байламы /lig. Inguinale s. Pouparti/ деп аталады.Осы байламның ішкі жиегінде апоневроз екіге бөлініп саңлау /тесік/ түзеді. Бұл шап өзегінің сыртқы тесігі, ол арқылы ұрық шылбыры /ерлерде/ және жатырдың жұмыр байламы /әйелдерде/ шығады.M. obliguus abdominis internus құрсақтың сыртқы қиғаш бұлшық етінің астында жатады. Бұл бұлшық еттің талшықтары сыртқы қиғаш бұлшық еттің талшықтарына қарсы төменнен жоғарыға және сырттан ішке қарай бағытталған, кішкене бөлігі төменгі жақта пупартов байламына қатар жүреді, бұл талшықтар m. cremaster-тің түзілуіне қатысады.Құрсақтың тік бұлшық етінің сыртқы жиегіне жақын m. obliguus abdominis internus апоневрозға ауысады, бұл апоневроз кіндіктен жоғарғы жақта екі жапырақшаға бөлінеді, тік бұлшық еттің қынабының алдыңғы және артқы қабырғасын құрауға қатысады.Ал кіндіктен төменгі жақта құрсақтың ішкі қиғаш бұлшық етінің апоневрозы тік бұлшық еттің қынабының алдыңғы қабырғасын құрауға қатысады.M. transverses abdominis-тің талшықтары көлденең бағытта. Бұл бұлшық етте тік бұлшық еттен біршама қашықтықта апоневрозға ауысып, linea semilunaris spigelii қиғаш сызыққа ауысады/бұл жерде де жарық пайда болуы мүмкін/.Көлденең бұлшық еттің апоневрозы кіндіктен жоғары, құрсақтың тік бұлшық етінің қынабының артқы қабырғасын, ал кіндіктен төмен тік бұлшық еттің алдыңғы қабырғасын құрауға қатысады. M. rectus abdominis құрсақтың ортаңғы сызығының оң және сол жағында ұзына бойы орналасқан.Бұл бұлшық ет сіңірлі қынаптың ішінде жатыр, оның ұзына бойында 3-4 көлденең жатқан сіңірлі бөлгіштен бар, олардың екеуі кіндіктен жоғары, біреуі кіндік деңгейінде, ал төртіншісі кіндіктен төмен, ал кейде төртіншісі болмауыда мүмкін. Бұл сіңірлі бөлгіштің ішінен тамырлар және жүйкелер өтеді /және vv. Intercostals-тің тармақтары және nn. Intercostals /. Кесінді жасағанда осы сіңірлі бөлгіштерді сақтай отырып жасауы керек. Өйткені, ол зақымдалғанда құрсақтың тік бұлшық еті семіп қалуы мүмкін және бұл жерде жарық пайда болуы мүмкін. Құрсақтың тік бұлшық етінің қынабы алдыңғы және артқы қабырғалардан тұрады.Алдыңғы қабырғасын m. obligui abdominis externi-тің апоневрозы және obligui abdominis interna-ның апоневрозының сыртқы жапырақшасы, қынаптың артқы қабырғасын m. transverses abdominis-тің апоневрозы және obligui abdominis interna-ның ішкі жапырақшасы құрайды. Құрсақтың ортаңғы сызығы бойында сіңірлі талшықтар, оң жақтағы және сол жақтағы бір-бірімен бірігіп құрсақтың ақ сызығының /linea alba/ түзеді. Ақ сызық бойында кейде саңлаулар байқалады, бұл саңлаулар арқылы жарық және іш пердесінің алдындағы май қабаты шығуы мүмкін.Ақ сызық бойында операция кезінде операциялық тілік жасайды. Кіндіктен төмен апоневроздың орналасуы өзгереді. Құрсақтың тік бұлшық етінің артқы қабырғасы болмайды, барлық апоневроздар қынаптың алдыңғы қабырғасын құрайды, ал артқы қабырғасын fascia transversa-ға жанасып жатады. Апоневроздың қынаптың алдыңғы қабырғасын құрауға ауысатын сызықты linea semicircularis Douglasi деп атайды. Бұл сызық доға тәрізді, кіндіктен 3-5 см төменірек.M. pyramidalis Құрсақтың алдыңғы қабырғасының төменгі бөлігінде m. rectus-пен бір қынапта жатыр және оның талшықтары linea aiba-ға бекітіледі.4. Fascia transversa (s. endoabdomialis) m. transverci abdominis-тің артқы бетіне жабысып жатады, осы бұлшық еттің төменгі жиегіне жақын шандыр қатаяды және шап өзегіне ұрық шылбыры өтетін үлкен емес тесік бар. Тесіктің жиегі бойынша шандыр ұрық шылбырына өтіп және сол бойынша ұмаға өтіп, бұл жерде tunica vaginalis communis деп аталады. Fascia transversa жоғарғы жақта көкеттің төменгі жағына ауысып fascia duadrata, fascia psoatis деп аталады, ал артқы және ішкі жағынан m. guadratus lumborum және m. psoatis деп аталады. Fascia transversa құрсақтың алдыңғы қабырғасымен құрсақтың ақ сызығына бағытталып, онымен бірігіп кетеді. Бұл жерде тек қана кіндік аймағында Fascia umbilicalis деп аталады.5. Іш пердесінің алдында жатқан майлы клетчатка қабаты әр түрлі дамыған. Семіз адамдарда құрсақтың алдыңғы қабырғасының бүйір бөліктерінде қалыңдығы бірнеше сантиметрге жетеді. Бұл қабат артынан іш пердесінің артындағы клетчатка қабатына ауысады. 6. Іш пердесі /қабырғалық жапырақшасы/ іш пердесі алдындағы майлы клетчаткамен борпылдақ бос байланысқан.7. Тамырлар. Құрсақтың алдыңғы қабырғасында мынадай артериялар бар: 1. A. epigastrica superficialis- a. femoralis-тен пупартов байламының астынан шығады және қиғаш бағытта кіндік аймағының тері асты клетчаткасына барып, өзінің тармақтарын береді. 2. A. Circumfiexia ilium superficialis, a. femoralis-тің тармағы тері астымен қиғаш spina iliaca anterior superior-ге өтеді. 3. A. Pudenda externa /a. femoralis-тің тармағы/ – тері асты клетчаткасында жатады және шат жаққа барады.Басқа артериялар терең жатады: 4. epigastrica interior profunda /a. iliacae externae тармағы/ fascia transversa-мен іш пердесінің арасында жатады және құрсақтың алдыңғы қабырғасының ішкі бетінде қатпар-plica epgiastrica-ны түзе, төменнен жоғары және ішке көтеріледі. Жоғарырақта артерия fascia transversa арқылы тік бұлшық еттің артқы қабырғасымен жоғары көтеріліп a. epgiastrica superior-мен анастомоз жасайды. 5. a. epgiastrica superior /a. mammaria internae-ның тармағы/ жоғарыдан төмен қарай тік бұлшық еттің қынабының қабырғасымен осы бұлшық ет арасында жатады. 6. aa. Intercostalis-тің алдыңғы тармақтарының 5-6 төменгі тармақтары қиғаш жоғарыдан төмен және ішкері n. Obliguus abdominis internus пен m. transverses-тің арасынан және a. epigastricae superioris пен байланысады. 7. aa. Lumbales-тің алдыңғы тармақтары, осы бұлшық еттердің арасында жатады және a. epigastricae interiors-пен анастомоз жасайды. Осы айтылған тамырлардан беткі тармақтар шығады, олар негізгі бағаналарға сәйкестеніп теріде тармақтарға бөлінеді.Құрсақтың алдыңғы қабырғасының веналары тереңде жататын /vv. epigastricae interior және superior vv. Intercostals- пен vv. Lumbales-тің көздерінен/ және артерия жолдарына сәйкес беткі тармақтарға / vv. epigastricae, superficialis, vv. Circumfiexae ilium superficialis pudenda externae / бөлінеді.Олар бір-бірімен анастомоз арқылы байланысады. Беткі веналар тереңде жатқан веналарға қарағанда жақсы дамыған, беткі веналар тері асты клетчатка қабатында көптеген тор түзеді. Төменгі қуысты вена жүйесінде веналы қан айналым қиындаса /мысалы: ісікпен тамырды қысқанда, вена тромбозды, тромбофлебит кезінде/ олар кеңиді және v. Cava superioris-пен колатеральды жолмен веналық қанды айдайды. 8. Жүйкелер. Құрсақтың алдыңғы қабырғасының жүйкеленуі алты /немесе бес/. nn. Intercostales-тің төменгі тармақтарымен және nn. Iliohypogastrici-пен ilioinguinalis-мен жүзеге асады.Қабырға аралық жүйкелердің алдыңғы тармақтары аттас тамырлармен қиғаш жоғарыдан төмен және алға қарай m. abliguus abdominus-пен m. transversa-тің арасында жатады.Жүйкелер бір-біріне қатар жүреді және осы аты аталған бұлшық еттерді қоректендіреді. Олар бүйірінен тік бұлшық еттің қынабынан өтіп /кіндіктен төмен / fascia transversa-дан өтеді, m. recti-дің артқы бетіне жетеді де, осы бұлшық еттің ішінде тармақтарға бөлінеді.Оның соңғы тармағы rr. perforantes anteriores бұлшық етті тесіп ішіне кіреді де, құрсақтың ақ сызығының айналасындағы қабырға аралық бағана жүйкелеріне байланысатын тармақтар өзгеріп тұрады.Осы сызықтың артынан жүйкелерден беткі тармақтар-rr. perforantes lateralis шығады, бұл тармақтар құрсақтың алдыңғы қабырғасының бүйір бөлігінің терісін қоректендіреді. Құрсақтың алдыңғы қабырғасының төменгі-бүйір бөлігінде бұлшық еттердің ішінен n. Iliohypogastricus пен n. Ilioinguinalis /plexus lumbalis-тің қысқа тармақтары/ өтеді. Бұл жүйкелердің жолы және тармақтарымен байланыстары өзгеріп тұрады.Лавочкин бойынша олар екі түрлі пішінге бөлінеді. Бірінші жағдайда қабырға аралық жүйкелердің аз байланысы бар, бөлек-бөлек бағаналардан тұрады, ал екінші жағдайда керсінше олар бір-бірімен көптеген байланыс жасайды және олардың құрылысы тор тәрізді болады. 9. Құрсақтың қабырғасының беткі қабатында орналасқан лимфалық тамырлар nodi lymphatici inguinalis және axllaris-ке құяды. Төменгі-бүйір бөліктерден және жоғарғы бүйір бөліктерден лимфалар құйылады. Терең лимфалық тамырлармен бірге қан тамырлар да жүреді және олар nodi lymphatici intercostals anteriores мен posteriors, lumbales мен iliaci құйылады.КІНДІК АЙМАҒЫ. /REGIO UMBILICALIS/.Кіндік аймағы mesogastrii-дің ортасында жатыр және бұл жерден жарық шығуы мүмкін.Кіндіктің сыртқы түрі әр түрлі болады, негізі екі түрлі болады: шығыңқы, оның түрі цилиндр тәрізді және конус тәрізді, екінші түрі жалпақ /жұмсақ кіндік/.Кіндіктің пішіні құрсақ ішінің қысымының өзгеруіне байланысты өзгеруі мүмкін. Қысым көтерілген кезде /жүктілік кезінде, құрсақ ішінде сұйықтық жиналғанда/ кіндік жайылады және кейбір кезде шығып кетуі де мүмкін. Негізгі ол үлкен ойыс, ал түбінде кіндік түскеннен соң пайда болған – papilla umbilicalis бар.Кіндік linea aiba-ға сәйкес келеді және оның тесігі – annulus umbilicalis бар. Оның шеттері қатты және терімен бірігіп кеткен. Бұл жерде тері асты клетчаткасы және іш пердесі алдындағы клетчатка болмайды, сондықтан кіндік ішіне кіріп кеткен.Кіндік аймағында мынадай қабаттар бар: 1. Тері қабаты жұқа, 2. Fascia umbilicalis, fasciae transversae-нің бір бөлігі, 3. Қабырғалық іш пердесі.Кіндік сақинасы құрсақтың ақ сызығының апоневрозынан пайда болған және ол әр түрлі пішінде және көлемде болады. Ені әр түрлі адамдарда да әр түрлі болады және тесігінен кейде зондтың ұшы ғана, ал кейде бір саусақ кіріп кетеді. Егер тесігі үлкен болса күшенген кезде жарық пайда болады. /кіндік жарығы/.Құрсақтың алдыңғы қабырғасының ішкі жағынан кіндік сақинасына біреуі жоғарыдан, үшеуі төменгі жақтан келетін дәнекер тканьді созылғыш бар, ол іш пердесімен жабылған, бұл созылғыштар эмбриональды кездегі күрделі құрылымдардың қалдығы.Жоғарғы созылғыш бауырдан кіндікке қиғаш жоғарыдан төмен қарай келеді. Ол кіндік венасы және ол Lig. teres hepatic деп аталады. V. umbilicalis кейде толық бітеліп қалмайды, бұл кезде ол осы аталған байламның құрамында қақпалық венамен байланысады.Төменнен бүйірі бойынша кіндікке-Kig. Vesicoumbilicalia lateralia деген екі байлам келеді. Төртінші созылғыш ортасында жатады, ол кіндік пен қуықты /Lig. Vesicoumbilicale medium/ байланыстырып тұрады және ол ұрықтық қуықтың өзегінің қалдығы болып есептелінеді /irachus/.ШАП АЙМАҒЫ /REGIOO INGUINALIS/.Шап аймағы hypogastrii-дің бүйір аймағында жатады. Шап аймағының төменгі жағында шап үш бұрышының шекаралары: төменнен-пупартов байламымен, ішкі жағынан-тік бұлшық еттің сыртқы жиегімен, жоғарыдан-пупартов байламының ортаңғы және сыртқы жиегімен, жоғарыдан-пупартов байламының ортаңғы және сыртқы бөлімдерінің арасынан көлденең жүргізілген нүктеге сәйкес келеді. Практикалық жағдайда құрсақтың алдыңғы қабырғасының бұл жері маңызды, өйткені, бұл жерден жарық шығуы мүмкін.Шап үш бұрышы аймағының қабаттары:Тері, тері асты клетчаткасы, беткі шандыр. Тері қабатын шашты түк басқан және мұнда тері және май бездері бар. Тері асты клетчаткасы семіз адамдарда екі қабаттан тұрады және дәнекер ұлпамен бөлініп тұрады.Lamina Thonpsoni-бұл жерде қатты.Құрсақтың сыртқы қиғаш бұлшық етінің апоневрозы-қиғаш бағытта жоғарыдан, сырттан төменге және ішке қарай бағытталған. Оның төменгі бөлігі пупартов байламына сай түзеді. Шап үш бұрышының төменгі бөлігінде апоневроз екі аяқшаға бөлінеді –ішкі және жоғарғы /crus superius/ және сыртқы немесе төменгі /cuus interioris/.Бірінші, үлкен crus superius symphysis pubis келеді, оның талшықтарының жартысы қарама-қарсы жақтағы сондай талшықпен байланысып Lig. suspensorium penis /ерлерде/ және Lig. suspensorium clitoridis /әйелдерде/ түзеді.Екінші кіші аяқшасы-cuus inferius, tuberculum pubicum-нен өтіп және жартылай Lig. gimbernati-ді түзеді.Сыртқы қиғаш бұлшық еттің аяқшаларының арасындағы саңлау /тесік/ – шап өзегінің сыртқы /тері асты/ тесігі /annulus inguinalis externus, s. subcutancus/. Сыртқы шап сақинасының басқа, қосымша аралықтар кездеседі, олардан да жарық қабы шығуы мүмкін.Бұлшық ет қабаттары: m. obliguus abdominis internus және m. transverses. M. obliguus abdominis internus қиғаш жоғарыға және ішке қарай өтеді. M. transverses шап үш бұрышының терең бұлшық етті жапырақшасын құрайды.Бұлшық еттің төменгі жиегі ұрық шылбырына тығыз байланысып жатпайды, соның есебінен шапта бұлшық етті аралық түзіледі, оның түбінде көлденең шандыр жатады.Fascia transversae жұқа шандыр жапырақшасы, ол Lig. inguinalis-тің ішкі жиегімен байланысады. Шап үш бұрышының төменгі –ішкі бұрышында көлденең шандыр пупартов байламынан бастап талшықтар шоғырымен бекітіледі.Lamina adipose Langenbecki-іш пердесі алдындағы майлы клетчатка-әдетте біршама жақсы дамыған, ал бүйір бөлігінде біршама аз дамыған. Жарық пайда болғанда, жарық қабығымен бірге және іш пердесімен бірге томпайып сыртқа шығады.Қабырғалық іш пердесі.Тамырлар. Тері асты клетчаткасында кіндікке қарай бағытталып a. epigastrica superficialis өтеді. Шат сүйектен ішкерірек a. pudenda externa, сыртқары a. circumflexa ilium superficialis жатады. Терең Fascia transversae мен іш пердесінің арасында a. epigastrica interior орналасқан. Веналар артериялармен аттас болып келеді және олар майлы қабатта бір-бірімен анастомоз жасап, жақсы дамыған торлар түзеді.Жүйкелер-n. Iliohypogastricus пен n. ilionguinalis spina iliaca anterior superior-ден бір елі жоғары құрсақтың алдыңғы қабырғасының ішінде жатады /анестезия кезінде инені кіргізетін орын/. Одан әрі n. Iliohypogastricus-ке қиғаш төмен қарай m. abdominis internus пен m. transverses арасында жатады. Оның беткі тармақтары шат аймағының терісін қоректендіреді. M. ilioinguinalis-тің бағанасы пупартов байламының үстінде жоғарыдағы жүйкеге қатар және одан төмен жатады. Кейде бұлшық еттің жиегіне жанасып және тері астынан шап өзегінің сыртқы тесігі арқылы шығады. Бұл жағдайды шап жағынан операция жасағанда, тігіске осы жүйкені бірге алып кетпеу керек.Лимфалық тамырлар пупартов байламынан төмен лимфалық түйіндерге /nodi lynphatici inguinales/ келеді. ШАП ӨЗЕГІ /CANALIS INGUINALIS/.Шап өзегі құрсақтың алдыңғы қабырғасының төменінде қиғаш бағыттағы саңлау, ол жоғарыдан төмен және сырттан ішке қарай бағытталған.Ол алдынан апоневроз m. obligui abdominis externi мен, артынан fascia transversalis-мен, төменнен пупартов байламымен, жоғарыдан – m. obligui abdominis interni-пен m. tranversi-ның төменгі жиегімен шектелген. Жарығы жоқ адамдарда ер адамдарда ұрық шылбырымен, ал әйелдерде-жатырдың жұмыр байламымен толтырылған. Шап өзегінде екі саңлау бар: сыртқы және ішкі. Шап өзегінің сыртқы тесігі тері астында Томсонов және беткі шандырымен жабылған, осы жерден ұрық шылбырына өтеді.Шап өзегінің ішкі тесігі, fascia transversa-ның талшықтарынан құралған. Ішкі сақина ұрық шылбырын алып тастағаннан кейін көрінеді. Бұл тесіктің ішкі жиегінен fascia transversa-ның астынан және vv. epigastricae interiors өтеді. Бұл жағдайды қысылып қалған шап жарығын және оның сырты бойынша ішкі жарық сақинасын кескен кездегі операцияда ескеру керек. Ол кезде жуан артерия а. epigastricae interiors-ны кесіп кетіп зақымдап алуы мүмкін. Көлденең шандыр ішкі тесік аймағында ұрық шылбырына өтеді және оның қабығын-tunica vaginalis communis-ті түзеді. Шап өзегінің бойында m. obdominis internus пен m. transveersus-тен ұрық шылбырына бұлшық ет талшықтарының шоғыры /m. cremaster/ шығып, оның бойымен ұмаға түседі. Funiculi spermatici-тің құрамына: I. a. deferentalis-пен бірге vas deferens, 2. spermaticae, 3. n. spermaticus (n. genitofemoralis-тің тармағы) шап өзегінің сыртқы тесігініің маңында ұрық шылбырына келеді.Құрсақтың алдыңғы қабырғасын шап аймағында ішкі жағынан қарағанда, оны қабырғалық іш пердесі жауып тұрады және қатпарлар мен ойыстар бар. Plica epigastrica-ның бүйір бойында орналасқан vasa epigastrica inferiora бойындағы іш пердесінен пайда болған екі ойыстың практикалық маңызы зор. Осы айтылған қатпардың сыртында орналасқан ойыс fovea inguinalis lateralis шап өзегінің ішкі тесігіне сәйкес келеді. Екіншісі fovea inguinalis medialis plica epigactrica –ның ішкі жағында орналасқан. Осы ойыстар /біріншісі жиі, екіншісі сирек кездеседі/ жарық пайда болғанда іш пердесі шығатын орын болып табылады. Егер fovea inguinalis lateralis арқылы шықса, онда қиғаш жарық деп, ал ereovea inguinalis medialis арқылы шықса тік шап жарығы деп аталады. Fovea cupravesicalis-үлкен емес ойыс, ол біріккен қуық өзегі мен кіндік артерияларының арасында орналасқан, ол іш пердесі шығатын жер деп есептелмейді.ҚҰРСАҚТЫҢ АЛДЫҢҒЫ ҚАБЫРҒАСЫНА ЖАСАЛАТЫН ОПЕРАЦИЯЛАР.Лапоротомия – дегеніміз құрсақ қуысындағы мүшелерге жету үшін құрсақ қуысын ашу болып табылады. Негізі оны құрсақтың алдыңғы қабырғасын кесу арқылы жасайды. Ол үшін біршама кесулер қолданылады. Оларды төрт топқа бөледі: 1. Ұзынша – тік бағытта кесу, 2. Қиғаш, 3. Көлденең, 4. Біріктірілген /комбинированные/ кесулер.Ұзыннан кесулер жиі қолданылады. Олардың ішінде ең көп қолданылатындары: Орталық Lig. terec hepatic-ді зақымдамас үшін, кіндіктің сол жағынан айналып, құрсақтың ақ сызығы арқылы кеседі. Теріні, іш пердесін ақ сызық бойымен кеседі. Бұл кезде жүйкелер мен тамырлар аз зақымдалады және құрсақ қуысының мүшелеріне жету жақсы жолмен жүзеге асады. Бұл кесіндінің жеткілікісіздігі: жараның жиегінің бірігіуі жақсы болмайды және пайда болған тыртық мықты емес болса, соның себебінен операциядан кейін жарық пайда болуы мүмкін.Тік бұлшық ет арқылы /трансректальды/ кескенде жүйкелерді және тамырларды кесіп кеткендіктен, бұл бұлшық ет семіп /атрофия/ қалуы мүмкін.Тік бұлшық еттің сыртқы жиегі бойымен /параректальды/ кесіледі. Тік бұлшық еттің сыртқы жиегінен 1-2 см ішкері және оған қатар теріні, тері асты клетчатканы және беткі шандырды, lamina Thonpsoni-ді және m. recti-дің қынабының алдыңғы қабырғасын кеседі. Тік бұлшық етті ішке қарай ығыстырып және қынаптың ішкі қабырғасын және басқа қабаттарды /fascia transversa-ны, іш пердесі алдындағы клетчатканы және іш пердесін/ кеседі. Жараны қабат-қабатымен тігеді. Осы кесулер кезінде жүйкелерді /nn. Intercostals, n. iliohypogastricus/ зақымдамас үшін, Добротворский тік бұлшық еттің артқы қынабын кескенде қиғаш және көлденең бағытта кесуді ұсынған.Қиғаш кесу, құрсақтың алдыңғы қабырғасының жоғарғысынан қабырға доғасының жиегінен кеседі. Құрсақтың төменгі жағында пупартов байламына жиегінен кеседі. Құрсақтың төменгі жағында пупартов байламына қатар және оған бұрыш жасап кесінділер жасайды.Көлденең кесінділер жүйкелерді зақымдамай көлденең бағытта жүргізіледі және құрсақ мүшелеріне кең түрде жетуге болады. Бұл кесінді аз қолданылады, өйткені бұлшық еттердің ажырап кетуі мүмкін. Сонымен қатар жиі тамырларды зақымдайды.Біріктірілген кесінділер /бұрышты, Т-тәрізді ж.т.б./ сирек қолданылады. Бұл кесіндіні операция кезінде бірінші кесіндіні ұзарту үшін және қосымша кесу кезінде қолданылады. Құрсақтың алдыңғы қабырғасын кескенде жүйкелерге көңіл бөлу керек, өйткені жүйкелер кесіліп кетсе бұлшық еттер семіп қалады. Аққан қанды уақытылы тоқтатып тұру керек. Осы мақсатпен әр бір қабатты кескенде, олардың талшықтарының жолымен кесу керек /теріні-қатпар бойынша, апоневрозды, бұлшық еттерді талшықтарының бағытымен ж.т.б./.ҚҰРСАҚҚА ПУНКЦИЯ ЖАСАУ.Құрсаққа пункцияны кіндік пен шаттың арасынан жасайды. Пункцияны мак Бурнея нүктесінен де /кіндік пен spina iliaca anterior-дің арасы/ жасайды. Бұл жерден жасалған пункция өте қауіпті, өйткені epigastrica interioris пен superficialis-ті зақымдап алуы мүмкін.КӨРСЕТКІШТЕРІ: құрсақ қуысына көп сұйықтықтың жиналуы /асцит/. Науқасты жартылай отырғызып, қатты науқасты бүйірімен отырғызып жасайды. Қуықты алдына ала босатып алу керек. Пункция жасау әдісі. 1. Пункция жасалатын жердің терісін иодпен сүртіп өңдейді және хлорэтилмен немесе новокаин сұйықтығымен 0,5 процентті жансыздандырады. 2. Науқастың оң жағында оператор тұрады және сол қолына трокарды алып, сұқ саусағын трокардың үстіне қойып құрсақтың алдыңғы қабырғасына кіргізеді /егер науқастың терісі қалың болса, алдын ала скальпельмен теріні кесіп қояды/. 3. Аспапты кіргізіп болған соң, қолымен құрсақтың қабырғасына бекітеді және ішіндегі стилетті алып тастайды. Сұйықтық шығарғанда жәйлап, порциямен науқастың жалпы жағдайына қарап және транссудатты құрсақтан сүлгі арқылы жоғарыдан ысыра отырып алады. Құрсақ қуысының тамырларына қан толып қалғандықтан, мида қан жетіспей /анемия/ қалады, соның салдарынан есінен танып қалуы мүмкін. Шарпы май немесе ішектің қабырғасы торакордың тесігін жауып қалып, одан сұйықтықтың ағуы тоқтап қалады. Оны түйме тәрізді зондтың көмегімен, аспаптың ішіне кіргізіп ашады. 4. Транссудатты алып болған соң, тррокарды суырып алып тастайды да, теріні өзінің орнына ығыстырып және оған коллоидты жапсырғышты жапсырады. Егер тері кесілген болса, онда оны тігіп тастайды. Екінші мәрте пункция жасағанда, оны терінің басқа жерінен жасайды.АСҚЫНУЛАРЫ: 1. тамырлардың жаралануы мүмкін, ең ауыры құрсақ қуысының ішіндегі қан ағуы. 2. Мүшелер жаралануы мүмкін, оның ішінде ішектер. 3. Асцитті жыланкөздер.ҚҰРСАҚТЫҢ ЖАРЫҒЫ КЕЗІНДЕГІ ОПЕРАЦИЯЛАР.Жарық ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Сыртқы жарық дегенеміз – қабырғалық іш пердесімен қапталған ішкі құрылымдардың шығуы. Ішкі жарық кезінде ішкі мүшелер құрсақ қуысында қалады да, іш пердесінен құралған қалталарға кіріп кетеді. /мысалы: recessus duodenojejunalis, r. retrocaecalis ж.т.б. ./Егер ішкі құрылымдар іш пердесіз тері астына шықса, онда оны «шығу» – evenratio деп атайды.ЖАРЫҚТЫҢ ТҮРЛЕРІ: Туа пайда болған /h. congenita/, жүре пайда болған /n. acguicita/ жарықтар. Одан басқа орнына қайта салуға болатын /h. reponibilis/ және орнына қайта салуға болмайтын /h. irriponbilis/, қысылып қалған жарық /h. incarcerata/.Сыртқы жарық мынадай құрылымдардан тұрады: 1. жарық қапшығы қабырғалық іш пердесінен құралған және басқа қабаттармен сыртынан қапталған, ол қапшықпен терінің арасында жатады, жарық қапшығында қапшықтың мойны /бастапқы жіңішке жері/, денесі және түбі болып бөлінеді. 2. Жарық құрылымдары – құрсақ қуысының әр түрлі мүшелері /жиі ішектердің ілмектері және шарб майлар/. 3. жарық қақпасы – құрсақ қабырғасындағы тесік, ол жерден жарық қапшығы шығады. Жарық пайда болған жерге байланысты сыртқы жарықтар шап, сан, кіндік, құрсақтың ақ сызығының жарығы, бел, шатаралық болып бөлінеді.Жарыққа жасалатын операциялар мақсаты жарық қапшығын кесіп алып тастап, құрсақтың қуысының құрылымдарын қайта ішіне кіргізіп, жарық қақпасын жауып және құрсақтың қабырғасын мықтылау болып табылады.

49. Құрсақ қуысының жоғарғы қабатындағы ішастар жолының топографиясы және ішастардың ағзаларға қатынасы.

Ішастар,peritoneum,  іш қуысындағы мүшелерді тұйық жауып орналасқан сірлі қабық. Тек қана әйел адамдарда бұл сірлі қуыс, жатыр түтігінің тесігі арқылы сыртқы ортамен байланысқан.Іш қуысы ішастарының туындыларына жекелеп талдау жасап, олардың топографиялық орналасу орнына және практикалық мәніне тоқталу үшін іш қуысын 3 қабатқа:

1) жоғарғы қабат- көкеттен тоқ ішектің көлденең жиек ішегіне дейін;

2) ортаңғы қабат – тоқ ішектің көлденең жиек шетінен кіші жамбас қуысына дейін.

3) кіші жамбас қуысына бөледі.

Ішастардың жоғарғы қабатының туындыларына қатпар, жалғама, шарбы жатады.

Олар топографиялық орналасуына қарай өзара бір-бірінен шектеліп орналасқан: бауыр, шарбы қабы және асқазаналды қабына бөлінеді.

• Бауыр қабы,bursa hepatica,жоғарғы қабырғасы – көкетпен; медиалды жағы – ішастардың орақтәрізді байламымен, артқы қабырғасы – тәждік байламмен шектелген. Құрамына бауырдың оң үлесі кіреді.
• Асқазаналды қабы, bursa pregastrica, ол бауырдың орақтәрізді байламының  сол жағында орналасқан. Құрамында: бауырдың  сол үлесі, асқазан, көкбауыр және ұйқыбез кіреді.
• Шарбы қабы, bursa omentales, ол жалпы құрсақ қуысының бір бөлігі болып саналады.  Алдыңғы қабырғасы: кіші шарбымен асқазанның артқы беті; жоғарғы қабырғасы: бауырдың құйрықты үлесі; төменгі қабырғасы-үлкен шарбының артқы беті мен тоқ ішектің көлденең  жиек ішектің шажырқайы, артқы қабырғасы: ішқуысының артқы  қабырғасын , сол жақ бүйрекүсті безін, ұйқыбезді жауып орналасқан париеталды ішастар табағы құрайды. Шарбы қабының өзі фронталды жазықтық бойында орналасқан. Шарбы қабының кіреберіс бөлігінің және жоғарғы, төменгі тесіктері ажыратылады. Бұл қаптың кіреберіс бөлігі іштің ішастарлық қуысымен шарбылық тесік(Винслоев тесігі) арқылы байланысқан. Құрамында: бауырдың екі қабатты ішастарынан құралған оң үшбұрышты байламы  мен орақтәрізді байламы, тәждік байлам орналасқан.

50. Бауыр қабы,bursa hepatica,жоғарғы қабырғасы – көкетпен; медиалды жағы – ішастардың орақтәрізді байламымен, артқы қабырғасы – тәждік байламмен шектелген. Құрамына бауырдың оң үлесі кіреді.

Асқазаналды қабы,  bursa pregastrica, ол бауырдың орақтәрізді байламының  сол жағында орналасқан. Құрамында: бауырдың  сол үлесі, асқазан, көкбауыр және ұйқыбез кіреді.

51.Ішастардың іш қуысының ортаңғы қабатындағы туындылары:

1) қатпар

2) қойнаулар

3) өзектер

4) шажырқайлар жатады.

Ішастарлық 12 елі – аш ішек қатпарының маңында жағарғы және төменгі он екі елі ішек қалталары, recessus duodenojejunalis superior et inferior,орналасқан.Шажырқайдың түбірі арқылы іш қуысының ортаңғы қабаты: оң және сол қойнауға бөлінеді.

-Оң шажырқайлық қойнау sinus mesentericus dexter,  үшбұрыш тәрізденіп, ұшы жоғары қарап, табаны төмен қарап, аш ішекпен мықын ішек шажырқайының оң жақ қапталында орналасқан. Қабырғалары: оң қабырғасы – тоқ ішектің жоғарылаған жиек ішегімен; жоғарғы қабырғасы тоқ ішектің көлденең жиек ішегінің шажырқайымен; медиалді жағы-аш және мықын ішек шажырқайының  түбірімен шектелген. Бұл қойнаудың төменгі бөлігінде мықын ішектің дисталды бөлігі орналасқан.

Сол жақ қойнау-жіңішке ішек шажырқайының сол жағында үшбұрыш тәрізденіп орналасқан. Шекарасы: сол қабырғасы – тоқ ішектің төмендеген бөлігімен сигматәрізді ішекпен; оң қабырғасы жіңішке ішектің шажырқайының түбірімен шектелген. Төменгі қабырғасы жоқ, жамбас қуысына қарай бағыт алып, құрсақ қуысының төменгі қабатына жалғасады.

 

52) Ішқуысының төменгі қабаты(кіші жамбас) , ішастар жамбас қуысына қарай өтіп, жамбас қуысының қабырғаларын және сол жерде орналасқан мүшелерді, әсіресе несеп жыныс мүшелердің түр ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі жағдайда жауып орналасқан. Ер адамдарда ішастар тік ішектен несепқуықтың артқы бетіне қарай өтіп, тік ішек-қуық ұңғылын құрады. Несепқуық несеппен толса байқалмай, толмаған жағдайда байқалатын көлденең бағытта тік ішекпен несепқуық аралығында көлденең қатпар орналасқан. Әйел адамдарда ішастар тікішектің алдыңғы бетіне қарай өтіп, қынаптың жоғарғы бөлігінің артқы бетін экстропариетонеалды жағдайда жауып, одан әрі жоғары көтеріліп, жатырды мезопариетальды, жатыр түтігін интрапариетальды, аралығында тікішек-жатыр ұңғылын құрап, несепқуыққа қарай бағыт алады. Несепқуық ішастармен мезопариеталды жабылған, жатыр-қуық ұңғылын құрап, ішқуысының алдыңғы қабырғасының ішастарына жалғасады.

53. Ауыздың ойылуы /стоматиттер/.

Ауыздың шырышты қабығының аурулары көбіне организм әлсіреген, ауырғыш, иммунитеті төмен балаларда және бала күтімінің гигиеналық тәртіптер сақталмаған кезде жиі ездеседі.

Себептері: Әртүрлі микробтар (стафилококктар, стрептококктар) мен вирустар. Бұл микроорганизмдер аызға таза емес ыдыстармен, ойыншықтармен, әртүрлі күтім бұйымдарымен түседі.

Айқындалуы: Ауыздың шырышты қабығының зақымдану дәрежесіне байланысты:

1. Катаральды
2. Герпесті
3. Жаралы деп бөлінеді.

Катаральды стоматит-ауыздың, қызыл иектің шырышты қабықтары қан кернеп, ісінеді, баланың аузынан сілекей шұбырады, кейде дене қызуы көтеріледі, бала тамақты нашар ішеді. Стоматиттің бұл түрі емшек жасындағы балаларда жиі кездеседі.

Герпесті стоматит немесе ұшық шығудан ауыздың ойылуы, қоздырғышы-вирустар, бұл ауру 6ай-3жас аралығындағы балаларда жиі кездеседі. Баланың аузынан сілекей шұбырып, шырышты қабығын қан кернеп, ісініп, онда әртүрлі көлемді, айналасында алқызыл жиегі бар ақшыл-сары күлдіріктер /афты/ пайда болады. Мұндай күлдіріктер баланың ұртына, тіліне, қызыл иекте, кейде таңдайына шығады. Афтылардың саны 6-7-ден 20-25-ке дейін болуы мүмкін. Афтылардың бірнешеуі қосылып, кейде үлкен күлдіріктер пайда болады. Баланың денесінің қызуы 37-40⁰С-қа дейін көтеріледі, бала мазасызданып, тәбеті төмендейді, тамақты аз ішкеннен салмағы төмендейді, терісі бозарып, кейде аузының айналасына да күлдіріктер шығуы, қызыл иегінен қан көрінуі мүмкін.

Жаралы /язвенный/ стоматит-жасы үлкен, кариесті тістері бар балаларда кездеседі.-қан кернеген, ісінген шырышты қабықтар, жаралар пайда болады, аузынан сүйкімсіз иіс шығады.

Емі және күтімі:

1. Стоматитпен ауырған баланы сау балалардан оңашалау керек.
2. Балаларға бөлек ыдыс, ойыншықтар бөлу.
3. Баланың тамағы құнарлы, барлық керекті заттар мен витаминдері мол болуы керек. Тамақ жылы, жұмсақ болуы керек. Өте ыстық, ащы, қышқыл тамақтарды беруге болмайды.
4. Тамақ ішкізердің алдында ауыруын басу үшін шырышты қабығына 2-5%-ті анестезен ерітіндісін жағуға болады.
5. Ауызды әлсіз марганцовка, фурациллин, сутегі асқын тотығы ерітінділерімен, 1-2%-ті трипсин, панкреатин ерітінділерімен шайып, 0,25%-ті оксалин, 5%-ті метилурацил, интерферон майларымен майлау керек.
6. Баланың қорғаныш күштерін күшейту үшін оған метилурацил, пентоксил беріледі.
7. Симптоматикалық ем –қызуға қарсы, теріге шыққан күлдіріктерді емдеу т.б.

Ауыздың уылуы /молочница/.

Ашытқы тәріздес саңырауқұлақтармен шақырылады. Ауыздың уылуына байланың күтімінің нашар болуы, гигиеналық ережелердің сақталмауы, кейде антибиотиктерді ұзақ пайдалану себеп болады.

Айқындалуы-ауыздың шырышты қабығын қан кернеп, онда ақ, ұйған сүт сияқты қатпарлар пайда болады. Қатпарлардың көлемі әртүрлі болады, олар баланың ұртына, еріндеріне, тіліне, таңдайына, кейде тіпті өңешіне де шығады. Мұндайда баланың емуі, жұтуы қиындайды, балалар тамақтан бас тартады.

Емі:

1.2%-ті ас содасының, 1%-ті метилен көк, 100%-ті қант сиропымен баланың аузын тазалау керек.

2.Балаға саңырауқұлаұтарға қарсы антибиотиктер-нистатин, леворин беру.

Алдын алуы:

1. Аналар мен медицина қызметкерінің гигиеналық тәртіпті мұқият сақтауы.
2. Шөлмектер, емізіктер, емшектің ұшын, ойыншықтарды таза сақтау.
3. Стоматит болған балаларды уақтысында анықтап оңашалау, эпидемияға қарсы шараларды өткізу – ыдыс-аяқ, ойыншықтарды қайнату, бөлменің ішін 1-2%-ті хлораминмен жуу, үйдің ішін 2 рет 20-30 минут ультракүлгін сәулемен сәулелендіру, жиі желдету.
4. Балаларды шынықтыру.
5. Антибиотиктерді бақылап беру.

Гельминтоздар

Гельминттер дегеніміз адам мен жануарлар денесінде паразиттік өмір сүретін құрттар. Осы құрттардың шақырған аурулары гельминтоздар деп аталады. Гельминттер улы заттар бөлу арқылы әртүрлі аурулы жағдайларға ұшыратады: ішегінің қызметін бұзады, зат алмасуын бұзады, организмде аллергия тудырады, гельминттер көбейіп кетсе ішек түйілуі мүмкін /непроходимость/. Балаларда гельминтоздардың арасында аскаридоз және энтеробиоздар жиі кездеседі.

Аскаридоз-ұзындығы 25-40 см болатын аскаридалармен шақырылады. Аскаридалар ащы ішекте өмір сүреді, жұмыртқалары үлкен дәретпен сыртқа шағады да, баланың аузына кір қол, су, жеміс-жидектор, көкөністер арқылы түсіп ішекке барады. Ішекте жұмыртқадан личинка шығып қанға өтеді, қанмен жүрекке, өкпеге өтіп альвеолаларға түседі, альвеолаладан қақырық арқылы қайта асқазан-ішек жолдарына түседі. Осында өсіп-жетіледі.

Клиникасы: Аурудың айқындалуы-личинкалар қанда болғанда бала әлсіздік сезініп, кейде жөтеліп, үстіне бөртпе шығуы мүмкін.

Аскаридалар ішекте болған кезде баланың жалпы жағдайы бұзылып, жүрегі айнып, іші ауырып, тәбеті төмендеп, шаршағыш болады, салмағы кемиді.

Энтеробиоз-кішкене жұмыр, ұзындығы 4-12 мм болатын ішек құрты-острицалармен шақырылады. Острицалар тоқ ішекте өмір сүреді, ұрғашылары түнде анустың айналасындағы қатпарларға шығып жұмыртқа салады. 5-6 сағаттан кейін бұл жұмыртқалар өсіп-жетіледі, бала құйрығын қасыған кезде тырнақтың астына жиналады да, қолын жумай тамақ ішкенде өзіне-өзі қайта жұқтырады-аутоинвазия.

Клиникасы: Баланың іші ауырады, құйрығы қышиды, ұйқысы бұзылады,  тәбеті төмендейді.

Гельминтоздардың диагностикасы: Нәжісті гельминттер жұмыртқасына тексереді, тік ішектен және анустың айналасынан қырынды алынады.

Емі және күтімі:

1.Баланың тырнақтарын қысқа етіп  алып тастау керек, іш киімін, төсегін жиі ауыстырып, жуып, үтіктеп тұру керек.

2.Ауырған баланың жанұясындағы барлық мүшелерін тексеріп, емдеу керек.

3.Гельминттерге қарсы дәрілер беру-пиперазин адипинатын, декарис, вермокс, гельминтокс т.б. жасына байланысты тағайындау.

4.Оттегімен емдеу /оттегіні асқазанға немесе тік ішекке жіберу/.

Алдын алуы:

1. Жеке бас гигиенасын мұқият сақтау.
2. Шыбындармен күресу.
3. Жуылмаған жеміс-жидектерді, көкөністерді жемеу.
4. Тұрақты мерзімінде тамақ өнеркәсібі, тамақ дүкендері, балабақша, бала ауруханалары, перзентхана, бала үйлері жұмысшыларын гельминттерге тексеріп тұру.
5. Балаларды коллектике жіберерде және жылына 2 рет гельминттерге тексеру. Ауру балалар табылғанда дереу емдеу.

Гастриттер

Гастрит-асқазанның шырышты қабатының қабынуы.

Этиологиясы. Әдетте жедел ағымды гастриттің дамуында экзогендік жайлардың маңызы бар; токсикалық инфекциялар, тамақтану бұзылыстары (режим, рацион жайы, пісіп жетілмеген көкөністер, майлы, тәтті, көпклеткалы тағамдарды мөлшерден тыс қабылдау, өте ыстық не өте салқын, қорытылуы ауыр не жағымсыз тағамдар, кейбір тағамдардың жақпауы (аллергиялық сезімталдық).

     Клиникалық көрінісі:ауру  өте жылдам, кейде кенет басталуы мүмкін, алдында бала аз уақыт мазасызданады — енжарлық қалтырау, лоқсу, асқазан толу сезімі, сілекей ағуболады.. Бұған қоса бас ауыру, бас айналу, тәбеттің жоғалуы, іш бүріп,  қайталап құсу  болады. Ұзақтығы-2-5 күн. Инфекциялық гастритте улану белгілері, дене қызуының көтерілуі, сусыздану байқалады. Ұзақтығы-7-10 күн.

Диагностикасы:

1)       Этиологиясын анықтау (инфекциялар, тамақтану кемістіктері).

2)        Гастроскопия (шырышты қабаттарының алқызыл түсі, ісінуі, геморагиялар мен эрозиялар).

3)       Клиникалық белгілері.

4)       Инфекциялық аурулармен, хирургиялық аурулармен ажырату диагностикасы.

        Емі;

1. Асқазанды тағам қалдықтарынан тазарту (1 ас содасы, ас тұзының изотоникалық ертіндісі, минералды не жылы сумен тазарғанша шайып-тазарту).
2. Ішектегі тазалау (тазалау клизмасы)
3. Төсек режимі (1-3 күнге)

4.Ішке жылу басу (қозғалыс және сөл шығару қызметінің бұзылысын қалпына келтіру үшін)

5.Сұйық (суық чай, лимон қосылған қайнаған су, 5-тік глюкоза, Рингер сұйығы, қоңыр итмұрын (шиповник) тұнығы. Қажетті сұйық мөлшерін жасы мен жоғалған дене салмағына қарай толтырады; сұйық вена арқылы жіберіледі (инфузия).

6. №1 диетаға ауыстырады. Қалыпта тамақтануға көшіру 1-2 аптаға созылуы тиіс.
7. бактерияларғақарсы ем тағайындалады;
8. ферменттер,
9. С мен В (В1В2В3) тобыныңвитаминдері;
10. ас тұзыныңизотоникалық, глюкозаның 5 ертіндісі,
11. керекжағдайда плазма қолданылады.

Алдын алу-тамақтану гигиенасы тәртібін қатаң сақтау (жеке және қоғамдық); қосалқы созылмалы инфекция ошақтарынан дер кезінде тазатрып-сауықтыру; гельминттерден арылту; асқазан-ішек жұмысын қалыпқа келтіру шаралары; дәрі-дәрмектер қабылдауға ұқыпты қарау; балалардың соматикалық ауруларын дер кезінде анықтап әрі мұқият емдеу.

 

Асқазан мен 12 елі ішектің созылмалы аурулары.Гастродуодениттер.

Ас қорыту, функционалдық бірыңғайлығына қарай созымалы гастрит пен дуоденит көбінесе аралас гастродуоденит түрінде байқалады.

Созылмалы қабыну қарын мен 12 елі ішектің шырышты қабатындағы дистрофиялық өзгерістерімен  білінеді.

Этиологиясы мен патогенезі өте күрделі, әлі толық зерттелмеген. Соңғы кезге дейін бұл дерт асқорыту жүйесінің қарын-12 елі ішек бөліміндегі инфекциялық емес қабынуы деп қарастырылап келді.

Австралия зерттеушілері (Уоррен Маршал 1983) ашқан жаңалық ( олар осы ағзалардың шырышты  қабатынан Грам-теріс-Gelicobacter pyloris-микробтар бөліп шығарып, өздеріне тәжірибе жасады) бұл аурулардың этиологиялық және патогенетикалық жайларына көзқарасты мүлдем өзгертуге негіз болды.

Созылмалы гастродуоденит дамуына себепші жағдайлар;

1. Алиментарлық жағдай. Сәбилік жастан бастап әр адамға қарын-ішек секрециясына сай тамақ стереотипі қалыптасады; сондықтан тамақты қабылдаудың дұрыс тәртібін (режимі) сақтаудың мәні зор.  Ретсіз, сирек тамақтану асқазан секрециясын бұзып, өзінің шырышты қабаттарына қышқыл пепсин факторының зиянды (агрессивті) әсерін жоғарылатады      Тамақтанудың сандық және сапалық кемістігінің де мәні көп өзгерткені де анық.
2. Тағамдық аллергия.Оның созылмалы гастриттер дамуында елеулі үлесі бар,
3. Дәрі-дәрмектер.Асқазан шырышты қабатына дәрі-дәрмектер тікелей әсер етеді. Бұлардың ішінде агрессиялық әсері көп салицил қышқылы, дигиталис дәрілері, сульфаниламид, тетрациклин, глюкокортикоид т.б. ерекше атаған жөн. Өзгеріс беткейлік қабынудан, эрозия, жараға дейін болуы ықтимал. Кейде гемморагиялық гастрит дамып, асқазаннан қан кетуі байқалады. Созылмалы гастрит дамуында дәрі-дәрмектерді ұзақ, әрі қайталап қабылдаудың зиянды мәні бөлек.
4. Инфекциялық әсерлер. Қазіргі кезде бұл жағдайлар себеп-салдар ретінде көрнекті орын алып отыр (созылмалы гастродуодениттің 50% , ал ойық жара ауруларында бұдан да жоғары 84%). Аурудың асқазан шырышты қабаты биоптатынан 1983 жылы алғаш бөліп шығаралған Грамм-теріс (Gelicobacter pylori) таяқшасының бұл аурулар дамуына өте көп әсер тигізері дәлелденіп отыр.

Клиникалық көрінісіне полиморфизм тән.

1. Ауырсыну синдромы; іштің жоғарға тұсы, тамақ ішкен соң бірден аз не анық. Бірақ қысқа мерзімді болса, беткейлік гастритке тән.
2. Диспепсиялық синдром;  «сасық” кекіру, ауыздан жағымсыз иіс байқалады.Лоқсу, құсу, ішек бұзылыстары (көбіне іш қатуы) болуы мүмкін.

Пальпациялық көріністер;ауырсыну сезімі эпигастрий аумағында толық байқалады.

      Диагнозы.

1. Анамнездің мәні аса зор;
2. Асқазанды зондпен тексеру бұл ағзаның қышқыл, фермент және сектеторлық қабілетінен мәлімет береді.
3. Гастрофибродуедоноскопия. Бұл тәсіл асқазан мен ұлтабардың кілегей қабатындағы қабыну процесін, атрофиялық, беткейлік, эрозиялық өзгерістерді анықтауға т.б. мүмкіншілік береді.

Емі. Созылмалы гастрит емі балаларда кешенді, әрі сатылы жүргізілуі тиіс.

1. Өзіндік ауру пайда болған кезде (қайлалау)баланы ауруханаға жатқызып, төсектік режим тағайындаған жөн. Бұнымен асқазан жүйесі қозғалысы азайып, қанайналысы молайып, шырышты қабат репарациясы жоғарылайды.

7-10  күннен соң жартылай төсектік, 3 аптадан соң жалпы режимге ауыстырылады.

2. Кешенді әрекеттер арасында ең маңызды орын диетотерапияға беріледі (негізі механикалық, термикалық және химиялық жұғымдылығы, тиімділігі). 3-5 күнге 1 «а” диетасы тағайындалады, содан екі апта бойы 1 «б”, кейін Певзнер бойынша №1 стол (осылай кемінде 6 ай бойы).

Клиникалық симптомдары тарқаған соң, 6 айдан кейін науқас бір жылға №5 диетаға көшіріледі.

Тағамда В, С, А, Е витаминдері мөлшері жеткілікті болуы тиіс.

3. Медикаменттік ем.
4. (Gelicobacter pylori)үшін тинидазол, де-нол  беріледі, бұларға ауру шақырған бактерия өте сезімтал.      Агресс ивті жайлардың әсерін төмендету (белсенді қышқылды-пептикалық факторға қарсы)- А-алмагель, Nа гидрокарбонаты, кальций карбонаты, көмір қышқыл және күйдірілген магнезия
5. Витаминді терапия.
6. Ауырсыну синдромы өте айқын жағдайда спазмолитик қосқан жөн (папверин, но-шпа).

4.Диспепсиялық синдромда /құсуда/  реглан, церукал сияқты асқорыту жүйесінің жұмысын реттеуге арналған дәрілер тиімді

5. Гастрофарм- асқорыту жолдарының шырышты қабатына  трофикалық, қорғаныс және регенерациялық оң әсері бар дәрі.
6. ферменттер (фестал, панзинорм, мезим-форте) және өт айдайтын дәрілер беру пайдалы.
7. Физиоем. электрофорез (новокайн, платифиллин, папаверин) эпигастрий үстіне жасалады. Балшық, озокерит, су емін қосарлау тиімді (радон, хвоя, хлоридті-натрийлі ванналар

5.Санаторлық-курорттық ем. Ем жүйесінің маңызды кезеңіне жатады. Негізгі мақсаты-ауруханада қол жеткен игі өзгерістерді тұрақтандыру

Асқазан, 12-елі ішек жарасы.

Асқазан және 12-елі ішектің шырышты қабатында жараның пайда болуымен сипатталатын ,рецидивті өтетін созылмалы ауру.

Этиологиясы: тамақтанудың режимінің және сапасының бұзылыстары, стресстік ситуациялар, тұқым қуалаушылық, инфекциялық фактор-хеликобактерлер.

Клиникалық формалары:

І. Жараның орнына байланысты:

1. Асқазан жарасы
2. 12-елі ішек жарасы.
3. Асқазан, 12-елі ішек жарасы.

ІІ. Асқазанның секреторлық қызметіне байланысты:

1. Қышқылдығы қалыпты
2. Қышқылдығы жоғары
3. Қышқылдығы төмен

ІІІ. 1. Асқынған    2. Асқынбаған.

Диагностикалық критерийлері: диспепсиялық бұзылыстар, лоқсу, құсу, кекіру, қыжылдау, аш қарында ауырсынулар /түнгі/.

Емі: Микробқа  қарсы-Де-нол, фуразолидон, ампициллин, т.б. гастросидин, қызылмай, итмұрын майы, алмагель, викалин, Физиоем-инемен емдеу, электроұйқы.

Диспансерлік бақылау: 1-ші жылы — ай сайын бақылау, жылына 3 рет 1 айдан рецидивке қарсы ем, денешынықтырудан босату.

2-3ші жылы-квартал сайын бақылау, жылына 2 рет рецидивке қарсы ем, дайындық тобында дене шынықтыру.

 

54. Мұрын қуысы кіреберіс бөлігі, vestibulum nasi, және меншікті мұрын қуысы деп бөлінеді. Кіреберіс бөлігіне май бездері, тері бездері, вибристер кірсе, меншікті мұрын қуысы сыртқы мұрыннан және бет сүйектерінен тұрады. Меншікті мұрын қуысының 4 қабырғасы бар:

1. Жоғарғы-оған кіреді: cartilage nasi lateralis, os nasale, lamina cribrosa, corpus ossis sphenoidales.
2. Төменгі-о.к.: palatum durum, palatum molle.
3. Латералді-о.к.: cartilage nasi lateralis,facies nasalis maxillae, lamina perpendicularis, os lacremale, concha nasals inferior.
4. Аралық-о.к.:vomer, artilage nasi.

Латералді қабырғада мұрын жолдары болады(3).

1. Жоғарғы,meatus nasi suprior, ол сына тәрізді сүйек қойнуымен,sinus sphenoidalis,байланысқан.
2. Ортаңғы, meatus nasi medius,ол sinus frontalis, sinus maxillaries-пен байл.
3. Төменгі, meatus nasi inferior, ол canalis nosolacremallis-ке ашылады да, күрек тіс өзегі,canalis incisivus,арқылы ауыз қуысымен байланысады.

Мұрын қуысының шырышты қабығы,tunica mucosa,топогр-қ орн.байланысты:иіс сезу аймағы,regio olfactoria, мен тыныс алу аймағы,regio respiraoria,болып бөлінеді. Мұрын қуысы арқылы күрделі сараптан өткен ауа хоан тесігі, одан әрі жұтқыншақ арқылы көмейге бағыт алады.

 

55. Көмей, larynx

Мойынның алдыңғы аймағының ортаңғы бөлігінде, ересек адамдарда 4-6 мойын омыртқалар аралығында орналасқан. Көмей жоғарыда тіласты сүйегімен жарғақтар, байламдар ж/е бұлшықеттер арқылы, төменде кеңірдекпен дөңгелек байламдар арқылы байланысқан.

Көмей шеміршектері – сыртқы пішініне, атқаратын қызметіне байланысты:

1. Тақ ж/е жұп
2. Гиалин ж/е эластикалық шеміршектен тұратын болып бөлінеді.

 

• Қалқанша шеміршек(cartilagо thyroidea)-көмейдің басқа шеміршектерінің сыртын қалқан тәрізді қоршап орналасуына байланысты аталады.Бұл төртбұрышты,жалпақ жұп табақшадан тұрады.
• Жүзік тәрізді шеміршек(cartilagо cricoidea)-тақ гиалин шеміршектен тұрады.Бұл шеміршек алға қарап орналасқан доғасынан,arcus cartilaginis cricoideae, және артында төртбұрыштәрізді орналасқан табақшадан,lamina cartilaginis cricoideae, тұрады.
• Ожаутәрізді шеміршек(cartilagо arytenoidea)-үшжақты пирамида тәрізді жұп гиалин шеміршегінен тұрады.
• Мүйізтәрізді(cartilagо corniculata)-ожаутәрізді шеміршектің ұшында орналасқан жұп эластикалық шеміршек.
• Сынатәрізді(cartilagо cuneiformis)-ожау-көмей қақпағы қатпарының қабатында орналасып, сынатәрізді төмпешікті,tuberculum cuneiforme,құраушы эластикалық шеміршек.
• Көмей қақпашығы(epiglottis)-көмей кірісінің үстінде орналасқан дара эластикалық шеміршек.

 

Көмей бұлшықеттері қызметне қарай: 3 топқа жіктеледі.

1. Дыбыс саңылауын кеңейтетін
2. Дыбыс саңылауын тарылтатын
3. Дауыс байламын керетін

Көмей қуысы(cavum laryngis)-көмей кірісі тесігінен,aditus laryngis,басталады. 3-ке бөлінеді:

1. Жоғарғы кіреберіс бөлік,vestibulum laryngis
2. Ортаңғы бөлік,cavum laryngis intermedium, құрылысы күрделі, себебі меншікті дауыс аппараты,glottis,орналасқан.
3. Дауысасты қуыс,cavum infraglotticum, жіңішкеріп кеңірдекке жалғасады.

 

 

 

54. Сыртқы мұрын сүйегінен мұрын-маңдай шұңқыры арқылы шектелген. Бүйір қабырғасы орталық бөлігінде бірігіп мұрын қырын, dorsum nasi, төменгі латералді бөлігі мұрын қанатын,alae nasi, құрайды, демді мұрын қуысына өткізуші танаумен,nares,және танауларды бір-бірінен бөліп тұратын мұрын қалқасынан тұрады.

Мқрын аймағы топогр-қ орн. байланысты:сыртқы мұрын ж/е мұрын қуысы болып бөлінеді.Сыртқы мұрынға мұрын түбірі,қыры, ұшы, танау кіреді.

Сыртқы мұрын сүйектік ж/е шеміршектік болып бөлінеді. Сүйектік мұрын сүйектерінен, жоғарғы жақ сүйектерінің маңдайлық өсіндісінен тұрады. Шеміршектік бөлігі дәнекер тіндер арқылы өзара байланысқан бірнеше шеміршектерден тұрады.

• Мұрынның лат.шеміршегі,cartilago nasi lateralis
• Қанаттың үлкен шеміршегі,cartilago alaris major
• Қанаттың кіші шеміршегі, cartilago alaris minor
• Қосалқы шеміршектер,cartilago nasals accessoriae
• Мұрын қуысының аралық шеміршегі, cartilago septi nasi

 

67.Несепқуық топографиясы,құрылысы,қызметі,ішастарға қатынасы.

Несепқуық,vesica urinaria seu cystis дара қуыс мүше ,несептің жиналатын орны.Несепқуықтың пішіні мен көлемі несептің жиналуына байланысты өзгеріп тұрады.Ересек адамдарда несепқуықтың орташа сыйымдылығы 250-500мл-дей.Несепқуық кіші жамбас астау қабырғасына бекініп,тұспалас мүшелермен фиброзды жіп арқылы байланысып,симфиздің артында орналасқан.Несепқуықтың алдыңғы беті қасаға симфизіне қараған,одан қасаға артқы кеңістігінде орналасқан майлы қатпармен шектелген.Ерлерде несепқуықтың артқы беті тік ішекпен, шәует қуықшаларымен және шәует шығаратын түтік кеңжерімен (ампуласымен), ал түбі қуық асты безбен шектеседі.Әйелдерде несепқуықтың артқы беті жатыр мойының алдыңғы қабырғасымен және қынаппен,ал түбі несеп жыныс диафрагмасымен шкетеседі.Әйелдер мен ерлерде несепқуықтың бүйір беттері артқы өрісті көтеретін бұлшықетпен шектелген.Ерлерде несепқуықтың жоғарғы бетінде жіңішке ішек ілмектері,ал әйелдерде жатыр орналасқан.Несепқуық несеппен толғанда ішастар 3 жағынан,мезоперитонеалді,ал босаған кезде ретроперитонеалді жабылған.Ішастар несепқуықты жоғарыдан, бүйірінен және артынан жауып,ерлерде тік ішекке (тік ішекқуық ұңғылы),әйелдерде жатырға (қуықжатыр ұңғылы)өтеді.Қуық ұшын кіндікпен орталық кіндік байламы жалғайды.

Несепқуық қабырғалары:

-шырышты қабығының ішкі беті қызыл сұрғылт түсті,шырышасты негізінің жақсы дамуына байланысты бос кезінде қатпарлар түзеді, толған кезде қатпарлар жазылады.Несепқуық түбінің алдыңғы бөлігінің шырышты қабығында несеп шығаратын өзектің ішкі тесігі, несепқуық үшбұрышының артқы шекарасының жиегінде 2 несепағар тесіктері,ostium ureterus (dextrum et sinistrum) орналасқан.

-шырышасты негізі,tela submucosa несепқуық қабырғасында жақсы дамыған.Соның нәтижесінде шырышты қабық қатпарларға жинала алады.Несепқуық үшбұрышында шырышасты негіз жоқ.

-бұлшықетті қабығы,tunica muscularis біріңғай салалы 3 қабаттан тұрады.Сыртқы және ішкі қабаттары бойлық,ортаңғы өте жақсы дамыған дөңгелек (церкулярлық) қабат.

-қуықтың сырты бетінде сірлі қабық жоқ жерде,оның сыртқы қабығы адвентиция.

Несепқуықтың қанмен қамтамасыз етілуі.

Несепқуықтың денесімен ұшын кіндік артерияның тармақтары мен жоғарғы қуық артериялары,aa.vesicales superiors, қуық түбімен бүйір қабыоғасын ішкі мықын артерияның тармақтары-төменгі қуық артериясы,  a.vesicalis inferior, қанмен қамтамасыз етеді.

Несепқуық қабырғасынан веналық қан несепқуықтың веналық өріміне,plexus venosus vesicae urinariae және несепқуық веналары,   vv.vesicales арқылы ішкі мықын венасы ағады.

68.Несепағар,құрылысы,бөлімдері,ішастарға қатынасы.Несепағардың тарылу жерлері,практикалық маңызы.

Несепағар,ureter-жұп мүше,бүйрек түбінің тарылған жерінен несепқуыққа дейінгі аралықта орналасқан.Несепағардың ұзындығы 30-35см,ені 4-8мм-дей,несепағар қуысының ені 3-4 мм.Несепағар ішастар артында ретроперитонеалді орналасқан.Несепағар топографиясының орналасуына байланысты 3 бөлікке бөлінеді:іштік,жамбас астау,қабырғаішкі.несепағардың ішкі бөлігі ,pars abdominalis, белдің үлкен бқлшықетінің m.psoas major алдыңғы бетінде орналасқан.

Несепағардың іштік бөлігі.Оң несепағардың проксималді бөлігі 12 елі ішектің төмендеген бөлігінің pars desendens duodeni  артында,сол несепағар 12 елі- аш ішек иілімінің, flexura duodenojejinalis артында орналасқан.Несепағардың алдынан аталық без артериясы мен венасы a. et v.testiculares  және париеталді ішастар,peritoneum parietale орналасқан.Оң несепағар жамбас астау бөлігінде pars pelvina өтер жерінде жіңішке ішек шажырқайының түбірімен, ал сол- сигматәрізді жиек ішек шажырқайымен қилысады.

Несепағардың жамбас астау бөлігі оң ішкі мықын артериясы мен венасының a. et v. Iliacae internae  алдынан,сол жалпы мықын артериясы мен венасының алдынан өтеді.Әйелдерде несепағардың жамбас астау бөлігі аналық бездің артынан, жатыр мойынның бүйір жағын орай өтіп,қынаптың алдыңғы қабырғасымен несепқуықтың аралығында орналасады.Ерлерде несепағардың жамбас астау бөлігі шәует шығаратынтүтіктің сыртында орналасып,оны қиып, шәует қуықшасының жоғаргы жиегімен кішкене төмен,несепқуыққа ашылыды.

Несепағардың қабырғалары 3 қабықтан тұрады.

-ішкі шырышты қабығы, tunica mucosa шырышты бездерге өте бай,бойлық қатпарларды құрайды.

-ортаңғы бұлшықетті қабығы ,tunica muscularis  жоғарғы бөлігі 2 қабаттан-сыртқы бойлық,ішкі церкулярлық,ал төменгі бөлігінің бұлшықеттік қабығы 3 қабаттан –сыртқы және ішкі бойлық,ортаңғы циркулярлықтан тұрады.

-сыртқы дәнекер тінді,адвентициалді қабықтан,tunica adventitia  тұрады.

Несепағардың қанмен қамтамасыз етілуі:несепағардың жоғарғы бөлігі бүйрек,аталық без немесе аналық без артерияларынан тармақталатын несепағар тармақтары, арқылы;ортаңғы бөлігі құрсақтың қолқа, жалпы және ішкі мықын артерияларынан тармақталатын несепағар тармаұтары, арқылы;төменгі бөлігі ортаңғы және төменгі тік ішек артерияларынан тармақталатын несепағар тармақтары, арқылы қанмен қамтамасыз етіледі.

Несепағар веналары аталық без немесе аналық без веналары,кейін ішкі мықын веналарына ашылады.

Несепағардың лимфа тамырлары бел және ішкі мықын лимфа түйіндеріне құйылады.

Несепағардың жоғарғы бөлігінің парасимпатикалық невтенуі кезбе нервпен, ал төменгі бөлігі- жамбас астау ішкі нервтерімен жүреді.

Несепағардың 3 тарылуы:

1.бүйрек түбінен несепағардың басталған жерінде.

2.несепағардың іштік бөлігінің жамбас астау бөләгәне өткен жерінде.

3.несепағардың несепқуыққа ашылған жерінде.

69.Несеп жібергіш өзек,оның жыныстық ерекшеліктері.Ерлердің несеп жібергіш өзегінің құрылысы,бөлімдері,қызметі.

Несеп жібергіш өзек  (urethra) жұмсақ эластикалық түтік,ұзындығы әйелдерде 3-5см,еркектерде 20-22 см болады.Еркектердің несеп жібергіш өзегі  (urethra masculina)қуықтың ішкі тесігінен  (ostium urethrae internum) басталып және жыныс мүшесі басының түбінде сыртқы тесікпен (ostium urethrae externum) аяқталады.Оның простаталық (pars prostata),жарғақты (pars membranacae),және кеуекті (pars spogiosa) бөлімдерін ажыратады.Ұзындығы 1-1,5 см простаталық бөлім қуық мойнынан тік жоға рғы қуықастына өтеді.Қуықасты бөлігінің ұзындығы 3-4 см, қуықасты безінің ішінен өтеді.Оның артқы қабырғасында ұзартылған ұлғаю- несеп шығаратын өзектің қыры (crista urethralis) бар.Бұл бөлігі ұрық төмпесі немесе төмпешікті (colliculus seminalis)құрайды.Ұзындығы 1,5 см еркек несеп жіберетін өзектің жарғақты бөлігіұшына ұрық безінің буылтығына дейін жетеді.Ол несеп -жаныс көкетінен өтерде несеп жіберу өзегінің сфинктерін жасайтын (m.sphincter)концентрленген  буылған бұлшықет тінінен өтеді. Еркек несеп жібергіш өзегінің ең ұзын бөлігі аталық жыныс мүшесінің кеуекті бөлігі.Ұзындығы 15 см,2 кеңкюі болады: аталық жыныс мүше інің буылтығында және оның басында.Еркек несеп жібергіш өзегі өз жолында S-тәрізді иіліп,3-тарылулары кездеседі:

1.еркек несеп шығаратын өзектің ішкі тесігі аймағында.2.несеп-жыныс көкетінен өткен жерінде.3.еркек несеп шығаратын өзектің сыртқы тесік аймағында.Еркек несеп шығаратын өзектің кеңкю жерлері:1.қуық асты безі бөлігінде.2.жыныс мүшесінің буылтығында.3.соңғы бөлімінде құйрық тәрізді шұңқырда,fossa navicularis urethrae.Әйел несепжіберуші өзегі еркектікіне қарағанда кеңдеу және 2,5-3,5 см болатын,диаметрі 7-10 мм тік түтікті құрайды.Әйел несепжіберетін өзегі қасаға симфизі астында орналасып несеп-жыныс көкетінен өтетіндіктен артқы жағынан кішкене қысыңқы болып келеді.Оның артқы қабырғасы қынаптың алдыңғы қабырғасына жалғасқан.Несеп жіберетін өзектің қабырғалары кілегейлі,бұлшықетті дәнекер тін қабықтарынан тұрады.

70.Аталық без,  аталық без қосалқысы: құрылысы және қызметі.

Ішкі аталық жыныс ағзасына аталық бездер,шәуетшығаратын түтігі,ұрық безі,қуықасты безі,буылтық несеп шығаратын несеп бездеріжатады.Сыртқы ағзасына: аталық жыныс мүшесі және ұма жатады.

Аталық без(testis)жұп жыныс ағза ,сопақша пішінді,салмағы 20-30г.Аталық бездің қызметі-сперматазоидтар,яғни аталық жыныс жасушаларын жасау,және де екінші жыныс жетілуді көрсететін аталық жыныс гармондарын қанға бөліп шығару.Аталық бездер ұмада орналасқан.Аталық без құрамында ұрық шығару өзегі,бұлшықет, қан айналу және лимфа тамырлары,нерв  және шандырлар кіретін ұрық қанатшасына ілінген тәрізді болып тұрады.Ішастар аталық бездер айналасында тұйық сірлі қуысынтүзеді.Сірлі қабық астында басқа қабық,яғни ақ қабық(tunica albuginae).Сірлі қабық астында басқа қабық бездердің артқы жағынан қалыңдау – аталық без орталығын (mediastinum testis) түзеді.Бұлардан бездерді көптеген пирамида тәрізді аталық без үлесшелеріне (150-ден 300 дейін) (lobli testis)бөлетін аталық без қалқашықтары(septula testis)(tubuli seminiferi contorti)болады.Иреленгеншәует өзекшелері аталық без үлесшелерінен шығып, аталық без торына(rete tesis) түсетін қысқа, тік шәует өзекшелеріне(tubuli seminiferi recti)қосылады.Тордан  10-18 аталық бездің шығарушы түтігі шығады.Түтіктер ақ қабыққа тесіліп,қосалқының басына шығады.12-15 үлестік пішінде болады.Шығарушы өзекшелерқосалқының түтігіне байланысып,көптеген қосалқының дене мен құйрығын құрайтыншырмауықшаларды құрайды.Соңғысының аймағында түтік шәует шығаратын түтікке ауысып өтеді.

Шәует шығаратын түтік (ductus deferens) – жұп ағза,ұзындығы 40-50 см,диаметі 3мм-дей, құрамындағы шәует шылбырымен шап өзегінің сыртқы тесігіне барады.Оның 4 бөлігі бар:1.ұмалық (pars scrotalis).2.шаптың беткейлі сақинасына өтетін шылбырлық бөлігі (pars funicularis)3. Шап өзегіндегі шап бөлігі (pars inguinalis)4.тереңдегі шап өзегінен қуықасты безіне дейінгі жамбас бөлігі (pars pelvina). Шәуетшығаратын өзекті өтіп,иіліп кіші жамбасқа өтеді.Щның қасында соңғы бөлігі кеңейіп, шәуетті шығаратын түтіктің қабырғасы кілегейлі, бұлшықет және дәнекерлі қабықтардан тұрады.Оның қасында соңғы бөлігі кеңейіпшәуетті шығаратын түтіктің кеңжерін құрайды(ampulla deferentis), ал сонан соң ұрық шығару түтігімен қосылатын жіңішке өзекке өтеді.Мұнда шәует шашатын түтік (ductus ejaculatoris)бар.

Шәует бездері (vesiculae seminales) – қалтатәрізді түтікті,ұзындығы 4-6 см,қуықасты безінің үстінде қуықтың артқы қабырғасында көптеген иілімдер мен томпаюлары бар.Әр шәует безінің қуысы сперма құрамына ақуызды сұйықтықты көптеген қатпарлы камерадан құралған.Бездің қабырғасы кілегейлі,бұлшықетті және дәнекр қабықтан тұрады.

Қуықасты безі (prostata) – жамбастың түбінде орналасқан,несеп шығару түтігін айнала қуықтың астында орналасқан.Оның артқы беті тік ішекке,алдыңғы шат симфизіне, бүйірі – артқы өрісті көтеруші бұлшықетке жанасады.

Буылтық–несеп шығаратын өзек безі (glandula bulbourethrales)терең шатаралықтың қалыңында көлденең бұлшықет орналасқан,яғни аталық жыныс мүшесінің кеуекті заты денесінің  буылтығында.

Ұма (scrotum) – тері бұлшықетті қапшық,онда аталықбез өзінің қосалқылары мен шәует шылбырының төмег і бөліктерімен орналасқан.Ұма қабырғасы 7 қабықтан тұрады:1.Ұма терісі (cutis);2. Етті қабық (tunica dartos); 3.сыртқы шәует  шандыры (fascia spermatica externa);4.аталық безді көтеретін бұлшықет шандыры (fascia cremasterica);5.аталық безді көтеретін бұлшықет (m.cremaster);6.ішкі шәует шандыры (fascia supermatica interna) ;7.аталық бездің қынапты қабығы (tunica vaginalis testis) ,ол 2 табақтан:париеталді  lamina parietalis, және висцералді  lamina visceralis, тұрады.

Жыныс мүше (penis)– несеп қуықтан несепті шығару және әйел жыныс мүшесіне шәуетшіберу қызметін атқарады.Еркек жыныс мүшесінің алдыңғы бос бөлігі – жыныс мүшесінің денесінен,corpus penis,тұрады.Оның ұшында несеп шығаратын өзектің сыртқы тесігі,ostium urethrae externum,бар еркек жыныс мүшесінің басымен,glans penis,аяқталады.Еркек жыныс мүшесінің кеңейген бөлігі басының тәжі, corona glandis,  және тарылған бөлігі мойнын collum glandis,ажыратылады.Артқы бөлігі еркек жыныс мүшесінің түбірі, radix penis, қасаға сүйектеріне бекіген.Еркек жыныс мүшесінің жоғарғы-алдыңғы бетінің арқашығы , dorsum penis деп атайды.

71.Аталық бездің ұмаға түсу процесі, практикалық маңызы.

Аталық бездің қабықтары аталық бездің ұмаға түсу нәтижесінде қалыптасады.Оның ұмаға түсуіне ең маңызды әрекет етуші бағыттаушы жіп (gubernaculum testis BNA).Бұл жалғама дамудың алғашқы кезеңдерінде ішастардың артында орналасып,аталық без ұрығының каудалді шетінен алдыңғы құрсақ қабырғасына дейін жатады.Кейін, ол жерде ұма қалыптасады.Ішкі құрсақтың дамудың 3 айында, болашақ  терең шап  сақинасының орнында қынаптық өсіндісі (processus vaginalis peritonei) қалыптастыратын ішастардың қалташығы пайда болады.Ұрық денесі ұзындығының өсуіне байланысты аталық без төмен орналасып,ішастардың артына,жамбас астау қуысына жылжиды,кейін қынаптық өсіндінің, processus vaginalis peritonei, тұсында болашақ сірлі қабықпен жабылып,ұмаға түседі.Қынаптың өсіндімен бірге алдыңғы құрсақ қабырғасының барлық қабаттары сыртқа салбырап, аталық без орнын – ұманы түзеді.

72.Аталық без қабықтары, олардың туындылары.

Аталық бездің қабықтары аталық бездің ұмаға түсу нәтижесінде қалыптасады.Оның ұмаға түсуіне ең маңызды әрекет етуші бағыттаушы жіп (gubernaculum testis BNA).Бұл жалғама дамудың алғашқы кезеңдерінде ішастардың артында орналасып,аталық без ұрығының каудалді шетінен алдыңғы құрсақ қабырғасына дейін жатады.Кейін, ол жерде ұма қалыптасады.

Ұма қабырғасы 7 қабықтан тұрады:1.Ұма терісі (cutis);2. Етті қабық (tunica dartos); 3.сыртқы шәует  шандыры (fascia spermatica externa);4.аталық безді көтеретін бұлшықет шандыры (fascia cremasterica);5.аталық безді көтеретін бұлшықет (m.cremaster);6.ішкі шәует шандыры (fascia supermatica interna) ;7.аталық бездің қынапты қабығы (tunica vaginalis testis) ,ол 2 табақтан:париеталді  lamina parietalis, және висцералді  lamina visceralis, тұрады.

73.Аталық бездің шәует шығару жолдары, бөлімдері, қызметі

Аталық без сыртынан ақ қабық tunica albuginea деп аталатын фиброзды қабықпен қапталған.Қабық астында аталық без тіні немесе паренхимасы орналасқан.Ақ қабықтың артқы шетінен аталық без паренхимасына дәнекер тіннің өсіндісі-аталық без орталығы mediastinum testis енеді.Одан паренхиманы аталық без үлесшелеріне lobuli testis бөлетін жұқа дәнекер тінді аталық без қалқашықтары septula testis тарайды.Аталық без үлесшелері конус пішінді және оның ұшы аталық без орталығына қарайды.Аталық безде 250-300 дейін үлесшелер бар.Әр аталық без үлесшелерінде құрамында сперматогенді эпителийі бар 2-3 иреленген шәует өзекшелері tubuli seminiferi contorti бар.Олар аталық без орталығына бағытталып үлесшелердің ұшы аймағында бір-бірімен қосылып, қысқа тік шәует өзекшелерін tubuli seminiferi recti түзеді.Бұл өзекшелер аталық без торына ашылады.Аталық без торынан аталық без қосалқысының түтігіне ашылатын 12-15 өзекшелер ductuli efferentes testis басталады.Шәует тек иреленген шәует өзекшелерінде түзіледі.Аталық бездің қалған түтікшелері мен өзекшелері шәует шығаратын жолдар болып табылады.

 

74.Шәует қуықшалары, бульбоуретральді бездер, олардың несеп жібергіш өзекке қатынасы.

Шәует қуықшасы vesicula seminalis- кіші жамбас астауында, шәует шығаратын түтіктің ампуласынан латеральді, қуықасты безден жоғары және несепқуық түбінен артта және бүйір орналасатын секреторлық жұп мүше.Ішастар шәует қуықшасының тек жоғарғы бөлігін жабады.Шәует қуықшасының беті кедір-бұдыр.Оның несепқуыққа қараған алдыңғы және тік ішекке қараған артқы бетін ажыратады.Шәует қуықшасының ұзындығы 5 см шамасында, ені 2 см, қалыңдығы 1 см.

Буылтық-несеп шығаратын өзек безі, glandula bulbourethralis Куперов безі-қос мүше, еркек несеп шығаратын өзек қабырғасын несептің тітіркендіруінен қорғайтын жабысқақ сұйықтық бөліп шығарады.Бұл бездер еркек несеп шығаратын өзектің жарғақты бөлігінің артында, шаттың терең көлденең бұлшықетінде орналасқан.Бездер бір-бірінен 0,6 см қашықтықта орналасқан.Олар дөңгелек пішінді, тығыз, сарғыш түсті, беті сәл бұдырлы және диаметрі 0,3-0,8 см болып келеді.Бұл бездер ұяшықты-түтікті бездер болып табылады.Олардың түтіктері жіңішке және ұзын , еркек жыныс мүшесінің буылтығын тесіп өтіп, несеп шығаратын өзекке ашылады.

 

 

75.Шәует шылбыры, оның құрамды бөліктері

Шәует шылбыры Funiculus spermaticus аталық бездің ұмаға түсу процесінде пайда болады.Оның ұзындығы 15-20 см дөңгелек жіп, шап өзегінің терең сақинасынан аталық бездің жоғарғы жиегіне дейінгі аралықта орналасады.Шәует шылбырының құрамына: шәует шығаратын түтік, аталық без артериясы, сабақты веналық өрім, аталық без бен оның қосалқысының нервтері және лимфа тамырлары және қынаптық өсіндінің қалдықтары кіреді.Шәует шылбырының 2 қабығы болады: ішкі шәует шандыры fascia spermatica interna және сыртқы шәует шандыры fascia spermatica externa.

 

76.Аталық сыртқы жыныс ағзалары, олардың анатомиясы.

Аталық сыртқы жыныс ағзаларына еркектің жыныс мүшесі және ұма жатады.

Еркек жыныс мүшесі penis несепқуықтан несепті шығару және әйелдің жыныс жолына шәует жіберу қызметін атқарады.Еркек жыныс мүшесінің алдыңғы ьос бөлігі жыныс мүшесінің денесінен corpus penis тұрады.Оның ұшында несеп шығаратын өзектің сыртқы тесігі ostium urethrae externum бар еркек жыныс мүшесінің басымен glans penis аяқталады.Еркек жыныс мүшесінің басында кеңейген бөлігі- жыныс мүшесі басының тәжі corona glandis және тарылған бөлігін- мойнын collum glandis ажыратады.Артқы бөлігі – еркек жыныс мүшесінің түбірі radix penis қасаға сүйегіне бекіген.Еркек жыныс мүшесінің денесінің жоғарғы-алдыңғы бетін-арқашығы  dorsum penis деп атайды.Еркек жыныс мүшесінің төменгі бетінде жігі raphe penis болады, ол артынан шат пен ұма терісіне жалғасады.Еркек жыныс мүшесінің алдыңғы бөлігіндегі терісі басын жабатын жақсы жетілген тері қатпарын-бүрікбас preputium penis түзеді.Бүрікбас еркек жыныс мүшесі басының терісіне жалғасып, оның мойнына бекиді.Еркек жыныс мүшесі басының төменгі жағында бүрікбас, бүрікбас жүгеншігімен frenulum preputii байланысқан.Бүрікбастың ішкі табағының терісінде бездер орналасқан.

Еркек жыныс мүшесі екі үңгірлі денеден corpora cavernosa penis және олардан төмен орналасқан бір кеуекті денеден  corpus spongiosus penis тұрады.Жыныс мүшесінің әр үңгірлі денесі цилиндр пішінді және олардың артқы шеттері үшкірленіп, қасаға сүйегінің төменгі тармағына бекитін еркек жыныс мүшесінің аяқшалары crura penis түрінде жан-жағына таралады.Үңгірлі денелер өзара медиальді беттерімен бітісіп, жалпы үңгірлі дененің ақ қабығымен tunica albuginea corporum cavernosorum жабылған.Олар үңгірлі дененің аралығында еркек жыныс мүшесі басының қалқасын septum penis түзеді.Еркек жыныс мүшесінің кеуекті денесі артқы бөлігінде кеңейіп, еркек жыныс мүшесі буылтығын bulbus penis ал алдыңғы шеті күрт қалыңдап, еркек жыныс мүшесі басын glans penis қалыптастырады.Еркек жыныс мүшесінің кеуекті денесі кеуекті дененің ақ қабығымен tunica albuginea corporis spongiosi fascia жабылған.Еркек жыныс мүшесінің кеуекті және үңгірлі денелері терең және беткей шандырлармен penis profunda et fascia penis superficialis қапталған.Еркек жыныс мүшесі терең және беткей байламдармен фиксацияланады.

Ұма scrotum алдыңғы құрсақ қабырғасында, аталық жыныс бездеріне арналған екі дербес камералы қалта тәрізді.Ұма еркек жыныс мүшесі түбірінен артта және төмен орналасқан.Оның әр камерасында аталық без орналасқан.Ұманың 7 қабығы ажыратылады, олар аталық бездің қабықтары болып табылады:1.тері cutis.Ұманың терісі жіңішке, қатпарларға жеңіл жиналады, түсі қою.2.бұлшықеттік қабық tunica dartos.Ол теріасты шелмайының туындысы.Бұл қабық оң аталық безді сол аталық безден бөліп тұратын ұма қалқасын түзеді.3.сыртқы шәует шандыры fascia spermatica externa.4.аталық безді көтеретін бұлшықет шандыры fascia cremasterica 5.аталық безді көтеретін бұлшықет m.cremaster 6.ішкі шәует шандыры fascia spermatica interna 7.аталық бездің қынапты қабығы tunica vaginalis testis.Ол екі табақтан тұрады: lamina parietalis және lamina visceralis.Бұл екеуінің арасында тұйық сірлі қуыс болады.

77.Қуықасты безі, құрылысы, қызметі

Қуықасты безі Prostata – тақ бұлшықетті мүше, сперманың құрамына кіретін секрет бөледі.

Қуықасты безі кіші жамбас астауының алдыңғы төменгі бөлігінде, несепқуықтың астында, несепжыныс диафрагмасында орналасады.Осы без арқылы несеп шығаратын өзектің бастапқы бөлігі және оң мен сол шәует жіберетін түтік өтеді.Қуықасты безінің пішіні каштан жаңғағына ұқсас.Қуықасты безінің негізі basis prostatae және алдыңғы facies anterior, артқы facies posterior және төменгі бүйір facies inferolateralis, бездің ұшы ажыратылады.Бездің алдыңғы беті қасаға симфизіне қараған.Безден қасаға симфизіне бүйір және орта қасаға-қуықасты байламдары ligg.puboprostaticae және қасаға-қуықасты бұлшықеті  m.puboprostaticus тартылған.

Қуықасты безінің артқы беті тік ішектің ампуласына бағытталып, одан жамбас астау шандыр табақшасымен бөлінген.Төменгі бүйір беті дөңгеленіп, веналық өрім мен артқы өтіске көтеретін бұлшықетке қарайды.Бездің ұшы  apex prostatae төмен бағытталып,несепжыныс диафрагмасында орналасады.Несеп шығаратын өзек бездің негізіне кіріп, оның үлкен бөлігі бездің артында орналасқан және бездің ұшы аймағында шығады.

Қуықасты бездің көлденең көлемі 4 см, бойлық 2-3 см.Салмағы 20-25 г.Қуықасты бездің екі үлесі: оң lobus dexter және сол lobus sinister ажыратылады.Екеуінің шекарасы болып бездің алдыңғы бетінде орналасқан терең емес жүлге саналады.Без негізінің артқы бетінен шығатын бөлікті, қуықасты бездің қылтасы isthmus prostatae немесе бездің ортаңғы үлесі lobus medius дейді.

Қуықасты безі сыртынан қапшықпен, capsula prostatica жабылады, ол безді тіннен parenchyma glandulare және бірыңғай салалы бұлшықеттік тіннен substantia muscularis құралған.Безді тіндер ұяшық-түтік құрылысты простата безшелері түрінде жеке құрылымдарға топталады.Бұлшықеттік тіні бұлшықеттік шоғырлармен бірігіп,еркек несеп шығару өзегінің ішкі бұлшықеттің қысқышының қалыптасуына қатысады.

 

 

 

 

 

55. Көмей: шеміршектері, қосылыстары, жалғамалары, көмейдің буындары.Көмей қуысы. Көмей бұлшықеттері (кеңейткіштер, қысқыштар, дауыс саңылауын керетін бұлшықеттер).

Жауап:

Көмей, larynx, тыныс алу жүйесінің ішіндегі құрылысы мен атқаратын қызметі өте күрделі мүше.

Көмей, larynx, мойынның алдыңғы аймағының ортаңғы бөлігінде, ересек адамдарда 4-6 мойын омыртқалар аралығында орналасқан. Көмей жоғарыда тіласты сүйегімен жарғақтар, байламдар және бұлшыкеттер арқылы, төменде кеңірдекпен дөңгелек байламдар арқылы байланысқан. Алдыңғы беті мойынның тіласты сүйегінен төмен орналасқан бұлшықеттермен (mm. Sternohuodei, thyrohyoidei, omohyoidei) және қалқанша безбен, бүйір беті мойынның ірі артериясы, вена тамырларымен, кезбе нервпен, Н. ВАГУС шектелген. Артқы беті жұтқыншақтың көмейлік бөлігімен шектеседі.

Шеміршектер:

Көмей шеміршектері сыртқы пішініне қарай  қызметіне карай жұп тақ  гиалин немесе эластикалық болып бөлінеді.

–Қалқанша шеміршек   КарТиЛАГО ТИРОИДЭ.

Қал.Шем  төртбұрышты  жалпақ жұп табақшадан ЛАМИНЭ тұрады. Бұл шеміршек ьұрыш құрап, түйісіп орналасқан алдыңғы жиегі бірігіп , ересек адамдарда айқан байқалатын ПРОМИНЕНТИА ЛАРИНГЕ немесе Адам алмасы атты шағыңқыны құрайды. Бұл екі табақшаның алдыңғы қапталында жоғарғы қалқанша тілігі ИНЦИЗУРА ТИРОИДЭ СУПЕРИОР және таяздау келген төменгі қалқанша тілігі ИНЦИЗуРА ТИРОИДЭ ИНФЕРИОР орналасқан.

Қал Шем ішкі және сыртқы беттері ФАЦИЕС ИНТЕРНУС ЕТ ЭКСТЕРНУС ажыратылады.

-Сыртқы бетінде мойынның төсқалқанша бұлшықеттің М.СТЕРНОТИРОИДЕУС бекитін және қалқанша тіласты бұлшықеті басталатын М.ТУРОХОЙДЕУС қиғаш сызық ЛИНЭ ОБЛИГУА орналасқан.

-Артқы вертикальді жиегінің жағарғы жиегімен түйіскен жерінде  жағарғы мүйізі  КОРНУ СУПЕРИОР төменде  жүзіктәрізді  шеміршекпен КАРТИЛАГО КРИКОИДЕ буындасып буын құрайтын  төменгі КОРНУ ИНФЕРИУС орналасқан.

—ЖҮЗІКТӘРІЗДІ ШЕМІРШЕК КАРТИЛАГО КРИКОИДЕ

Пішіні жүзікке ұксас , тақ гиалин шеміршектен тұрады. Ол  Алға қарап роналасқан доғасынан АРКУС КАРТИЛАГИНИС КРИКОИДЕ және артында төртбұрыш тәрізді  орналасқан табақшадан ЛАМИНА КАРТИЛАГИНИС КРИКОДЕ тұрады.

—ОЖАУТӘРІЗДІ  шеміршек САКТИЛАГО АРУТЕНОИДЕ

Сыртқы пішіні пирамида тәрізді келген жұп гиалин шем тұрады. Ол медиальді және жоғары орналасқан АПЕКС КАРТИЛАГИНИС АРУТЕНОИДЕА, төменде негізі БАЗИС КАРТИЛАГИНИС АРУТЕНОИДЕА, ал алдыңғы медиальді беті  ФАСЦИЕС МЕДИАЛИС , ойыстау келген артұы беті ФАСЦИЕС ПОСТЕРИОР ажыратылады. Санымен катар Ожаутәрізді шеміршек негізінің алдында , дауыс байламы бекитін дауыс өсіндісі  ПРОЦЕСУС ВОКАЛИС бүйір қапталында өсіндісі ПРОЦЕСУС МУСКУЛЯРИС  орналасқан.

 

 

—Мүйізтәрізді ШЕміршек  КАРТИЛАГО СОРНИКУЛАТА

Сырты мүізге ұксас , ожаутәрізді шем  ұшында орналасқанжұп эластикалық шеміршектен тұрады.

—Сынатәрізді шеміршек КАРТИЛАГО КУНЕИФОРМИС

Ожау көмей қақпағы катпарының ПЛИЦА АРУЕПЕГЛОТТИКА қабатында орналасын сынатәрізді төмпешікті ТУБЕРУЛУМ КУНЕЙФОРМЕ құраушы эластикалық шеміршек.

Көмей шеміршектерінің аралық  буындары мен байламдары.

 

1. ЖҮЗІК қалқанша буыны АРТИКУЛАЦИО КРИТИРОИДЕ қалқанша шеміршектің төменгі мүйізі КОРнУ ИНФЕРИУС пен жүзіктәрізді шеміршектің қалқаншалық буын бетінің арасындағы буын. Калқанша шеміршек жоғарыда тіласты сүйегімен. Алдында орталық қалқанша тіласты байламымен ЛИГ ТУРОХОЙДЕУМ МЕДИАНУМ. Қалқанша шеміршектің жоғарғы мүйізімен КОРНУ СУПЕРИОР КАРТИЛАГО ТИРОИДЕА тіласты сүйігінің үлкен мүйізімен , латеральді қалқанша – тіласты байламымен, қалқанша шеміршегінің бүйір қапталы қалқанша – тіласты жарғағымен МЕМБРАНА ТИРОИДЕ байланысқан. ҚЫЗМЕТІ:

ЖОҒАРЫ ТӨМЕН АЛҒА АРТҚА қарай қозғалған кезде , дауыс байламы курделі қозғалысқа келіп тербелуіне ықпал етеді.

2. ЖҮЗІК ОЖАУ БУЫНЫ АРТИКУЛЯЦИО КРИКОАРУТЕНОИДЕА

Ожаутәрізді шеміршектің ойыстау келген негізі мен БАЗИС КАРТИЛАГИНИС АРУТЕНОИДЕА жүзіктәрізді шеміршектің дөңестеу клеген ожау шеміршектің дөңестеу келген ожау шеміршектік буын бетінің аралығындағы буын.

 

КӨМЕЙ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ (МУСКУЛИ ЛАРИНГИС)

Қызметі: Дауыс саңылауын кеңейтетін , тарылтатын және дауыс байламын керетін болып бөлінеді.

І дауыс саңылауын кеңейтетін б.еттер.

1.Артқы жүзікожау тәрізді бұлшықеттер М. КРИКОАРТЕНОИДЕУС ПОСТЕРИОР.

ОЛ ЖҮзіктәрізді шеміршек табақшасының артқы бетінен басталып, латеральді және жоғары өтіп, ожаутәрізді шеміршектің бұлшықеттік өсіндісіне ПРОЦЕСУС МУСКУЛЯРИС бекиді Кызметі: жиырылған кезде ожаутәрізді шеміршектің бұлшықеттік өсіндісі ПРОЦЕСУС МУСКУЛЯРИС артқа және медиальді бұрылып ПРОЦЕСУС ВОКАЛИС латеральді бұрылып , дауыс саңылауын кеңейтеді.

2 Қалқанша көмей қапашығы бұлшықеті М ТУРОЕПИГЛОТТИКУС ол қалқанша көмей қақпашығы байламының ЛИГ ТУРОЕПИГЛОТТИКУМ бүйір қапталында орналасқан. Қызметі  көмейдің кіретін тесігін кеңейтіп ашу.

ІІ Дауыс саңылауын тарылтатын б. еттер.

1 латеральді жүзікожау тәрізді  б. еті М. КРИКОАРУТЕНОИДЕУС ЛАТЕРАЛИС. Ол жүзіктәрізді шеміршектің доңасынан басталып , жағарғы және артқа қарай өтіп , ожау тәрізді шеміршектің б. еттік өсіндісіне , ПРОЦЕСУС МУСКУЛЯРИС барып бекиді. Қазметі: Бұлшықеттік өсіндіні алға және төмен тартып, дауыстық өсіндіні ішке қарай бұрып , дауыс саңылауын тарылтады.

2. Қалқаншаожау тәрізді б, еті Т ТИРОАРУТЕНОЙДНУС, қалқанша шеміршектің ішкі бетінен басталып , жағарғы және артқа карай бағыт алып, кіреберіс қатпарының ПЛИЦА МУЫЕШИБУЛЯРИС терең қабаты арқылы өтіп, ожау тәрізді шміршектің б. еттік өсіндісі ПРОЦЕСУС МУСКУЛЯРИС алға карай жалжып , дауыс саңылауының жарғақтық бөлігі тарылтады.
3. Көлденең ожаутәрізді б.еті М. АрУТЕНОИДЕУС ТрАНСВЕРСУС Тақ б.ет .

Б.ет оң және сол жақ ожаутәрізді шеміршегінің артқы бетінде көлденең орналасқан.

Қызметі: Дауыс саңылауының шеміршектік бөлігін тарылту.

4. Қиғаш ожаутәрізді б,еті М. АРУТЕНОИДЕУС ОБЛИГУУС , ол жағарыда айтылған бағытта қиылысып орналасқан жұп б.еттен тұрады. Б.ет ожау-көмей қапашығы қатпарының ПЛИЦА АРУПИГЛОТТИКА терең қабаты арқылы өтіп , ожау-көмей қапашығы б.етіне М, АРУПИГЛОТТИКУС жалғасады. Қызметі: дауыс саңылауын тарылтып , көмей кірісін АДИТУС ЛАРИНГИС тарылтып, көмей қапашығын төмен тартады.

ІІІ Дауыс байламын керетін б.еттер

1. Жүзікқалқанша б.еті М КРИТИРОИДЕУС жүзіктәрізді шеміршектің дағасынан басталып, жағарғы және артқа қарай өтіп, тік бөлігі, ПАРС РЕКТА, қалқанша шеміршектің төменгі мүйізіне барып бекиді. Қызметі: Жиырылған кезде қалқанша шеміршекті алға қарай тартып, дауыс байламын, ЛИГ ВОКАЛИС керіп, ожаутәрізді шеміршектің дауыстық өсіндісі мен қалқанша шеміршектің аралығын алшақтатады.
2. Дауыс б.еті М. ВОКАЛИС немесе ішкі қалқаншаожаутәрізді б.еті М.ТУРОАРУТЕНОИДЕУС ИНТЕРНУС БНА. Б.ет көмейдің дауыс қатпарының ПЛИЦА ВОКАЛИС терең қабатында орналасқан. ОЛ қалқанша щемірщек бұрышының төменгі бөлігінің ішкі бетінін басталып, горизонтальді артқа қарай өтіп ожаутәрізді шеміршектің дауыстық өсіндінің ПРОЦЕССУС ВОКАЛИС латеральді қапталыны және дауыс байламына ЛИГ. ВОКАЛЕ бекиді. ҚЫЗметі: дауыс байламын керу.

КӨМЕЙ ҚУЫСЫ (КАВУМ ЛАРУНГИС).

——-Көмей кірісі тесігінін АДИТУС ЛАРИНГУС басталады. Көмей кірісінің алдыңғы қабырғасы: көмей қапашығының жиегімен, артқы қабырғасы: ожау тәрізді шеміршектің ұщы және ожауаралық қатпармен ПЛИЦА ИНТЕРАРУТЕНОИДЕА бүйір қабырғааралығында алмұрттәрізді қалта РЕКЕССУС ПИРИФОРМИС орналасқан. Көмей қуысының сыртқы пішіні құмсағатқа   ұқсас, жағарғы кіріберіс бөліктен, ВЕСТИБУЛУМ ЛАРИНГУС, ортаңғы бөліктен , КАВУМ ЛАРИГИС ИНТЕРМЕДИУМ және дауысасты куысынан, КАВУМ ИНФРАГЛОТТИКУМ тұрады.

——Кеңдеу келген жоғарғы бөлігі көмей кіріберісі ВЕСТИБУЛУМ ЛАРИНГИС. ОЛ Көмей кірісінен, Көмей куысының бүйір қапталында орналасқан кіреберіс қатпарында ПЛИЦА ВЕСТИБУЛЯРИС дейінгі аралықта орналасқан. Қабырғалары: Алдында көмей қақпашығының артқы беті, артында ожаутәрізді шеміршектің ұшы және ожауаралық  қатпары ПЛИЦА ИНТЕРАРУТЕНОИДЕА бүйір қабырғасы: талшықты- эластикалық жарғақтан МЕМБРАНА ФИБРОЭЛАСТИКА ЛАРИГИС тұрады.

——Көмей қуысының ортаңғы тарлау келген  бөлігінің құрылысы күрделі. Себебі: мұнда меншікті ддауыс аппараты ГЛОТТИС орналасқан. Көмейдің бұл бөлігі көмедің кірібіріс бөлігі, ВЕСТИБУЛУМ ЛАРУНГИС мен төменгі бөлігінің КАВУМ ИНФРАГЛОТТИКУМ бүйір қапталында жұпталып орналасқан. Ол шырышты қабықпен көкерілген жоғарғы кірібіріс және төменгі дауыс қатпарлары арқылы шектелген.

—–Көмейдің төменгі кеңдеу келген бөлігі КАВУМ ИНФРАГЛОТТИКУМ жіңішкеріп, кеңірдекке жалғасады.

 

 

56. Кеңірдек және бронхылар. Өкпеде бронхылардың тарамдалуы.

Кеңірдек ТРАХЕА іші қуыс , ауаны өкпеге өткізіп, ұзындығы орташа есеппен 9-11см , көлденеңі 15-18смм түтік тәрізді мүше. Ол көмейдің тікелей жалғасы, 6 мойын омыртқаның төменгі жиегінен басталып, 4кеуде  омыртқаның тұсында айырылып, БИФУРКАЦИО ТРаХЕА оң және сол басты бронхтарға бөлінеді

Кеңірдектің құрылысы: қабырғасы талшықты дәнекер тінді сақиналы байламдар ЛИГГ АННУЛАРИЯ арқылы өзара байланысқан 16-20 жартылай сақиналы шеміршектерден тұрады. Кеңірдек шеміршектерінің артқы беті жалпақтау келген жарғақтар, ПАРИЕС МЕМБРАНАЦЕУС арқылы байланысқан. Кеңірдек жарғағының терең қабаты дәнекер тіннен және бойлық және көлденең орналсқан біріңғай салалы б.ет талшықтарынын тұрады. Ішкі беті шырышты қабық шырышты бездер ГЛЛ.ТРАХЕАЛЕС пен лифаға өте бай.

БРОНХТАР

Кеңірдектің кеуделік бөлігі 5 ші кеуде омыртқаның жоғарғы жиегінің тұсында оң және сол бронхтарға  БРОНХИ ПРИНЦИПАЛЕС бөлінеді.

Оң басты бронх БРОНХУС ПРИНЦИПАЛЕС ДЕКСТЕР кеңірдектің тікелей жалғасы болғандықтан , тіктеу , өту жолы кең және қысқа  6-8 жартылай сақиналы шеміршектерден тұрады. Оң басты бронх  ұзындығы шамамен 9 смдей.

Сол басты бронх БРОНХУС ПРИНЦИПАЛИС СИНСИТЕР оң басты бронхтарға қарағанда бұрыш құрап Ұзындау  және жіңішкелеу келіп 9-12 сақиналы шеміршектерден тұрады.

Оң басты бронх доға тәрізді иіліп , жоғарғы  қуыс венаға В КАВА СУПЕРИОР бағытталған сыңар венамен В, АЗУГОЗ бен шектесіп , сол басты бронхтың жоғарғы беті қолқа доғасымен АРКУС АОРТЕ беттесіп орналасқан

 

56. өкпенің құрылымдық- функционалді бірлігі.

Өкпе ПУЛЬМО тыныс алу жүйесінің негізігі мүшесі. Ол куде қуысының КАВУМ ТОРАКИС өкпеқаптың ішінде орналасқан жұп мүше. Өкпенің сыртқы пішіні кесілген конус тәрізді , екі өкпенің өкпе ұшы АПЕКС ПУЛЬМОНИС және өкпе негізі БАЗИС ПУЛЬМОНИС алдынан қарағанда : І қабырғадан 3-4 см немесе бұғана сүйегінен 2-3см жоғары орналасады, артқы бетінен қарағанда , ол УІІ мойын омыртқаның көлденең өсіндісіне тұспалас орналасады. Өкпе негізі БИЗИС ПУЛЬМОНИС жалпак көкетпен беттесіп орналасады. Екі өкпенің дөңестеу келген қабырғалық беті ФАЙИЕС КОСТАЛИС ойыстау келген төменгі көкеттік беті ФАЙИЕС ДИАФРАГМАТИКА және көкірекаралық беті ФАЦИЕС МЕДИАСТИНАЛИС ажыратылады. Сонымен қатар , екі өкпе беттерінің бір-бірімен өзара беттескен жерінде өткірлеу келген алдыңғы жиегі МАРГО АНТЕРИОР төменгі жиегі МАРГО ИНФЕРИОР  доғалдау келіп вертикальді орналасқан артқы жиегі МАРГО ПОСТЕРИОР ажыратылады.

Өкпенің қабырғалығ беті ФИЦИЕС КОСТАЛИС дөңестеу келіп қабырғалардың  ішкі бетімен және қабырғааралық бұлшықеттермен беттесіп орналасқандықтан, қабырғалардың батыңқылары айқын байқалады.

Өкпенің медиальді беті ФИЦИЕС МЕДИАЛИС ойыстау келіп артында омыртқалық бөлікке ПАРС ВЕРТЕБРАЛИС алдында көкірекаралық бөлікке ПАРС МЕДИАСТИНАЛИС бөлінеді. Медиальді бетінің ортаңғы бөлігінде өкпе батыңқысы немесе өкпе қақпасы ХИЛУС ПУЛЬМОНИС орналасқан.

 

 

58.Өкпенің құрылысы және қызметі.Өкпенің шекаралары.                                       

—-Өкпенің алдыңғы жиегі МАРГО АНТЕРИОР ол өкпенің қабырғалық беті мен ФИЦИЕС КОСТАЛИС көкірекаралық бетінің ФАЦИЕС МЕДИАСТИНАЛИС аралығында орналасқан. Сол өкпенің алдыңғы жиегі , ойыса келе , жүректік тілікті ИНЦИЗУРА КАРДИАКА құрап , өкпенің төменгі диегіне жалғасады.

—–Өкпенің төменгі жиегі МАРГО ИНФЕРИОР өкпенің қабырғалық беті ФАЦИЕС КОСТАЛИС пен көкірекаралық бетін ФАЦИЕС МЕДИАСТИНАЛИС көкеттік бетінен Фициес фИАФРАГМАТИКА бөледі.

—–Өкпенің артқы жиегі МАРГО ПОСТЕРИОР омыртқа бағанасының бүйір қапталында өкпе ұшынан ХІІ қабырғаның басына дейінгі аралықта , вертикаль бағытта орналасқан. Сонамен қатар екі өкпенің бетінде қиғаш саңылау ФИССУРА ОБЛИГУА мен горизантальді саңылау ФИССУРА ХОРИЗОНТАЛИС орналасқан.

 

Екі өкпенің көкірекаралық бетінің ортаңғы бөлігінде өкпенің қақпасы ХИЛУС ПУЛЬМОНИС орналасқан. Өкпе қақпасы арқылы  өкпенің терең қабатына өкпенің басты бронхтары БРОНХИ ПРИНЦИПАЛИС пен өкпе артериялары АА.ПУЛЬМОНАЛИС ДЕКСТРА ЕТ СИНИСТРА және өкпе нервтері өтіп , өкпе қақпасынан кері бағытта өкпе веналары мен лифа тамырлары шағады. Өкпе қақпасы арқылы өтетін анатомиялық құрылымдар жиынтығы өкпе түбірі РАДИКС ПУЛЬМОНИС деп аталады.

——–Оң өкпе қақпасы ХИЛУС ПУЛЬМОНИС ДЕКСТРА сол өкпе қақпасына қарағанда қысқа және көлемді. Ол У кеуде омыртқасы мен ІІ қабырғаның аралығында орналасқан. Оң өкпе қақпасында, жоғарыда оң басты бронх, БРОНХУС ПРИНЦИПАЛИС ДЕКСТРА оның астында өкпе артериясы а.ПУЛЬМОНАЛИС одан төменірек өкпе веналары ВВ.ПУЛЬМОНАЛЕС орналасқан.

———Сол өкпе қақпасының ХИЛУС ПУЛЬМОНИС СИНИСТРА жоғарғы жағында өкпе артериясы а.ПулЬМОНАЛИС төменірек сол басты бронх БРОНХУС ПРИНЦИПАЛИС СИНИСТРА Одан төменірек өкпе веналары ВВ.ПуЛЬМОНАЛЕС орналасқан.

 

 

59 .Оң және солжақ өкпетүбінің анатомиясы және топографиясы, сол өкпенің оңнан айырмашылығы

 Өкпенің топографиясы:

Өкпенің ұщы АПЕКС ПУЛЬМОНИС алдынан қарағанда бұғана сүйегінен 2см , бірінші қабырғадан 2-3см жоғары орналасса, артқы жағы УІІ мойын омыртқаның көлденең өсіндісіне тұспалас орналасқан.

Оң Өкпенің скелетопиясы:

——Оң өкпенің алдыңғы жиегі МАРГО АНТЕРИОР оң өкпенің қабырғалық беті мен көкірекаралық бетінің бір –біріне ұласқан жерінде өткірлеу болып орналасқан. Ол оң өкпенің ұшынан төс-бұғана буынның АРТ.СТЕРНОКЛЯВИКУЛЯРИС артқы бетіне қарай қиғаш өтіп , одан әрі вертикаль бағытта орталық сызықтың ЛИНЭ МЕДИАНА бойымен төмен бағытта, оң УІ қабырға шеміршегінің тұсында оң өкпенің төменгі жиегіне жалғасады.

——-Оң өкпенің төменгі жиегі МАРГО ИНФЕРИОР оң өкпенің қабырғалық беті мен көкеттік бетінің өзара бір-бірімен беттескен жерінде өткірлеу келіп, жартылай шеңберлі горизонталь бағытта орналасқан. Ол , Оң өкпенің алдыңғы жиегінің тікелей жалғасы , орталық сызықтың бойында, УІ қабырғаның шеміршектік бөлігімен қиылысқан жерінен басталып , төмен жйне латеральді өтіп , алдыңғы қолтық сызығында ЛИНЭ АКСИЛЯРИС АНТЕРИОР УІІ қабырғаны, ортаңғы қолтық сызығында ЛИНЭ АКСИЛЯРИС МЕДИА УІІІ қабырғаны артқы қолтық сызығында ЛИНЭ АКСИЛЯРИС ПОСТЕРИОР ІХ қабырғаны , жауырын сызығында ЛИНЭ СКАПУЛЯРИС, Х қабырғаны кесіп өтіп , омыртқа жанындағы сызықта ЛИНЭ ПАРАВЕРТЕБРАЛИС ХІ қабырғаның тұсында оң өкпенің артқы жиегіне жалғасады.

——- Оң өкпенің артқы жиегі МАРГО ПОСТЕРИОР оң өкпенің қабырғалық  беті мен көкірекаралық бетінің түйіскен жерінде , Оң ІІ қабырға басының тұсынан ХІ қабырғаның мойнына дейінгі аралықта вертикал  бағытта орналасқан.

Сол өкпенің склетопиясы      :

Оң өкпенің склетопиясына ұксас.

——-Сол өкпенің алдыңғы жиегі  МАРГО АНТЕРИОР сол өкпе ұшынан төмен және медиальді төс-бұғана буынның АРТ.СТЕРНОКЛЯВИКУЛЯРИС артқы бетіне қарай өтеді. Одан әрі оң өкпенің алдыңғы жиегімен параллель ІУ қабырғаның шеміршектік бөлігіне дейін өтеді . Сол өкпенің алдыңғы жиегі ІУ қабырғаның тұсында , шұғыл сол жаққа қарай бұрылып , сол қабырғаның шеміршектік бөлігінің төменгі жиегін горизонтальді өтіп, сол төс жанындағы сызықта ЛИНЭ ПАРАСТЕРНАЛИС төмен иіліп, жүректік тілікті, ИНЦИЗУРА КАРДИАКА құрап ,ІУ қабырғаның тұсында, сол өкпенің төменгі жиегіне жалғасады.

——Сол өкпенің төменгі жиегі МАРГО ИНФЕРИОР  оң өкпенің төменгі жиегінен айырмашылығы, бір қабырға төмен орналасқан. Омартқа жанандағы сызықта ЛИНЭ ПАРАВЕРТЕБРАЛИС  сол өкпенің артқы жиегіне жалғасады.

 

ЕКІ ӨКПЕНІҢ ҰШЫ МЕН АРТҚЫ БЕТТЕРІ БІР-БІРІНЕ СӘЙКЕС ОРНАЛАСҚАН , АЛДЫҢҒЫ ЖӘНЕ ТӨМЕНГІ БЕТТЕРІНІҢ СӘЙКЕС КЕЛМЕУІ ОҢ МЕН СОЛ ӨКПЕ КӨЛЕМІНІҢ ӨЗГЕШЕЛІКТЕРІНЕ ТІКЕЛЕЙ БАЙЛАНЫСТЫ.   

 

 

60 .Плевра: бөлімдері, шекаралары, плевра қуысы, плевра синусы, олардың маңызы.

Өкпеқап:

Өкпенің сыртқы бетін жауып орналасқан тұйық сірлі қабық , өкпеқап ПЛЕУРА деп аталады. Топографиялақ орнына қарай қабырғалық немесе париеталды өкпеқап ПЛЕУРА ПАРИЕТАЛИС және мүшелік немесе висцеральды өкпеқапқа бөлінеді.

——Висцералды өкпеқап ПЛЕУРА ВИСЦЕРАЛИС өкпе паренхимасының сыртқы бетін тығыз жауып орналасқандықтан висцеральды ПЛЕУРА ПУЛЬМОНАЛИС деп аталады. Висцеральды өкпеқап өкпе қақпасының тқменгі қапталының тұсында бүктеліп, вертикальді бағытта көкетке өтіп , өкпелік байламды ЛИГ.ПУЛЬМОНАЛИС құрап, париеталды өқпеқапқа ПЛЕУРА ПАРИЕТАЛИС жалғасады.

——–Париеталды өкпеқап ПЛЕУРА ПАРИЕТАЛИС ол өкпенің сірлі қабығының сыртқы  табақшасы болып саналады. Париетальды өкпеқаптың сыртқы беті, кеуде қуысы қабырғаларының  ішкі бетін жауып орналасқан , , тұйық ішкі кеуделік шандырмен ФАСЦИА ЭНДОТОРАЦИКА тығыз байланысып , өкпеқапқуысына қараған беті сірлі сұйықтықтыбөлетін мезотелий жесушаларымен көмкерілген

Өкпеқап қуысы:

Париетальды және висцеральды бөліктерінің арасындағы саңылау өкпеқап қуысы КАВУМ ПЛЕУРАЛИС деп аталады.  Тыныс ал у кезінде сұйықтық өкпенің сірлі қабық аралығындағы үйкелісті жеңілдеті қызметін атқарады..  Сонамен қатар инспираторлық күш пен өкпенің талшықтты тінінің әсерінен өкпеқап қабықтарының бір-біріне беттісін қамтамасыз етіп, өкпеқап куысында теріс қысымның пайда болуына байланысты өкпенің тыныс алу кезінде еркін жазылып , еркін қазғалуына ықпал етеді. Өкпеқаптың жоғарғы бөлігі мойын аймағына өтіп , өкпенің ұшымен беттесіп , өкпеқап күмбезін КАПУЛЯ ПЛЕУРЭ құрайды. Париетальды өкпеқап орналасуына қарай : Қабырғалық ПЛЕУРА КОСТАЛИС, көкеттік  ПЛЕУРА ДИАФРАГМАТИКА және көкірекаралық ПЛЕУРА МЕДИАСТИНАЛИС болып бөлінеді.

Өкпеқаптың шекарасы.

Өкпеқап бауырмен тұспалас орналасуына байланысты  ассиметриялық жағдайда , оң өкпеқап сол өкпеқапқа қарағанда жалпақ және қысқа. Өкпеқаптың алдыңғы , артқы, төменгі жиектері біркелкі орналаспаған.

—- Екі өкпеқаптың жиегі , қабырғалық өкпеқаппен шекарасы бірдей омыртқа бағанасының бойында сәйкес келіп , өкпеқаптың күмбезі КАПУЛЯ ПЛЭУРА мен 12 қабырға басының аралығында бойлық орналасқан.

—– Өкпеқаптың алдыңғы жиегі оң және сол жағында бірдей , өкпенің ұшынан АПЕКС ПУЛЬМОНИС Төмен медиальді бағытта өтіп, төс-бұғана буынының АРТИКУЛЯЦИО СТЕРНОКЛЯВИКУЛЯРИС  аотқы бетіне өтеді. Одан әрі параллель бағытта 2 қабырғадан 4 қабырғаға дейін төмен өтеді.

——Оң өкпеқаптың алдыңғы жиегі , төс- бұғана буынының артқы бетінің тұсынан , алдыңғы орталық сызықтан ЛИНЭ МЕДИАНА антериор оң қапталының бойымен тік бағытта төс сүйегінің тұтқасы мен денесінің аралығына дейін өтеді . Одан әрі , төмен тік бағытта 6-7 қабырғалардан немесе төс сүйегінің семсертәрізді өсіндіден ПРОЦЕССУС ХИПОИДЕУС төмен оң жаққа өтіп , оң өкпеқаптың төменгі жиегіне жалғасады

Сол өкпеқаптың алдыңғы жиегі , оң өкпеқаптың алдыңғы жиегі саяқты , төс-бұғана буынның артқы қапталының тұсынан төмен төс сүйегінің  сол қырының бойымен 4-қабырғаның шеміршектік бөлігіне дейін өтеді. Сол 4 қабырғаның тұсында , жүректік тілікті ИНЦИЗУРА КАРДИАКА құрап , төмен өтіп 6 қабырға шеміршегінің тұсында сол өкпеқаптың төменгі жиегіне ұласады.

——Оң өкпеқаптың төменгі жиегі , оң өкпеқаптың алдыңғы жиегінің тікелей жалғасы. Ол төмен латеральді өтіп , емшектік сызықта ЛИНЕ МАММИЛЯРИС 7 қабырғаны , ортаңғы қалтық сызықтын, ЛИНЭ АКСИЛЯРИС МЕДИАНА 9 қабырға кесіп өтіп , одан әрі горизонтальді бағытта 10-11 қабырғаны кесіп өтіп  12 қабырға басының  тұсында өкпеқаптың артқы жиегіне жалғасады.

——Сол Өкпеқаптың төменгі жиегі. Оң өкпеқаптың төменгі жиегіне қарағанда , жағарда көрсетілген сызық бойынша бір қабырға төмен орналасып , оң 12 қабырға басының тұсында өкпеқаптың артқы жиегіне жалғасады.

Өкпеқаптың қойнаулары СИНУСТАРы:

——Өкпеқап синустары немесе қойнаулары РЕККЕСУС  ПЛЕУРАЛИС деп париетальды және висцеральды өкпеқаптың аралығындағы қуыс. Екі өкпеқаптың Түйіскен жерінде орналасқан кең қабырға-көкет қойнауы РЕККЕСУС КОСТАДИАФРАГМАТИКУС

Қабырға-көкірекаралық қойнау РЕККЕСУС КОСТОМЕДИАСТИНАЛИС , ол сол өкпенің алдыңғы жиегінің жүректік тілігінің ИНЙИЗУРА КАРДИАКА бойында орналасқан.

 

 

 

 

 

60. Көкірекаралық. Базель жіктемесі бойынша бөлімдері, көкірекаралықтың ағзалары, олардың топографиясы. Көкірекаралық Париж номенклатурасы бойынша.

Көкірекаралық МЕДИАСТИНУМ екі өкпеқап аралығында орналасқан мүшелер жиынтығы.

Көкірекаралық МЕДИАСТИНУМ алдынан төспен , артынан –омыртқа жотасының бөлігімен, бүйірінен – оң және сол көкірекаралық өкпеқаппен шектелген. Көкірекаралық жағарыдан кеуде торының жоғарғы  апертурасыныңа, төменнен көкетке дейін жетеді. Қазіргі уақатты көкірекаралықты шартты түрде жағарғы және төменгі бөліктерге бөледі. Доғарғы көкірекаралық МЕДИАСТИНУМ СУПЕРИУС төс сабын 4-5 кеуде омыртқаларымен қосатын шартты көлденең жазықтықтан жоғары орналасады.  Жоғарғы көкірекаралықта тимус, оң және сол иықбас веналары, жоғарғы қуыс венаның жоғарғы бөлігі, қолқа доғасы мен одан тармақталған тамырлар , кеңірдек, өңештің жоғарғы бөлігі , кеуде түтігінің сәйкес бөлігі , оң және сол симпатикалық сабау, көкеттік нерв орналасқан.

Шартты горизонтальды жазықтықтан төмен төменгі көкірекаралық МЕДИАСТИНУМ ИНФЕРИУС орналасады. Ол3 ке бөлінеді: Алдыңғы , ортаңғы, артқы.:

——–Алдыңғы МЕДИАСТИНУМ АНТЕРИУС алдынан төс сабы мен артынан жүрекқаптың алдыңғы қабырғасының аралығында орналасып, құрамында ішкі кеуде тармақтары , төс мңындағы , алдыңғы көкірекаралықтық және жүрекқапалды лимфа түйіндері орналасады.

——-Ортаңғы Көкірекаралықта МЕДИАСТИНУМ МЕДИУМ ішінде жүрек және ірі қан тамырлардың жүрекқап ішкі бөлімдері орналасқан жүрекқап , басты бронхылар, өкпе артериясы мен венасы, көкеттік нерв пен қосарланып жүретін көкетжүрекқаптық тамырлар, төменгі кеңірдек- бронхтық және латеральді жүрекқаптық лимфа түйіндері болады.

——-Артқы көкірекаралық МЕДИАСТИНУМ ПОСТЕРИУС алдынан жүрекқаптың қабырғасымен және артынан омыртқамен шектелген . Артқы көкірекаралықтың  мүшелеріне төмендеген қолқаның кеуделік бөлігі, сыңар және жартылай сыңар веналар, оң және сол симпатикалық сабудың , ішкі мүшелік нервтердің , кезбе нервтін, өңештің,  кеуде түтігінің сәйкес бөлімдері , артқы кқкірекаралық және омыртқа алдындағы лимфа түйіндері жатады.

 

Клиникалық практикада Базель номенклатурасыбойынша  көкірекаралық  алдыңғы кк МЕДИАСТИНУМ АНТЕРИОР және төменгі кк МЕДИАСТИНУМ ПОСТЕРИОР бөлінеді.

——Алдыңы кк-қа  жүрекжәне жүрекқабы ПЕРИКАРДИУМ , жүрекке кіретін жіне шығатын ірі артериялар мен вена қантамырлары, тимус , көкет нерві ПРЕНИКУМ, көкет-жүрекқап қантамырлары және жоғарғы көкеттік , көкірекаралық лимфа түйіндері орналасқан.

—–Артқы кк-та, өңеш, кеуде қолқасы, кеуде түтігі, ДУКТУС ТОРаЦИКУС , сыңар және жартылай сыңар веналар ВВ.АЗУГОЗ ЕТ ХЕМИАЗУГОЗ кезбе нерв  Н.ВАГУС, оң және сол симпатикалық сабау, ТРУНЦИСИМПАТИЦИ ДЕКСТЕР ЕТ СИНИСТЕР және артты кк , алдыңғы омыртқалық лимфа түйіндері орналасқан.

 

 

 

 

61. Бүйрек топографиясы, бүйректің капсуласы, ішастарға қатынасы. Бүйректің фиксациялық аппараты.

Бүйрек РЕН грекше НЕФРОЗ жұп экскреторлық мүше. Бүйректің сыртқы пішіні бұршақтәрізді, құрамы тығыз. Ересек адамдардабүйрек көлемі: бүйректің ұзындығы 10-12 см көлденең ені 5-6 см қалыңдығы 3-4 см Орташа салмағы 120 гТүсі қою-қызыл

Бүйрек топографиясы: Бүйрек іші куысының артқы қабырғасында , омыртқа бағанасының бүйір қапталында ХІІ кеуде омыртқа мен жағарғы екі бел омыртқалардың аралығында , ішастардың артқы қапталында, бүйректік қалтада орналасқан. Оң бүйрек бауырдың оң үлесімен жақын беттесіп орналасуына байланысты сол бүйрекке қарағанда 1-1,5 см төмен орналасқан. Проксимальды ұшы ЕКСТРЕМИТАС СУПЕРИОР ХІ қабырғаның тұсында , дистальді ұшының ЕКСТРЕМИТАС ИНФЕРИОР орналасуы тұрақсыз., жалпымықын сүйегінің қырынан 3-5 см жоғары орналасқан.

Бүйректің қабықтары:

—-Бүйректің сыртқы беті фиброзды қабықпен КАПСУЛЯ ФИБРОЗА жабылған. Қабықбүйрек паренхимасынан жеңіл сылынып алынады.. Құрылысы: дәнекер тінді талшықтардан және біріңғай салалы бұлшақеттерден құралған.

—– Майлы қабық КАПСУЛА АДИПОСА бүйректің фиброзды қабығының сыртында орналасқан. Майлы қабық бүректің артқы бетінде жақсы дамыған, ол бүйрек майын КОРПУС АДИПОСУМ түзеді. Майлы қабығы қалыңдығының күрт азаюынан бүйрек қазғалмалы келеді.

—–Бүйрек шандыры ФАСЦИА РЕНАЛИС екі бүйрекке ортақ, ол майлы қабықтың сыртқы бетін жауып бүйрекалды және бүйрекарты екі табақшадан тұрады. Бүйрек шандырының бүйрекалды табағы алдынан сол бүйректі , бүйрек тамырларын, құрсақтық қолқаны, төменгі қуыс венаны жауып, омыртқаның алдынан өтіп , оң бүйрекке жалғасады. Бүйрек шандырының бүйрекартытабағы  оң және сол жақтарынан омыртқа жотасының бүйір бөлігіне бекиді. Бұл екі табақшаның төменгі ұштары өзара байланыспайды. Бүйрек шандыры талшықты дәнекер тінді жіпшелер арқылы бүйректің фиброзды қабығымен байланысады.

Бүйрек шандырының бүйрекалды табағының алдында париеталды ішастар орналасқан. Бүйрек ішастармен экстраперитоеалды жабылған.

Бүйректің фиксациялық аппараты

Бүйректің қалыпты  жағдайда бір деңгейде орналасуы келесі факторларға тікелей байланысты:

—-Бүйрек орнына , белдің үлкен бұлшықеті , М:ПСОАС МАЙОР мен белдің шаршы бұлшықетінен М:ГУАДРАТУС ЛЮМБОРУМ түзілген

—-Іш қуысы, көкет және шаттың бұлшықеттің жиырылуы нәтижесінде пайда болатын құрсақтық қысымға.

—– Бүйрек аяғына: бүйрек қантамырлары, нервтері, лимфа тамырлары, бүйрек түбегі немесе несепағар

—-Бүйрек қабықтары әсіресе бүйрек шандырына

—– ішкімүшелермен тығыз жанасып орналасуына

—–ішастар байламдарына

Бүйректің фиксациялықаппаратының күрделігіне қарамастан, тыныс алу кезінде 2-5см ауытқуы байқалады.

 

 

 

 

 

62. Бүйректің микроструктурасы. Бүйректің құрылымдық функционалдық бірлігі.

Бүйректің сегменттік құрылысы және қантамырларерекшеліктеріне байланысты бүйрек затын 5 сегментке бөлуге болады. Сегменттері: Жоғарғы сегмент СЕГМЕНТУМ СУПЕРИУС Жағарғы алдыңғы СЕГМЕНТУМ АНТЕРИУС СУПЕРИУС Төменгі алдыңғы  сегмент СЕГМЕНТУМ АНТЕРИУС ИНФЕРИУС және артқы сегмент СЕГМЕНТУМ ПОСТЕРИУС ажыратылады.

Әрбір сегмент2-3 бүйрек үлестерін ЛОБУС РЕНАЛИС қосады. Құрамына:бүйрек бағанларында орналасқан үлесаралық артериялар мен веналармен шектелген бүйрек пирамидасы және оған тұспалас орналасқан қыртыс заты кіреді. Қыртыс заттың әрбір бүйрек үлесіне 600гн жуық қыртыс үлесшелері ЛОУЬУЛЮС КОРТИКАЛИС кіреді.

Қыртыс үлесшелерінің құрамына: Бүктелген бөлік ПРАС КОНВОЛЮТА оның аралығында орналасқан тармақталған бөлік , ПРАС РАДИАТА кіреді. Және көршілес үлесшелерімен үлесаралық артериялар мен веналар арқылы шектелген.

Бүйректің құрылымдық- қызметтік бірлігі нефрон НЕФРОН Нефрон мальпиги денешігінен КОРПУСКУЛЮМ РЕНАЛЕ және бүйрек өзекшелерінен тұрады.

Нефрон құрылысы:

Мальпиги денешігі Корпускулюм РЕНАЛЕ шумақтан ГЛОМЕРУЛУС және оны қоршаған Қос қабырғалыбокалтәрізді Шумлянский- Боумен атты шумақ қапшықтан КАПСУЛА ГЛОМЕРУЛИ тұрады. Шумақ қапшығының қуысы нефрон өзекшесінің проксимальді бөлігіне ПРАС ПРОКСИМАЛИС ТУБУЛИ НЕФРОНИ немесе иреленген проксимальді өзекшеге  ТУБУЛУС РЕНАЛИС КОНТОРТУС жалғасады. Бұл өзекше одан әрі бүйректің милы затының немесе пирамиданың терең қабатына қарай өтіп, нефрон (Генле ілмегі) ілмегіне жалғасады.

ГЕНЛЕ ілмегі АНСА НЕФРОНИ Нефрон өзекшенің дистальді бөлігіне ПРАС ДИСТАЛИС ТУБУЛИ НЕФРОНИ жалғасып жинаушы түтікшеге ТУБУЛУС РЕНАЛИС КОЛЛИГЕНС ашылады.

 

 

 

 

63.Бүйректің юкстагломерулярлық аппараты туралы түсінік.

Нефрон барлық деңгейде  келетін және жанасатын қантамырлармен қоршалған.Нефронның 80% бөлігі бүйректің қыртыс заты қалыңдығында НЕФРОНУМ КОРТИКАЛЕ орналасқан. Қалған нефрондардың шумағы милы затқа жатады, ал ілмек төмендеген және жағарылаған бөліктермен милы затқа орналасады. Бүйректің милы затында орналасқан нефрондар «юкстамедулярлы» нефрондар, НЕФРОНУМ ЮКСТАМЕДУЛЯР деп аталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

64.Бүйректің қызметтері.Бүйректің форникалдық аппараты.

Үлкен және кіші бүйрек тостағаншалары мен бүйрек түбегінің құрылысы біртекті . Олардың қабырғаларының құрылысы:Шырышты , бұлшықеттік және сыртқы дәнекер тінді қабаттардан тұрады. Кіші тостағанша қабырғасында , оның күмбезі тұсында  біріңғай салалы бұлшықет талшықтары  сақинатәрізді  қабат күмбез қасыңқысын түзеді. Кіші тостағанша қабырғаларының бұл бөлігіне нерв талшықтары мен қан және лимфа тамырлары жақын жатады. Осы құрылымдар бүйректің форникалық аппаратының құрамына кіреді.

Бүйректің форникалық аппаратының  маңызы: юүйрек паренхимасынан кіші тостағаншаларға несептің шағарылуы және кіші тастағаншалардан несептің кері өтпеуіне кедергі жасауы.

Форникалық аппарат жұмысының принципі сауу аппартаының механизміне ұқсас , несеп өз-бетімен ақпайды , ол бүртіктен кіші тастағаншаларға белсенді сауылады. Форникалық аппарат жұмыс механизміне төрт бұлшықет қатысады , олар жиырылу қабілетімен иемденеді.

Бүйрек тастағаншаларының  қабырғасында , күмбезден жағары М.ЛЕВАТОР ФОРНИКИС оның айналасында М.СФИНСТЕР ФОРНИКИС кіші тостағанша тұсында жан-жағында М. СПИРАЛИС КАЛИЦИС орналасқан.

Тостағаншаларда несептің жиналуы және олардан шығарылуы екі кезекпен жүреді:

1 Систола , жиырылу 20 сек тен 45 сек дейін

2 Диастола , босаңсу 10-15 сек

М ЛЕВАТОР ФОРНИКИС пен М.ЛОНГИТУДИНАЛИС  КАЛИЦИС тостағанша қуысын кеңейтіп , несеп жиналуына жағдай тудырып, ал М. СФИНСТЕР ФОРНИЦИС пен СПИРАЛИС КАЛИЦИС тостағаншаны тарылтып , оны босатады.

 

65. Бүйректің қанмен қамтамасыз етілу ерекшеліктері. Зәрдің түзілу кезеңдері және шығарылу жолдары.

Бүйректің қантамыр арнасы арқылы , вена және капиллярлармен көресетілген  ,олар арқылы тәулігіне 1500-1800 қан ағады. Бүйрек қақпсаы ХУЛУС РЕНАЛИС арқылы кірген бүйрек артериясы А. РЕНАЛИС алдыңғы және артқы тармақтарға бөлінеді. Бүйрек қойнауында алдыңғы және артқы тармақтар бүйрек түбекгің алдынан және артынан жүріп сегментарлықартерияларға бөлінеді. Алдыңғы тармақтан4сегментарлық артерия: Жоғарғы сегментке А. СЕГМЕНТИ СУПЕРИОРИС, жоғарғы аодыңғы А. СЕГМЕНТИ АНТЕРИОРИС СУПЕРИОРИС, төменгі алдыңғыА.СЕГМЕНТИ АНТЕРИОРИС ИНФЕРИОРИС және төменгі А. СЕГМЕНТИ ИНФЕРИОРИС тармақталады.

—–Бүйрек артериясының артқы тармағы мүшенің артқы тармағы мүшенің артқы сегментіне А. СЕГМЕНТИ ПОСТЕРИОРИС атауымен жалғасады.Сегментарлық артериялар үлесаралық артерияларға АА.ИНТЕРЛОБАРИС тармақталады. Олардың әкелуші шумақ артериоласы АРТЕРИОЛА ГЛОМЕРУЛАРИС АФФЕРЕНС  басталып , капиллярларға жалғасады. Капиллярлардан шумақ ГЛОМЕРУЛУС  қалыптасады. Шумақтан әкетуші шумақ артериоласы , АРТЕРИОЛА ГЛМЕРУЛЯРИС ЕФФЕРЕНС басталады. , оның диаметрі әкелуші тамырға қарағанда кіші Шумақтан шыққан әкетуші тамыр бүйрек өзекшелерін шырмап , бүйректің милы және қартыс заттарында  капилляр торын түзетін капиллярларға тарайды.

—–Бүйректің милы затына доғалық, үлесаралық және кейбір әкетуші шумақ артериоласынан пирамидаларды қанмен қамтамасыз ететін артериоларлар АРТЕРИОЛА РЕКТИ тармақталады.

——Бүйректің қыртыс затаының капилляр торынан венулалар қалыптасып ВВ. ИНТЕРЛОБУЛЯРЕС, түзіледі олар доғалық веналарға ВВ. АРКУТАЕ құяды. Бүйректің қыртыс затының беткей қабаты мен фиброзды қабығында жұлдызша венулалар ВЕНУЛА СТЕЛЛЕТЭ қалыптасып доғалық веналарға ашылады. Олар үлесаралық веналарға ВВ.ИНТЕРЛОБУЛЯРИС бүйрек қойнауына кіріп , өзара бірігіп , бүйрек венасын түзеді. Бүйрек венасы В.РЕНАЛИС бүйрек қақпасынан шығып, төменгі қуыс венаға ашылады.

Бүйректің лимфа тамырлары қан  тамырлармен бірге жүріп, бүйрек қақпасынан шағады. Лимфа тамырлары бел лимфа түйіндеріне НОДИ ЛИМФ. ЛЮМБАЛЕС құяды.

Адам зәрінің шамамен 96%-ы су, 1,5%-ы бейағзалық заттар. Зәрде хлорлы натрий мөлшері көбірек, сульфаттар, фосфаттар, калий, кальций, магний карбонаттары аз мөлшерін құрайды. Зәрдің құрамында 2,5% ағзалық заттар болады. Әсіресе несепнәр (мочевина), зәр қышқылы көбірек кездеседі. Несепнәр бауырда аммиактан түзіледі. Ересек адам тәулігіне шамамен 1,2 -1,6 л зәр бөледі. Көптеген ауруларды анықтау үшін зәрді талдауға алып зерттейді. Зәрдің сарғыш түсті болуы оның құрамындағы урохром пигментіне байланысты. Урохром гемоглобиннің ыдырауынан, ішек пен бүйректе ет пигментінен түзіледі. Зәрдің құрамындағы азотты өнімдер несепнәрмен бірге шығарылады.

Зәрдің түзілуі

Бүйректен тәулігіне 1700-1800 л астам қан ағып өтеді. Бүйректе зәрдің түзілуі, оның қанмен ерекше қамтамасыз етілуіне тікелей байланысты. Бүйректе зәрдің түзілуі 2 кезеңнен тұрады: сүзілу (фильтрация), және қайта сіңірілу (реабсорбция). Латынша «абсорбция» – сүзілу, «ре» – косымша кері қайту деген ұғымдарды білдіреді.

Зәр түзілудің сүзілу кезеңінде бүйректің қыртысты затында орналаскан бүйрек денешігіндегі қылтамыр шумағындағы қаннан зәр бөлінеді. Мұны бірінші реттік зәр түзілу деп атайды. Бірінші рет түзілген зәрдің мөлшері өте көп болады. Бүйректен ағып өтетін әрбір 10 л қаннан 1 л бірінші реттік зәр түзіледі. Бірінші реттік зәрдің құрамы қан сарысуына ұқсас, бірақ онда нәруыздар болмайды. Бірінші рет түзілген зәрдің құрамындағы судың көп мөлшері қайтадан канға өтеді. Сонымен бірге ағзаға қажетті қант, аминқышкылдары, натрий, калий иондары, су және басқа заттар да қайтадан қанға сіңіріледі. Судың және басқа заттардың қайтадан қанға сіңірілуі нәтижесінде тәулігіне шамамен 1,5 л екінші реттік зәр түзіледі.

Бүйректе зәрдің сыртқа шығарылуы өсімді жүйке жүйесі арқылы (жұлынның сегізкөз бөліміндегі орталық) реттеледі. Сонымен бірге бүйректің кызметін реттеуге аралық мидан (гипоталамустан) түзіліп, гипофиздың артқы бөлімінен бөлінетін вазопрессин гормоны да қатысады. Зәрдің бөліну мөлшері әсер ететін заттарға (тағамға) және орта жағдайына да байланысты. Суық күндері суды көп ішіп, құрамында нәруызы көп тағамдарды пайдаланғанда зәр көп бөлінеді. Ауаның, температураның жоғарылауы, құрғақ тамақ зәр бөлінуін азайтады. Зәр несепағармен қуыққа толып, оданзәршығару өзегі (үрпі жолы) арқылы сыртқа шығарылады.

   89)Бүйрек үсті бездері хроматифон  денешіктері құрылысы мен қызметтеріБүйрек үсті без сырт жағынан фиброзды қабықпен қапталған жұп без. Ол сыртқы қыртыстық қабатқа және ішкі — боз затқа бөлінеді. Қыртыстық қабат үш аймаққа бөлінеді сырткы — шумақты, ортаңғы — шоғырлы және ішкі — торлы аймақтар. Әр аймақ өзіне тән гормондар түзеді. Бозғылт зат хром тұздарының әсерінен сарғыш түске боялған хромаффиндік торшалардан құралған. Бұл кабатта көптеген нерв талшықтары мен ганглиоздық (симпатикалық) нерв торшалары кездеседі,Бездің қыртыстық қабатында түзілетін гормондар минералокортикоидтар (альдостерон, дезоксикортикостерон), глюкокортикоидтар (гидрокортизон, кортизон, кортикостерон), андренокортикоидтар (андростендион, андростерон, эстрон, прогестерон) болып 3 топқа бөлінеді,Минераакортикоидтар организмде минералды заттардың алмасуын — натрий мен калий деңгейін, реттейді. Минералокортикоидтар жетіспесе организм натрийді, суды, хлоридтерді көп бөліп шығарады да, ішкі ортаның қасиеттері өзгеріп, тіршілік жағдайлары бұзылады.Глюкокортикоидтар көмірсулар, белоктар, майлар алмасуына әсер етеді, ұлпаларда белоктың ыдырауын күшейтіп, олардың синтезін бәсеңдетеді. Глюкокортикоидтар әсерімен қан құрамындағы амин қышқылдарының мөлшері өсіп, олар бауырда глюкоза мен гликогенге айнала қордағы май шығыны артып, қуат алмасуы күшейеді. Бұл гормондар антиденедердің түзілуін баяулатып, қабыну процесін өршітпеуде маңызды орын алып, булығу (стресс) тудыратын әр түрлі қолайсыз факторлардың әсеріне бейімделуде маңызды рөл атқарады.Бүйрек үсті безінің қыртыстық бөлігінің қызметі нашарласа адам аддисон дертіне шалдығады тері қола түске боялып, адам арықтайды, тәбет нашарлап, қандағы қант мөлшері азаяды, қан қысымы төмендейді, астения (әлжуаздық) пайда болып, ішкі ортада натрий мөлшері азайып, калий мөлшері көбейеді.Бездің боз затында адреналин және норадреналин гормондары түзіледі. Бұл гормондар катехол туындысы болғандықтан катехоламиндер деп аталады. Олардың әсері симпатикалық нерв әсеріне ұқсас, сондықтан оларды симпатикалық аминдер деп те атайды.Адреналин тираминнің туындысы, ал норадреналин метилсізденген адреналин болып табылады, оның құрамында метил тобы болмайды.Катехоламиндер гликогенолиз және липолиз процестерін шапшаңдатады, көмірсулар мен майлар алмасуына әсер етіп, жылу реттеу, қан айналым процестеріне, бұлшық ет әрекетіне, ОНЖ-сі, тыныс алу және қан түзу мүшелерінің қызметіне ықпал жасайды. Адреналин жүрек етінің қозғыштығын күшейтіп, жиырылу күшін арттырды, жүрек жұмысын жиілетіп оның минуттық көлемін көбейтеді, қан қысымын жоғарылатады.Норадреналин жүрек етінің қозғыштығын өзгертпейді, жүрек жұмысын баяулатады. Бұл екі гормон да жүрек тамырлары арнасын кеңейтіп, тері тамырларын тарылтады, бауыр мен бұлшық еттерде гликогеннің ыдырауын күшейтіп, қандағы глгокозаның деңгейі жоғарылатады. Катехоламиндер организмді белсенді әрекеттерге дайындайды.

90)  Жүрек дамуы, топографиясы, шекаралыры, жүрек қақпақтарының алдыңғы кеуде  қабырғасына проекциясы.

Жүрек,cor  бұлшық ет қабырғалары жақсы дамыған, конус тәрізді қуысты ағза.                        Жүрек алдыңғы көкірек аралықтың төменгі бөлігінде бөлінде, көкеттің сіңірлі орталыгында, сол және оң өкпеқап қуыстарының аралығында орналасып, жүрекқаппен  pericardium, қапталып ірі қантамырлармен бекінген. Ересек адам жүрегінің салмағы 250-300 грамм Жүрек қабының ішкі беті жүректі ылғалдайтын және жиырылу кезінде үйкелісті кемітетін сұйықтық бөліп шығарады. Жүрекшенің бұлшықет қабығы беткей және терең ет қабаттарынан тұрады. Беткей ет қабатының кардиомиоциттері көлденеңінен орналасады. Ол оң және сол жүрекшелерді сыртынан қаптап, оларға ортақ қабат болып келеді. Терең ет қабаты әрбір жүрекшеде жекелей орналасады. Бұл қабаттың кардиомиоциттері ұзынынан орналасады. Жүрек қарыншаларының бұлшықет қабығында айқын байқалатын бес ет қабаты болады. Олардың сыртқы беткей және ішкі бұлшықет қабаттарын қиғаш жатқан кардиомиоциттер, ал ортаңғы үш ет қабаттарын сегіздік тәрізді иіле орналасқан жүрек ет жасушалары түзеді.Жүректің артқы-жоғарғы кеңейген бөлігін жүрек негізі  basis cordis, оған ірі веналар ашылып, одан ірі артериялар шығады. Алдыңғы –төменгі бос бөлігі жүрек ұшы apex cordis деп аталады.  Жүректің құрылысы оның атқаратын қызметіне сай келеді. Ол тұтас арқылы екі — сол жақ және оң жақ бөлікке бөлінген. Ал жүректің әр бөлігі бір-бірімен жалғасқан екі бөлімнен: жоғарғы — құлақшадан және төменгі — қарыншадан тұрады. Жүректің құрылысы оның атқаратын қызметіне сай келеді. Ол тұтас арқылы екі — сол жақ және оң жақ бөлікке бөлінген. Ал жүректің әр бөлігі бір-бірімен жалғасқан екі бөлімнен: жоғарғы — құлақшадан және төменгі — қарыншадан тұрады. Жүрек жүрекқаппен бірге ассиметриялы кеуде қуысында, алдыңғы көкірекаралықта орналасады;оның 3/2 бөлігі орталық сызықтан сол, ал 3/1 бөлігі  оң болікте жатады. Жүректің ұзындық болігі қиғаш, жоғарыдан төмен, оңнан солға, арттан алға ораналасады.Жүректің оң веналық бөлімі алдынан, сол артериялық бөлімі артта бұрылып орналасады. Жүрек алдынан ж/е бүйірінен өкпеқапта орналасып өкпемен, оның аз бөлігі алдынан төспен қабырға шеміршектеріне жанасады.Жүректің жоғарғы шекарасы оң ж/е сол 3-і  қабырға шеміршектерінің  жоғарғы жиектерін байланыстыратын сызық бойымен отеді,Оң шекарасы 3-і оң қабырға шеміршегінің жоғарғы жиегінен вертикальді төмен 5-і қабырға шеміршегіне дейін.Төменгі шекарасы 5-і оң қабырға шеміршегінен  жүрек ұшына дейін  өткізілген сызық бойымен :жүрек ұшы  сол 5-і қабырғааралықта ортанғы  бұғаналық сызықтан 1-1,5 см ішке қараи анықталады.Сол шекарасы үшінші сол қабырғаның жоғарғы жиегінен жүрек ұшына деиін.Жүректің шекарасы  Жүректің  көкетке қараған беті жалпақ, артқы төменгі- көкеттік бетін,facies  diafragmatika, төс пен қабырға              шеміршектеріне қаараған беті дөңес, алдынғы-жоғарғы-төс қабырғалық бетін,facies sternocostalis, және оң-алдыңғы ұзын, сол қысқа дөңгелек жиектеріне ажыратады.Жүректің бетінде 3 жүлге бар .Тәждік жүлге – жұрекшелер мен қарыншалар шекарасында орналасады және алдыңғы, артқы бойлық жүлгелер бір қарыншаны екіншіден  бөледі.Тәждік жүлгеде,Sulcus coronaries , жүректің меншікті тамырлары жатады, тәждік жүлге төс-қабырғалық бетте өкпе сабауының жиегіне дейін ғана жетеді.Алдыңғы қарынша –аралық  sulcus interventricularis anterior, ж/у  артқы қарынша –аралық жүлгелерді, sulcus interventricularis posterior , ажыратады. Бұл жүлгелерде жүректің тәждік тамырларының тармақтары орналасады.

91)Жүрек камераларынын құрылысы.Жүректің клапан аппараты.Құлақшалар құрылысымен қызметі.   

  Адам жүрегінің пішіні конусқа ұқсас, оның оң жақ жалпақтау келген бөлігі – негізі, ал сол жақтағы сүйір бөлігі ұшы деп аталады. Жүректің ұшы сол жақтағы 5-жұп қабырғаның шеміршекті шетіне сәйкес келеді. Жүрек циклі. Клапанды аппараттың мәні.
Адам жүрегі – қуысты бұлшықетті мүше. Тұтас вертикаль перде арқылы ол екі жарты бөлікке бөлінеді: сол және оң. Горизонталь бағытта өтетін екінші перде жүректі төрт қуысқа бөледі: жоғарғы қуыстар- жүрекшелер, төменгі- қарыншалар. Жаңа туған нәрестенің жүрегінің массасы орта есеппен 20 г- ға тең. Ересек адамның жүрегінің массасы 0,425—0,570 кг. Ересек адамның жүрегінің ұзындығы 12—15 см- ге жетеді, көлденең қимасының өлшемі 8—10 см, алдыңғы- артқы 5-8 см. Жүректің массасы мен өлшемдері кейбір ауруларда (жүрек ақауы) және ұзақ уақыт ауыр дене еңбегімен немесе спортпен шұғылданатын адамдарда өзгереді. Жүрек қабырғасы үш қабаттан тұрады: ішкі, ортаңғы және сыртқы.
Ішкі қабат эндотелийлі (қан және лимфа тамырларын ішінен астарлайтын жалпақ жасушалар қабаты) қабықшадан (эндокард) тұрады, ол жүректің ішкі бетін астарлап жатады. Ортаңғы қабат (миокард) көлденең- жолақты бұлшықеттен тұрады. Жүрекшелер бұлшықеттері қарынша бұлшықеттерінен дәнекер ұлпалар (тіндер) пердесімен бөлінген, осы тіндер тығыз фиброзды талшықтардан құралады – фиброзды сақина. Жүрекшелердің бұлшықетті қабаты қарыншалардың бұлшықетті қабатына қарағанда бірталай нашар жетілген, ол жүректің әр бөлігінің жасайтын қызметтерінің ерекшелігіне байланысты. Жүректің сыртқы беті сірі қабықпен (эпикард) қапталған, ол жүрек маңы қапшығының (сөмкенің)- перикардтың, ішкі жапырағы болып табылады. Сірі қабықтың астында аса ірі жүрек артериялары мен көктамырлары орналасқан, олар жүрек тіндерін қанмен қамтамасыз етеді, және жүректі невртендіретін (иннервация) жүйке жасушаларының, жүйке талшықтарының көп шоғыры орналасқан.
Перикард ( жүректің қабы) жүректі қапшық сияқты қоршап тұрады және оның еркін қозғалуын қамтамасыз етеді. Ол қанмен толатын жүректің созылуын шектейді және жүрек қантамырлары үшін тірек болып табылады.
Жүректе екі қақпақша (клапан) бар: атривентрикулярлы және айшық.
Атривентрикулярлы клапандар жүрекшелер мен сәйкес қарыншалар аралығында орналасады. Жартылай айшық клапандар аортаны сол жақ қарыншадан, ал өкпе өзегін (ствол) оң қарыншадан бөліп тұрады.
Жүрек қызметінің екі фазасын бөліп көрсетуге болады: систола (жиырылу) және диастола (босаңсу). Жүрек циклінің әртүрлі фазасының ұзақтығы жүректің жиырылу жиілігіне байланысты. Жүректің жиі жиырылуы кезінде әр фазаның қызметі төмендейді, әсіресе диастоланың. Жүрекшелердің диастоласы кезінде атривентрикулярлы клапандар ашық және сәйкес тамырлардан келетін қан олардың қуыстарын ғана толтырып қоймай, қарыншаларды да толтырады.
Жүрекшелердің систоласы кезінде қарыншалар толығымен қанмен толады. Осы кезде қанның қуыс және өкпе көктамырларына кері ағысы болмайды. Қарыншалар систоласының аяғында олардағы қысым аорта мен өкпе өзегіндегі қысымдардан үлкен болады. Бұл айшықты клапандардың ашылуына себепші болады, ал қан қарыншалардан сәйкес тамырларға ағады. Қарыншалар диастоласы кезінде олардағы қысым кенет төмендеп, ол қанның қарыншаларға қарай кері ағуына жағдай жасайды. Сөйтіп жүрек клапандарының ашылып- жабылуы жүрек қуысындағы қысымдардың өзгеруімен байланысты.
Жүрек бұлшықеті қозғыштыққа, қозуды өткізуге, жиырылуға қабілетті.
Қозғыштық. Жүрек бұлшықетінің қаңқа бұлшықетіне қарағанда қозғыштығы төмен. Жүрек бұлшықетінде қозудың пайда болуы үшін қаңқа бұлшықетімен салыстырғанда күшті тітіркендіргішті қолдану қажет. Жүрек бұлшықетінің реакциясының шамасы берілетін тітіркендіру күшіне (электрлік, механикалық, химиялық және т.б.) байланысты болмайтындығы анықталған. Жүрек бұлшықеті шекті (табалдырықты) және шамасы үлкен тітіркендіруде де максимал жиырылады.
Өткізгіштік. Қозу толқыны жүрек бұлшықетінің талшықтары және жүректің арнайы тіні арқылы әртүрлі жылдамдықпен тарайды. Қозу жүрекшелер бұлшықеттерінің талшықтарымен 0,8—1,0 м/с жылдамдықпен, қарыншалар бұлшықеттерінің талшықтарымен 0,8—0,9 м/с жылдамдықпен, ал жүректің арнайы тіні арқылы 2,0—4,2 м/с жылдамдықпен таралады. Жиырылғыштық. Жүрек бұлшықетінің жиырылуының өзіндік ерекшелігі бар. Алдымен жүрекшелер бұлшықеттері жиырылады, содан соң – папиллярлық бұлшықеттер мен қарыншалар бұлшықетінің қабаты жиырылады. Ары қарай жиырылу қарыншалардың ішкі қабатын қамтиды, ол қарыншалар қуыстарынан қанның аорта мен өкпе өзегіне ағуын қаматамасыз етеді. Жүрек бұлшықетінің физиологиялық ерекшелігі – созыңқы рефрактерлі периоды мен автоматиясы болып табылады. Жүректің құрылысы оның атқаратын қызметіне сай келеді. Ол тұтас арқылы екі — сол жақ және оң жақ бөлікке бөлінген. Ал жүректің әр бөлігі бір-бірімен жалғасқан екі бөлімнен: жоғарғы — құлақшадан және төменгі — қарыншадан тұрады. Сонымен, адамның жүрегі бүкіл сүтқоректі жануарлардікі сияқты төрт камералы: ол екі құлақшадан және екі қарыншадан тұрады.Қарыншаға қарағанда құлақшаның қабырғасы әлдеқайда жұқа. Бұл құлақша жұмысының оншалықты көп болмауына байланысты. Ол жиырылған кезде қан қарыншаларға өтеді. Қарынша бүкіл тамырларды бойлай қан айдап, көп жұмыс атқарады. Көп жұмыс істейтіндіктен, сол жақ қарыншаның бұлшық еті оң жақ қарыншаның қабырғасынан қалың болады. Әрбір құлақша мен қарыншаның шекарасында жақтаулы қақпақшалар болады, олар сіңір талшықтары арқылы жүректің қабырғасына бекінеді. Бұл жақтаулы қақпақшалар.Құлақша жиырылғанда қақпақшаныыңы жақтаулары қарыншаның ішіне қарай салбырап, босап қалады. Сондықтан қан құлақшадан қарыншаға еркін өтеді. Қарынша жиырылғанда қақпақшаның жақтаулары тығыз жабылып, құлақшаның кіре беріс жолын бітейді, сондықтан қан тек бір бағытта — құлақшадан қарыншаға қарай ағады, одан қан тамырларына барады.

92)Жүрекке кіретін ж/е жүректен шығатын ірі тамырлар.ҚАШАртериялар.Организде веналық қан веналар арқылы оң жүрекшеге atrium cordis dexter ,одан оң жүрекше-қарынша  тесігі арқылы оң қарыншаға ,ventricylus cordis dexter,құйылады.Кейін оң қарыншадан қан өкпе сабауына , truncus pulmonales , одан өкпе артериялары aa pulmonales,арқылы оң жане сол өкпеге барады.Өкпеде өкпе  артериялары қсақ тамырларға ,капиллярларға , vasa capiilaria тармақталады.Өкпеде веналақ қан оттегіне қанығып ,артериялық қан 4 өкпе  венасы, vv pulmonales , арқылы сол жүрекшеге,atrium cordis sinistrum, одан сол жүрекше –қарынша тесігі арқылы сол қарыгшаға ,ventriculuc cordis sinistrum барады.

Жүректің сол қарыншасынан қан ең ірі артериялық тамыр қолқаға- aorta ,жане оның тармақтары организмнің тіндерінде капиллярларға тармақталып , дененің барлық ағзаларына тармақталады.Тіндерге оттегін беріп ,өзі комірқышқыл газын сіңіріп ,веналақ қанға айналады.Капиллярлард қайтадан бір-бірімен қосылып, ірі тамырлар веналарды-venae түзеді.Жалпы қан айналым шенбері екеку

1-Кіші қан айналым шеңбері-circulus sanginus minor-немесе өкпелік қан айналым шеңбері деп те аталады.Ол жүректің оң өкпе сабауы арқылы ,оның тармақталуы ,өкпедегі капилляр торы ,өкпе  веналары жіне сол жүрекшемен аяқталатын бқлікті айтады.

    Үлкен қан  айналым шеңбері -Circulus sanginus major  немесе денелік қан айналым шеңбері депте аталадаы.Ол жүректің сол қарыншасынан басталып, қолқа арқылы оның тармақтары  барлық дене ағзаларына тіндеріне  алып баратын бөлікті айтамыз.

93)Жүрек қабырғаларының құрылысы.Жүрекшелермен қарыншалар миокардысының құрылысы.

 

Жүрек қабырғасы үш қабаттан тұрады: ішкі, ортаңғы және сыртқы.

Ішкі қабат эндотелийлі (қан және лимфа тамырларын ішінен астарлайтын жалпақ жасушалар қабаты) қабықшадан (эндокард) тұрады, ол жүректің ішкі бетін астарлап жатады. Ортаңғы қабат (миокард) көлденең- жолақты бұлшықеттен тұрады. Миокард жүрек қабырғаларының ен қалың бөлігі.Миокардтың қаңқалық бқлшықет тіндерінен айырмашылығы –жекелеген копядролы талшықтардан тұрмайды,олар бір ядролы жасушалардың –кардиомиоциттердің торы болып табылады.Жүрек бұлшықетінде екі бөлім ажыратылады :жүрекшелердің және қарыншалардың бұлшықет қабаттары.Екі бөлімнің талшықтарыда екі фиброзды сақинадан-anuli fibrosi-басталады,олардың біреуіostium atrioventriculare dextrum-ды ,ал екіншісі     ostium atrioventriculare sinstumdi қоршап жатады.Жүрекшелер бұлшықеттері қарынша бұлшықеттерінен дәнекер ұлпалар (тіндер) пердесімен бөлінген, осы тіндер тығыз фиброзды талшықтардан құралады – фиброзды сақина. Жүрекшелердің бұлшықетті қабаты қарыншалардың бұлшықетті қабатына қарағанда бірталай нашар жетілген, ол жүректің әр бөлігінің жасайтын қызметтерінің ерекшелігіне байланысты. Жүректің сыртқы беті сірі қабықпен (эпикард) қапталған, ол жүрек маңы қапшығының (сөмкенің)- перикардтың, ішкі жапырағы болып табылады. Сірі қабықтың астында аса ірі жүрек артериялары мен көктамырлары орналасқан, олар жүрек тіндерін қанмен қамтамасыз етеді, және жүректі невртендіретін (иннервация) жүйке жасушаларының, жүйке талшықтарының көп шоғыры орналасқан.

Перикард ( жүректің қабы) жүректі қапшық сияқты қоршап тұрады және оның еркін қозғалуын қамтамасыз етеді. Ол қанмен толатын жүректің созылуын шектейді және жүрек қантамырлары үшін тірек болып табылады.Жүрекшелердің бұлшықеттік қабығы.Жүрекшелер қабырғасында екі  бұлшықеттік қабаты ажыратылады:беткей және терең.Беткей қабаттардың бұлшықеттік будалары көлденең бағытта жүріп екі жүрекшеге жалпы, олар жүрекшелердің алдыңғы бетінде жақсы дамып ,екі құлақшаның ішкі бетіне отеді.

94)Жүрек жұмысы.Жүректің откізғіштік жүйесі, оның парктикалық маңызы.

Жүрек. Жүректің анатомиялық құрылысы.

Адам жүрегі – қуысты бұлшықетті мүше. Тұтас вертикаль перде арқылы ол екі жарты бөлікке бөлінеді: сол және оң. Горизонталь бағытта өтетін екінші перде жүректі төрт қуысқа бөледі: жоғарғы қуыстар- жүрекшелер, төменгі- қарыншалар. Жаңа туған нәрестенің жүрегінің массасы орта есеппен 20 г- ға тең. Ересек адамның жүрегінің массасы 0,425—0,570 кг. Ересек адамның жүрегінің ұзындығы 12—15 см- ге жетеді, көлденең қимасының өлшемі 8—10 см, алдыңғы- артқы 5-8 см. Жүректің массасы мен өлшемдері кейбір ауруларда (жүрек ақауы) және ұзақ уақыт ауыр дене еңбегімен немесе спортпен шұғылданатын адамдарда өзгереді. Жүрек қабырғасы үш қабаттан тұрады: ішкі, ортаңғы және сыртқы.Ішкі қабат эндотелийлі (қан және лимфа тамырларын ішінен астарлайтын жалпақ жасушалар қабаты) қабықшадан (эндокард) тұрады, ол жүректің ішкі бетін астарлап жатады. Ортаңғы қабат (миокард) көлденең- жолақты бұлшықеттен тұрады. Жүрекшелер бұлшықеттері қарынша бұлшықеттерінен дәнекер ұлпалар (тіндер) пердесімен бөлінген, осы тіндер тығыз фиброзды талшықтардан құралады – фиброзды сақина. Жүрекшелердің бұлшықетті қабаты қарыншалардың бұлшықетті қабатына қарағанда бірталай нашар жетілген, ол жүректің әр бөлігінің жасайтын қызметтерінің ерекшелігіне байланысты. Жүректің сыртқы беті сірі қабықпен (эпикард) қапталған, ол жүрек маңы қапшығының (сөмкенің)- перикардтың, ішкі жапырағы болып табылады. Сірі қабықтың астында аса ірі жүрек артериялары мен көктамырлары орналасқан, олар жүрек тіндерін қанмен қамтамасыз етеді, және жүректі невртендіретін (иннервация) жүйке жасушаларының, жүйке талшықтарының көп шоғыры орналасқан. Жүректің өткізгіштік жүйесінің қызметтері.

Ырғақты серпіністердің спонтанды өндірілуі синусты- жүрекше түйіншектің көптеген жасушаларының үйлесімді қызметінің нәтижесі болып табылады және ол осы жасушалардың тығыз байланысы (нексус) арқылы және электротонды өзара әсерлесуімен қамтамасыз етіледі. Синусты- жүрекше түйіншегінде пайда болған қозу өткізгіштік жүйе арқылы жиырылғыш миокардқа беріледі.Жүректің өткізгіштік жүйесінің ерекшелігі әр жасушаның қозуды өздігінен өндіру қабілеттілігі болып табылады. Жиілігі минутына 60-80 серпіністерді өндіретін синусты- жүрекше түйіншегінен өткізгіштік жүйенің алыстауына қарай оның әртүрлі бөлігінің автоматияға қабілеттілігінің төмендеуін өрнектейтін автоматия градиенті бар болады.Әдеттегі жағдайларда өткізгіштік жүйенің барлық төмен орналасқан бөліктерінің автоматиясы синусты- жүрекше түйіншегінен келетін жиі серпіністермен жойылады. Осы түйіншектің зақымдануы не істен шығуы кезінде жүрекше- қарынша түйіншегі ырғақты басқарушы бола алады. Осы кезде серпіністер минутына 40-50 рет пайда болады. Егер осы түйіншек өшетін болса, онда жүрекше- қарынша шоғырының (Гис шоғыры) талшықтары ырғақты басқарушы болып табылады.Осы кезде жүректің жиырылу жиілігі минутына 30-40-тан артпайды. Егер осы ырғақты басқарушы да істен шығатын болса, онда қозу үрдісі Пуркинье талшықтарының жасушаларында спонтанды пайда болуы мүмкін. Осы кезде жүрек ырғағы өте сирек болады- минутына шамамен 20 рет.Жүректің өткізгіштік жүйесінің айрықша ерекшілігі оның жасушаларында жасушааралық контактінің – нексустардың көп мөлшерде бар болуы. Осы контактілер қозудың бір жасушадан басқа жасушаға өтетін жері болып табылады. Осындай контактілер өткізгіштік жүйе мен жұмыс миокарды жасушаларының арасында да болады. Контактінің бар болуы арқасында жеке жасушалардан тұратын миокард тұтас біртұтас түрінде жұмыс жасайды. Жасуашааралық контактінің көп болуы миокардта қозудың таралуының сенімділігін арттырады.Синусты- жүрекше түйіншегінде пайда болған қозу жүрекшелер арқылы таралып, жүрекше- қарынша (атриовентрикулярлы) түйіншегіне жетеді. Жылы қанды жануарлардың жүрегінде синусты- жүрекше мен жүрекше – қарынша түйіншектері арасында, және де оң және сол жүрекшелер арасында арнайы өткізгіштік жолдар болады. Осы өткізгіштік жолдардағы қозудың таралу жылдамдығы жұмысшы миокард бойымен қозудың таралу жылдамдығынан соншалықты артық болмайды. Бұлшықет талшықтарының кішкене қалындығы және олардың ерекше тәсілмен бірігуі арқасында жүрекше- қарынша түйіншегінде қозудың таралуының бөгелуі пайда болады. Осы бөгелу салдарынан қозу жүрекше – қарынша шоғырына және жүректің өткізгіштік миоциттеріне (Пуркинье талшығы) тек жүрекшелер бұлшықеттері жиырылып үлгеріп, қанды жүрекшеден қарыншаға ығыстырып үлгергеннен кейін ғана жетеді.Ендеше атриовентрикулярлы кідіріс (бөгелу) жүрекшелер мен қарыншалардың қажетті тізбекті жиырылуын қамтамасыз етеді. Жүрекше – қарынша шоғырында және диффузиялы орналасқан жүректің өткізгішітік миоциттерінде қозудың таралу жылдамдығы 4,5-5 м/с-ке жетеді, ол жұмыс миокардымен қозудың таралу жылдамдығынан 5 есе жоғары. Осының арқасында қарыншалар миокарды жасушаларының жиырылуы бір мезгілде өтеді, яғни синхронды (сурет7.2). Жасушалардың жиырылу синхрондылығы миокардтың қуатын арттырады және қарыншалардың ығыстырушы қызметінің эффективтілігін артырады. Егер қозу жүрекше- қарынша шоғыры арқылы таралмай, жұмыс миокардының жасушалары арқылы таралса, яғни диффузиялы, онда асинхронды жиырылу периоды біршама ұзақ болушы еді, миокард жасушаларының жиырылуға бір мезгілде қатыспай, біртіндеп қатысушы еді және қарыншалар өзінің қуатының 50%-ын жоғалтушы еді. Сөйтіп өткізгіштік жүйенің болуы жүректің бірқатар маңызды физиологиялық ерекшеліктерін қамтамасыз етеді:

1) серпіністердің ырғақты өндірілуін (әрекет потенциалы);

2) жүрекшелер мен қарыншалардың қажетті тізбекті жиырылуын (координациясын);

3) қарыншалар миокардының жасушаларының жиырылу үрдісіне синхронды қатынасуын (ол систоланың тиімділігін арттырады).

95)Жүрекқаптың құрылыс ерекшеліктері,оның топографиясы.

. Жүрек жүрекқаппен бірге ассиметриялы кеуде қуысында, алдыңғы көкірекаралықта орналасады;оның 3/2 бөлігі орталық сызықтан сол, ал 3/1 бөлігі  оң болікте жатады. Жүректің ұзындық болігі қиғаш, жоғарыдан төмен, оңнан солға, арттан алға ораналасады.Жүректің оң веналық бөлімі алдынан, сол артериялық бөлімі артта бұрылып орналасады. Жүрек алдынан ж/е бүйірінен өкпеқапта орналасып өкпемен, оның аз бөлігі алдынан төспен қабырға шеміршектеріне жанасады.Жүректің жоғарғы шекарасы оң ж/е сол 3-і  қабырға шеміршектерінің  жоғарғы жиектерін байланыстыратын сызық бойымен отеді,Оң шекарасы 3-і оң қабырға шеміршегінің жоғарғы жиегінен вертикальді төмен 5-і қабырға шеміршегіне дейін.Төменгі шекарасы 5-і оң қабырға шеміршегінен  жүрек ұшына дейін  өткізілген сызық бойымен :жүрек ұшы  сол 5-і қабырғааралықта ортанғы  бұғаналық сызықтан 1-1,5 см ішке қараи анықталады.Сол шекарасы үшінші сол қабырғаның жоғарғы жиегінен жүрек ұшына деиін.Оң жане сол жүрекше –қарынша тесіктері алдыңғы кеуде торына қиғаш сызық бойымен ,яғни 3-і сол қабырға шеиіршегінің төстік шетінен 6-ы оң қабырға шеміршегіне проекцияланады.Сол тесік осы сызықта 3 –і сол қабырға шеміршегі деңгейінде, оң 5-і оң қабырға шеміршегінің төске бекіген жерінде ораналасады.Қолқа тесігі төстің сол жиегінің артында 3-і  сол қабырға шеміршегінің  төске бекінген жерінде жатады.

96)Жүректің негізгі жане қосалқы қанмен қамтамасыз етілу қайнар көздері.Жүрек қабырғасында артериялардың таралу ы , жүректе қанайналым шеңберінің қалыптасуы. Жүректен ағзаларға қараи шығып, оларға қан акелетін тамырлар артериялар деп аталады.Артериялардың қабырғасы 3 қабықтан тұрады.Ішкі қабықша –tunica intima –тамырлардың қуысы жағынан эндотелиймен астарланган, субэндотелиймен ішкі серпімді мембрана оранласады.Ортанғы қабық-tunica media –бірыңғай салалы бұлшықет тінне серпінді талшықтар мен ауысып,араласып отыратын миоциттерден құралған,сыртқы қабық-  tuniuca externa- дәнекер тінді талшықтардан тұрады.Артериялық қабырға серпімді қаңқа түзеді.Жүректен алыстаған сайын артериялар тармақтарға бөлініп, барған саиын ұсақтала береді.Ал жүрекке жақын артериялар негізінен қанды өткізу қызметін атқарады.Олардың ен бірінші міндеті  жүрек соғуынан лақтырылып шыгатын қан массассының әсерінен  тамыр қабырғасында механикалық сипатты құрылымдар, яғни серпімді талшықтармен мембраналар көбірек дамыған.Мұндай артериялар серпімді артериялар типі деп аталады. Жүректің қан тамырлар мен қамтамасыз етілуі екі артериямен: қолқаның алғашқы тармақтары оң тәждік, a.coranaria dextra, ж/е сол тәждік артерия ,   a coranaria sinistra жүреді.Оң  жақ тәждік  артерия- қолқадан оң жақ жүрекшенің сырт жағынан тәждік жүлгемен жұректің оң жақ жиегін орап өтіп, оның артқы бетінен ауысады.Ол бул жерде артқы қарыншаалаық тармаққа-r.interventricularisnposterior-ға  жалғасады.Бұл сонғы артқы қарынша аралық жүлгемен жүректің төбесіне деиін төмен түсіп, Сол жерде сол жақ тәждік артерия тармағымен анатомазданады.Оң жақ тәждік артерияның тармақтары оң жақ жүрекшені, оң жақ қарыншаның алғы қабырғасының бір бөлігі мен бүкіл артқы қабырғасын, сол жақ қарыншаның артқы қабырғасының кішкене бөлігін, жүрекше арлық пердені , қарыншааралық  перденің артқы 3/1ін, оң жақ қабырғаның емізікше бұлшық еттері мен сол жақ қарыншаның артқы емізікше бұлшықетін қамтамасыз етеді.Солжақ тәждік артерия –өолқаның сол жақ жартылай айшықты қақпақшасының қасынан шығып, сол жақ жүрекшенің алдынғы тәждік жүлгеде орналасады.Ол өкпе сабауымен сол жақ кішкене құлақшаның арасында екі тармақ береді:жіңішкелеу,алдынғы,қарыншааралық тармақ-ramus interventricularis anterior  ж/е ірілеу, сол жақты айналып отетін тармақ-ramus circumflexus.Бірінші тармақ алғы қарыншааралық жүлгемен жүректіің ұшына дейін түзіп , сол жерде оң жақ тәждік артерияның тармағымен анастомозданады.Еінші тармақ сол жақ тәждік артерияның негізгі сабауының жалғасы ретінде жүрек жүлгесімен жүректі  сол жағынаа орап өтіп, оң жақ тәждік артерииямен қосылады.Осының нәтижесінде бүкіл тәжді к жүлгесінде горизанталды жазықтықта орналасқан артериялық сақина түзіледі,одан жүрекке перпендикулярлы тармақтар шығады.Сақинаны жүректің жанама қан айналымы үшін қажетті бейімделу болып табылады.Сол жақ тәждік артерияның тармақтары сол жақ жүрекшені , сол жақ қарыншаның бүкіл алдыңғы қабырғасының көп болігін , оң жақ қарыншаның бүкіл алдыңғы қабырғасының бір бөлігін, қарыншааралық перденің 3/2 бөлігін жане сол жақ қаыншаның алдыңгы емізікше бұлшықетін қантамырларымен жабдықтаиды. .Жалпы қан айналым шенбері екеку

1-Кіші қан айналым шеңбері-circulus sanginus minor-немесе өкпелік қан айналым шеңбері деп те аталады.Ол жүректің оң өкпе сабауы арқылы ,оның тармақталуы ,өкпедегі капилляр торы ,өкпе  веналары жіне сол жүрекшемен аяқталатын бқлікті айтады.

    Үлкен қан  айналым шеңбері -Circulus sanginus major  немесе денелік қан айналым шеңбері депте аталадаы.Ол жүректің сол қарыншасынан басталып, қолқа арқылы оның тармақтары  барлық дене ағзаларына тіндеріне  алып баратын бөлікті айтамыз.

97)КҚАШ тамырлары , жалпы сипаттам , олардың окпеде таралу зандылықтары. Кіші қан айналым шеңбері-circulus sanginus minor-немесе өкпелік қан айналым шеңбері деп те аталады.Ол жүректің оң өкпе сабауы арқылы ,оның тармақталуы ,өкпедегі капилляр торы ,өкпе  веналары және сол жүрекшемен аяқталатын бөлікті айтады.

Өкпе сабауы-truncus  pulmonalis –вена қанның оң жақ қарыншадан окпеге акеледі.Ол trun. Arteriosus  жалгасы болып есептеледі де,артқы  жагында жатқан қолқаны қиып отип , қиғаш солға қараи жүреді.Өкпе сабауының алдында орналасуы  trun. Pulmonalis –тің    trun. Art-sus-тың вентралды болігінен , ал  қолқаның оның  дорсалды болігінен дамитындыгына  байланысты.Өкпе сабауы  5-6см  откеннен кейін қолқа  доғасы астында 4-5-і кеуде омыртқалары дең-де әрқайсысы  сайкесті окпеге кететін 2 ақырғы тармаққа  pulm.dextra ж/е  pulm. Sinistra –ға болінеді.Оң жақ ж/е сол жақ өкпе арт-ры ұрықтық кезеңде іргесі қаланатын 6-ы арт-қ догалардан дамиды.Ұзындау оң жақ өкпе арт-сы  оң жақ окпеге aorta ascendens пен жогаргы куыс вена артынан, сол жақ өкпе арт-ы  сол жақ  өкпеге  aorta ascendens  алдынан отеді.Окпеге откеннен кейін  a. pulm.dextra  мен  a. pulm. Sinistra тагы да окпенің сәйкестігі боліктерімен окпе сегменттеріне баратын тарамдарга болініп, одан әрі бронхтарга қосарлана аса ұсақ арт-я,артериола,прекапилляр, ж/е капиллярларга тармақталады.Бөлінетін жерге дейін  truncus  pulmonalis жүрекқкп  жапырақшасымен  жабылады. Бөлінетін жерден қолқаның ойыс жагына қараи дәнекер тінді  байламдық тартпа –lig arteriosumсозылып жатады, ол қабысып бітеліп кеткен ductus arteriosus  болып саналады.

Окпе веналары артерия қаннын окпеден сол жақ жүрекшеге әкеледі. Олар окпе капилнан басталып , брохтарга сегменттерге же боліктерге сайкес  жүретін ірілеу  веналарга айналып қосыладыда, өкпе қақпақшаларында ірі сабаулар,әр өкпеден 2 сабаудан құраиды,бұл окпе  сабаулары горизантальды багытта  сол жақ жүрекшеге келіп,оның жогаргы қабырғасына құяды, соның озинде  әр сабау озінің  жеке тесігімен құяды:оң жақ сабаулар сол жақ жүрекшенің оң жақ жиегіне , ал сол жақ сабаулар оның сол жақ сабаулар оның сол жақ жиегіне келеді. Оң жақ окпе веналары сол  жақ жүрекшеге  келер жолында оң жақ  жүрекшенің артқы қабырғасын колденең қиып отеді. Өкпе веналарының симметриялы болу себебі мынады: оң жақ өкпенің  жоғарғы жане  ортангы боліктерінен шыгатын сабаклар  бір сабауга бірігіп  қосылады. Өкпе веналары үлкен  қан айналым веналарынан толық  оқшауланбаган өйткені олар аzygos-қа құятын бронхтық веналармен  анастомазданады.Өкпе веналарында қақпақшалар болмаиды.

98)Үлкен қан айналым шең-ң  тамырлары, жалпы сипаттама ,Қолқа оның бөлімдері :жоғарылаған қолқа доғасы тармақтары,Кеуделік қолқа , оның қабаырғалық жане ағзалық тармақтары, олардың қанмен өамтамасыз етілу аймақтары.

Қолқа қанды жүректің сол жақ қарыншасынан  алып шығатын үлкен қан айналым шеңбері артерияларының  негізгі сабауы болып табылады.Қолқадан мынадай 3бөлім ажыратылады:

1)ascendens aorte-қолқаның жоғарыға котерілетін бөлігі

2)Arcus aortae-қолқа доғасы- тортінші сол жақ артериялық до,аның туындысы жане

3)Pars descendens aortae-ұрықтың дорсальді артериялық сабауынан дамитын қолқаның төмен кететін бөлігі.bulbus aortae  деп аталатын буылтық түріндегі едеуір кеңеюден  басталады.Бұл кеңейген жерге  іш жағынан қолқа қабырғасымен оның қақпақшаларының жақтаулары арасындағы 3қолқа өойнауы-sinus aortae  сайкес келеді .Қолқаның жоғарыға котерілетін бөлігіне сәйкес келедіұ Қолқаның жоғарыға котерілетін болігі 6см .Қолқаның жоғарылаған бөлігінің тармақтары ,Ең қысқа қашықтық заңы бойынша қолқаға ең жақын жерде өзі содан шығатын жүрек жататындықтан , одан шығатын бірінші тамырлар оның жүрекке баратын тармақтары- жоғарыда сипатталған aa coranaria dextra et sinistra   болып табылады.  Кеуде қолқа-aorta thoracica- артықы көкірек аралықта орналасып, омыртқа жотасында жатады.Кқ –өзінің жоғарғы болімінде омыртқа жотасының сол жағында , ол томен бағытталып кәшкене оңға жылжиды.Іш қуысына откенде орталық сызықтан солырақ орналасады.Кеуделік қолқаға оңынан кеуде түтігі  ductus thoracicus  жане сыңар вена ,v.azigos  , солынан –жартылай сыңар,v hemiazigos , алдынан сол бронхы жанасады.Өңештің жоғарғы 3/1 болігі  қолқалан оң , ортанғы болігі –алдында , ал томенгі болігі – сол ораналасады.Қабырғалық тармақтары

1)Жоғары кокет артериялары кеуделік қолқаның  томенгі болігінің алдынғы қабырғасынанн екеу есебінде  басталып , кокеттің бел бболігінің жоғарғы бетіне бағытталады.

2)Артқы қабырғалық артериялар  aa intercostales posteriors- айырықша ірі тамырлар , саны 10жұп , барлық деңгейде кеуделік қолқаның артқы бетінен басталады.Олардың 9-ы үшінші мен он бірінші  қабырға арлық кеңістікте жатады.Ал томенгілері 12 –і қабырғаның астында жүреді, сондықтан олар қабырғаасты артериялары деп аталады.

99)Жалпы ұйқы артериясы ,топографиясы,Қан кеткенде артерияны басу орны .Сыртқы ұйқы артерия, оның 3 топ тармақтары ,қанмен қамтамасыз ету аймақтары.

Жалпы ұйқы артериясы-a caroticus  -3ден 4-і қолқа доғалары бойында венралды қолқадан дамиды; оң жагында truncus brachiocefalicusтен тсол жагында қолқа дагасына шыгады .Жалпы уйқы артериялары кеңірдек жане өңештің жагымен жогары караи журеді. Оң  жақ жалпы уйкй артериясы сол жақтағыдан қысқалау , ойткені , сол жақ ұйқы артериясы 2-кеуде жане мойын  болімдерінен , ал оң жақ ұйқы артериясы тек мойын болімінен турады.

Сыртқы ұйқы артериясы , бас пен мойынның сыртқы боліктері  қанмен қамтамасыз етіледі.Сыртқы уйқы артериясы  басталган жерінен  жогары котеріліп  m.digastrcus-тің  артқы қарыншасы  мен m3 stylohyoideus-тің артқы болігіннің ішкі жагынан құлақ асты  безін тесіп отіп , томенгі  жақ өсіндісінің  мойында озінің ақыргы  тармақтарына болінеді .Олар алдыңғы ,ортангығ артқы топ  болып болінеді.

1)Алдынгы топқа жатаын артериялар,қаматмасыз ететін ағзалардың  дамуы жане орналасуына байланысты , желбезек догалардың  туындылары болып табылады.Атап айтканда : қалқанша без бен комей дікі -a thyroidea superior, тілдікі-   a lingualis, беттікі- a facialis

2)Артқы топ –ossipitalis-шүйде артериясы , processus  mostaideus-тегі жүлге арқылы отіп, желке аимагындағы тері астына келіп тобеге деиін тармақталады. Оз жолында a occipitlis бірқатар қоршаган булшықеттерге , құлақ қалқандарына,артқы бассуйек шуңқыры аймагындагы мидың қатты қабыгына кішкене тармақтар береді.

Ортангы топ-арт-я қалдықтарынан турады.

Ішкі   ұйқы арт-сы –жалпы ұйқы арт-нан басталып, бассуйек негізіне котеріліп , самай суйектегі-canalis caroticus-ке енеді. Мойын аймагында тармақталмаиды.Басталатын жерінде дорсалды қолқаның латералды орналасқан сабауынан  дамуына сайкесті сыртқы уйкы артериясынан сыртқа қараи  жатады.алайда коп узамаи оның медиалды бетіне ығыса бастаиды.

100) Жогаргы Жақсуек арт-сы , топографиясы . тармақтары,қанмен қамтамасыз ету аймақтары.

 Жоғарғы жақ сүйек арт-ы a maxillaris  сыртқы ұйқы арт-нан томенгі жақсүйектің буындық өсіндісі  мойыны деңгеінде  тік бұрыш жасап  тармақталады.Арт-ң  бастапқы бөлімі  шықшыт безбен .кейін тамырмен , иреленіп  горизантальді  алдынан  томенгі жақсүйектің  бұтагымен  lig sphenomandibulare   арсына багытталады. Кейін артерия m pterygoideus lateralis  пен m temporalis  арасында жатып , канаттап –тандай  шұңқырына жетеді де, сонгы тармақтарына болінеді.Жогаргы жаксуек  арт-ң тармақтары топаграфиясына бай-ты 3 топка жіктеледі.

1-і топөа  жогаргы жаксуйек  арт-ң томенгі  жақсүйек мойны  маңындагы тармақтары жатады.

2-і топқа a maxillaris – тің pterygoideus lateralis  пен m temporalis   арсында жатқан болігінен тармақталатын тармақтар жатады.

3-і торқа ж, жақсүйек арт-ң қанат-таңдай шұңқырында  орналасқан  тармақтары  жатады.

Томенгі жақсүйек  болігі тармақтары.1-Терең құлақ арт-сы  негізгі  сабаудың бастапқы болігінен  тармақталатын кішкене тармагы.Жогары багытталып ,шықшыт буынның буын қапшыгын, сыртқы есту отісінің томенгі қабыргасын,дабыл жарғағын қанмен қамтамасыз етеді.Алдынгы дабыл арт-сы  ол жиі терең құлақ арт-ң тармагы болып табылады. Дабыл қуысына fissure petrotympanica  арқылы кіріп ,оның шырышты қабыгынана қамтамасыз етеді.3- Томенгі ұяшықтар арт-сы- ірі тамыр томен багытталып , томенгі жақсүйек өзегіне  аттас венамен нервпен  бірге  томенгі жақсүйек тесігі арқылы кіреді.

101)Ішкі ұйқы арт-сы , оның топаграфиясы,трмақтары.

Көз арт-сы  тармақтары Ішкі   ұйқы арт-сы –жалпы ұйқы арт-нан басталып, бассуйек негізіне котеріліп , самай суйектегі-canalis caroticus-ке енеді. Мойын аймагында тармақталмаиды.Басталатын жерінде дорсалды қолқаның латералды орналасқан сабауынан  дамуына сайкесті сыртқы уйкы артериясынан сыртқа қараи  жатады.алайда коп узамаи оның медиалды бетіне ығыса бастаиды.Ішкі ұйқы арт-сы canalis caroticus  -тің иілгендігіне қараи онда алдымен тік жүріп , содан кейін алдыңгы медиальді  багытта иіліп самаи сүйектің ұшында , foramen lacerum  жанында бассүйек қуысына  енеді ; жогары каиырылып , сынатарізді сүйек арқылы түрік ершігінің түбі деңгейінде  қайтадан алга бурылып ,кеуекті қойнау қабаты арқылы отип,canalis opticus қасында сонгы рет жогары жане сал артқа қараи иілім жасап , бірінші тармақты  a.ophthalmica –бередіде , содан кейін қатты жане торлы қабықты тесіп, ақырын өзінің сонгы тармақтарына болінеді.Ішкі ұйқы арт-сының тармақтары.1-Дабылқуысынан отетін-rr caroticatympanici

2-A ofthalmica  -коз артериясы ,canalis opticus  арқылы  n opticus пен бірге козұясы  қуысына отип , сол жердегі озініің  соңгы тармақтарына болінеді.

102)МИдың қанмен қамтамсыз етілуі  Виллизи жан Захарченко арт-қ шеңберлері, олардың практикалық маңызы

Алдыңгы ми арт-сы   a.cerebri  anterior –ішкі ұйқы  арт-ң сонгы тармақтаргы болінетін жерінен басталатын ірі тамыр. Алга жане  медиальді жүріп, кору нервінің үстінде жатады.Кейін ол ми жарты шарынның медиальді  бетіне жогары бұрылып, үлкен мидың бойлық саңылауында ,  fissura longitudinalis  cerebri  орналасады.Бұл жерде сүйелде дене тізесін ,  genu corporis collosi , айналып , оның жогаргы бетімен артқа багытталып, шүйде үлесінің басталуына жетеді.

Артерия  оз жолындагы тесіктелген зат арқылы үлкен ми жарты шарларының  базыльді ядроларына баратын бірнеше ұсақ тармақтар береді.

Алдыңғы ми артериясы кору қиылысы деңгеейінде алдыңгы данекер артерия,   a communicans anterior  , комегімен қарама-қарсы жақтагы аттас артериямен анастомоз түзеді.   a.cerebri  anterior   оз жолында қыртыс тармақтарын,

Rr corticales , олардан коз уялық тармақтар, rr orbitals  маңдайлық тармақтар , rr frontales,   тобелік тармақтар   , rr parietals  , сонымен қатар  орталық тармақтар rr centrales  береді. Аталган тармақтар сүйелді денені , иіс сезу жолын жане маңдай  мен тобе үлестерінің медиальді бетінін қыртысын қанмен қамтамасыз етеді.

2) Ортангы ми арт-сы  a cerebri media  – ішкі ұйқы арт-ның ең ірі тармагы жане оның жалгасы. Артерия  ұлкен мидың бүйір жүлгесінің  тереңіне кіріп , алгашында сыртымен, кейін  жогары жане  кішкене артқа жүріп , улкен ми жарты шарының жогаргы – бүйір бетіне шыгады.

 

 

 

103) Бұганаасты арт-сы  топ-сы қанмен қамт-сыз етілу аймақтары.

Бұганаасты арт-сы- қолқа догасынан тікелей  шыгатын тармақтаррға  жатады,ал оң жақ буғанаасты арт-сы trun brachiocephalicus –тің тармагы болып табылады.Артерия окпеқап кумбезін орап отетін жогары қараи доңес доға түзеді.Ол арт-я aperture superior арқылы кеуде қуысынан шыгып , бұгананың астына жүріп ,1-і қабырганың аттас саласына жатады.Бұл жерде бұганаасты  арт-нан қан кетуді тоқтату үшін  tuberculum m scalene  anterioris-тің артында 1-і қабыргага қысуға болады.Одан әрі артерия  қолтықасты шұңқырына созылып , сол жерде 1-қабырганың сыртөы жиегінен бастап   a axillaris деп аталады.Бұғаасты арт-сы оз жолында иық орімімен  бірге   spatium intercalenum арқылы отеді, сондықтан онда 3 болімді ажыратады:1-і басталган жерден  spatium intercalennum    -ге кіргенге дейін,2-і болім  spatium intercalennum    ішінде  жане 3-і болім одан шыгып    a axillaries-ке ауысқанға дейін.

1)Омыртқа арт-сы m.scalenus anterior  мен  m longus colii аралыгында орналасып,жоғары қараи шыгатын 1-і тармақ, ол мойын омыртқаларындагы  колденең осіндісі  тесіктері арқылы  membrane atlantoocsipitalis posterior –га дейін жоғары котеріліп , оны тесіп отіп,, шуйде суйектің foramen magnum –ы арқылы  бассуйек қуысына енеді.

2)Қалқан мойын сабауы-бұгаасты арт-нан  m scalenus anterior-дың медиальді жиегі  тұсында жогары қараи  шыгады, ұзындыгы 4см , мынадай тармақтарга бол-ді: a)a Thyroidea inferior –қалқанша бездің артқы бетіне қараи жүреді де, комейдің бұлшықеттерімен шырышты қабыгында тармақталады

b)a cervicalis ascendens   m scalenus anterior-бойымен жогары котеріліп , мойынның терең бұлшықеттрін қанмен қамтамасыз етеді.

c)a.Suprascapullaris –сабаудан  incisura scapulae –ге қаорай  томен жане латералды жүріп,  lig transversum scapulae  арқылы иіліп , жауырынның дорсалды бұлшықеттерінде тармақталады;a.citcumflexia scapula –мен жалгасады.

3)A.thorasica interna-ішкі кеуде арт-сы   a vertebralis-тің бастамасына қарсы жерден  бұғанаасты арт-нан шыгады, өкпеқапқа  жанаса томен ж/е медиальді  жүреді:1-і қабырға шеміршегінен бастап тос жиегінен 12см –дей қашықтықта  тік томен орналасады.

4)Қабырға мойын сабауы  spatium intercalennum –де шыгады,одан 1-і қабырга мойынына қараи артқа ж/е жогары қараи  жүріп, сол жерде 2 тармаққа болінеді,1-і арт-дан тармақтар  мойынның артқы бұлшықеттеріне еніп, canalis vertebralis арқылы жулынга барады, ал 2-і артерия  1-і, 2-і қабырғааралыққа тармақтар береді.

5)Мойынның колденең арт-сы- plexus brachialis –ті  тесіп  отіп ,копшілес бұлшықеттерді  қанмен қамтамсыз етеді де, жауырынның медиальді жиегі бойымен оның томенгі бұрышына  дейін томен түседі.

104) Омыртқалық  Артерия оның болімдірі тармақтары,Негізгі артерия тармақтары,Ішкі кеуде артерия, оның топографиясы ,тармақтары қанмен қамтамасыз ету аймақтары

 Омыртқа жотасының веналары  оның сыртқы жане ішкі беттерінде өрімдір түзеді.4Веналық омыртқалық орім бар.Ішкі орімдер –plexus venosi vertebralis interni anterior  et  posterior –омыртқа озегінде орналасқан  жане әр омыртқаға  біреуден келетін бірнеше вена шеңберінен  құралган .Ішкі  омыртқалық өрімдеоге жұлын веналары , сондай ақ омыртқа денелерінің  артқы  бетінен шыгатын жане омыртқалардың кеуекті  затынан қанды акелетин  v.basivertebralis   құйылады.Сыртқы  омыртқалық  орімдер –  plexus venosi vertebralis externi оз кезегінде екіге болінеді: алдынғы орім-омыртқа дененсінің алдыңгы бетінде жатады.Негізінен мойын жане сегізкоз аймақтарында дамыған  жане артқы орім – омыртқалар догаларында жатады жане терең арқа жане  мойын  бұлшықеттерімен жабылган.Қан омыртқалық орімдерден тұлга аймагында . vv Vertebralis арқылы vv intercostales posterior  жане  v lumbalis терге келеді.Мойын  аймагында  vv vertebralis  a. Vertebralis пен бірге жүре , оздігінен немессе алдын ала  v .cervicales profunda  мен бірге косылып, v brachiocephalica ға құйылады.

.  Кеуде қолқа-aorta thoracica- артықы көкірек аралықта орналасып, омыртқа жотасында жатады.Кқ –өзінің жоғарғы болімінде омыртқа жотасының сол жағында , ол томен бағытталып кәшкене оңға жылжиды.Іш қуысына откенде орталық сызықтан солырақ орналасады.Кеуделік қолқаға оңынан кеуде түтігі  ductus thoracicus  жане сыңар вена ,v.azigos  , солынан –жартылай сыңар,v hemiazigos , алдынан сол бронхы жанасады.Өңештің жоғарғы 3/1 болігі  қолқалан оң , ортанғы болігі –алдында , ал томенгі болігі – сол ораналасады.Қабырғалық тармақтары

1)Жоғары кокет артериялары кеуделік қолқаның  томенгі болігінің алдынғы қабырғасынанн екеу есебінде  басталып , кокеттің бел бболігінің жоғарғы бетіне бағытталады.

2)Артқы қабырғалық артериялар  aa intercostales posteriors- айырықша ірі тамырлар , саны 10жұп , барлық деңгейде кеуделік қолқаның артқы бетінен басталады.Олардың 9-ы үшінші мен он бірінші  қабырға арлық кеңістікте жатады.Ал томенгілері 12 –і қабырғаның астында жүреді, сондықтан олар қабырғаасты артериялары деп аталады

105)Қолтық арт-сы , оның топ-сы, тарм-ы, қанмен қамтамасыз етілуі ,Иық буыны тұсындагы артериялық анастомоздар ,олардың практикалық маңызы

Бұганаасты  арт-ның  тікелей жалгасы қолтық арт-сы, болып табылады, ол өз кезегінде иық арт-на айнала созылады.Қолтық ар-ң проксималды шекарасы -1-і қаб-ң сыртқы жиегі , дисталды шекарасы-m teres major-ң томенгі жиегі. Қолтық арт-сы cavitas axillaris  -те иық буыны мен тоқпақ  жіліктен медиальді жатады. Алдынан ж/е одан медиалдылау -v axillaris ж/е ұш жагынан иық орімінің нерв сабаулары орналасады.Бұл тамыр –нерв будасы томеннен терңмен ,шандырмен ж/е лимфа түйіндері бар шел майымен жабылган

Trigonum clavipectorale – дегі axillaris тармақтары:

1)A.thoracica  superior-Жогаргы кеуде арт-сы m.subclavius-те ,2 кеуде бұлшықеттерінде , m serratus anterior –да ең жақын қабырғааралық  бұлшықеттерде тармақталады

2) A.thoracica  thoracoacromialis  – кеуде –акрамион арт-сы , иық буынын,m deltoideus-ті жане 2кеуде бұлшықеттерін қанмен қамтамасыз  етуге қатысады.

3)A.subcapullaris-латералды кеуде  арт-сы кеуде торының бүйір қабырғасымен  томен тусип , сут безі мен  озінің айналасындағы бұлшықеттерге тармақтар шыгарады.

Иық артериясы –қолтық арт-ң тікелей жалгасы болып табылады.Ол m ters mojor –дың томенгі жиегінен басталып,sulcus bicipitalis –те  шынтақ  богелісіне дейін созылып , сол жерде кәрі жілік мойыны деңгейінде  соңгы тармақтарына- карі жілік  ж/е шынтақ арт-на бөлінеді.Sulcus  bicipitalis maedialis –ке отетін  жолында оган екі иық венасы мен нервтер  қосарланады.Сүйек пен бұлшықеттерге баратын кішкене тармақтардан басқа иық арт-сы мынадай тармақтарга береді:

1)A.profunda brachii  -терең иықтық арт-сы ,a brachialis-тең , оның басталган жерінен кейін іле шала шыгадв, ірі тармақ- n radialis-пен бірге  cаnalis humeromuscularis –ке отеді, жолында тоқпан жілікті қоректендіретін артерия шыгарып  m triceps  қабатынa отетін жане  а  interosea reccurens-пен  анастомоз құрайтын , a collateralis media –га жане a collateralis radialis-ке ыдыраиды; соңгы арт-я иық бұлшықет озегінің томенгі тесігі арқылы  сыртқа шыгып, epicondylus lateralis-тен алга қарай жүріп ,  a reccurens radialis –пен қосылып ,анастомоз құрайды.Терең иық арт-сы  кобінесе иық немесе қолтық арт-ның басқа тармақтарымен бірге шыгады немесе болмаиды.

106)Иық артериясы , оның топ-сы, тар-ы, қанмен қамтамасыз етілуі

Иық артериясы –қолтық арт-ң тікелей жалгасы болып табылады.Ол m ters mojor –дың томенгі жиегінен басталып,sulcus bicipitalis –те  шынтақ  богелісіне дейін созылып , сол жерде кәрі жілік мойыны деңгейінде  соңгы тармақтарына- карі жілік  ж/е шынтақ арт-на бөлінеді.Sulcus  bicipitalis maedialis –ке отетін  жолында оган екі иық венасы мен нервтер  қосарланады.Сүйек пен бұлшықеттерге баратын кішкене тармақтардан басқа иық арт-сы мынадай тармақтарга береді:

1)A.profunda brachii  -терең иықтық арт-сы ,a brachialis-тең , оның басталган жерінен кейін іле шала шыгадв, ірі тармақ- n radialis-пен бірге  cаnalis humeromuscularis –ке отеді, жолында тоқпан жілікті қоректендіретін артерия шыгарып  m triceps  қабатынa отетін жане  а  interosea reccurens-пен  анастомоз құрайтын , a collateralis media –га жане a collateralis radialis-ке ыдыраиды; соңгы арт-я иық бұлшықет озегінің томенгі тесігі арқылы  сыртқа шыгып, epicondylus lateralis-тен алга қарай жүріп ,  a reccurens radialis –пен қосылып ,анастомоз құрайды.Терең иық арт-сы  кобінесе иық немесе қолтық арт-ның басқа тармақтарымен бірге шыгады немесе болмаиды.

2)A.collateralis ulnaris superior-шынтақтың жоғарғы жанама арт-сы ,иықтың орта тұсында иық арт-нан шыгып,  epicondylus medialis-тің артындагы жүлгеге түсіп , сол жерде , a reccurens  ulnaris posterior-мен жалгасады,

3)A.collateralis ulnaris inferior –шынтақтың томенгі жанама арт-сы , иық арт-нан шамаммен оның аяқталар жерінен 5см жогарылау жерден шыгып,    epicondylus   medialis-тен  алга қараи  a reccurens radialis ulnaris  anterior-мен  жалгасады

107)Кәріжілік , шынтақ арт-ы, олардың топ-сы ,тар-ы, қ.қ етілуі

Кәріжілік арт-сы –a radialis –багыты жагынан иық арт-ның жалгасы болып табылады. ОЛ алғашқы кезде оны жауып туратын m brachioradialis-тен медиальді отип , одан арі  sulcus radialis-ке барады;білек бұлшықеттерінің сіңірге ауысатын томенгі 3/1де  кәрі жілік арт-сы бет жагынан  тек шандыр жане терімен гана жабылған, сондықтан оңай білетіндіктен тамырдың согуын анықтау үшін паидаланады.Кәрі жіліктің біртәрізді өсіндісінің ұшына жетіп ,   a radialis білезіктің латералді жиегін орап жане шашқа деп аталатын құрылым арқылы отіп,сыртқы жагына ауысады.Одан кейін 1жане2 алақан сүйектердің негіздірі арасындагы бірінші сүйекаралық кеңістікте алақанга шыгады. Кәрі жәләк арт-ы алақанда-   a ulnaris –тің терең тармагымен бірге – arcus  palmaris frofundus-терең алақан догасын түзеді.

Кәрі жіліктің арт-ң тар-ы-1)A reccurens radialis кәрі жіліктің қайырылма арт-сы,шынтақ шұңқырында басталып,латералды айдаршықтың алдыңғы бетіне проксималды багытта жүріп, ,сол жерде жогарыда корсетілгендей а  collateralis пен жалгасады.

2)Rami musculares-Айнала қоршаган бұлшықеттерге барады.

3)Rami carpeus palmaris-алақан білезік тармагы , білектің томенгі болігінде басталып, a ulnaris-тен шыгатын сондай тармаққа қарсы шынтақ сүйекке қарай жүреді.

108)Шынтақ буынның арт-қ  торы, оның практикалық маңызы.

Шынтақ арт-сы –иыө арт-ң 2 сонгы тармақтарының бірі болып табылады.Ол шынтақ шұңқырында  басталган жерінен   m.pronotor teres  астына келіп , білектің ортангы 3/1 дейін шынтақ жагына қисая жүреді.Томенгі 3/2 болікте ол алдымен  m flexor digitorum superfacialis  жане m flexor carpi ulnaris арлыгында  шынтақ жілікке паралель жүріп, ал томенгі 3/1 болігінде  бұлшықеттрдің сіңірілуге ауысуына бай-ты білектің сыртқы бетіне  жақындай түседі. Бұршақ тарізді сүйектің  кәрі жіліктік  жагында шынтақ арт-сы   canalis carpi ulnaris –ке отіп, алақанга ауйсып,palmaris superfacialis құрамына енеді.

1)A reccurens ulnaris  rami anterior et posterior aa collateralis  ulneres superior et posterior a profunda brachii  a  radialis  rete articulare cubiti

2) A interossea  :  comminus  –жалпы сүйекаралық артерия сүйекаралық жарғаққа қараи жүріп , оның проксималды жиегіне 2 тармаққа болінеді :  a interossea  anterior  -сүйек арлаық жарғақтың  алгы бетімен  m pronator quadratus-қа жетіп , жаргақты тесіп   отіп , сыртқы жагына шыгып , сол жерде   rete  carpi dorsale де аяқталады.

3)Ramus carpeus palmaris-білезіктің алақандық тармагы кари жілік арт-ң  аттас тармагына қарсы жүріп онымен жалгасады.

109)Қолбасының қанмен қамтамасық етілуі , беткей жане терең алақан догаларының қалыптасуы.Кәріжілік білезік буын-ң қ.қ етілуі.

Қол ұшы догалары мен арт-ры .Білезік аймагында  2 топ бар :біреуі  алақан торы- rete carpi  palmare , екіншісі қол сырты  торы-   rete carpi dorsale

Rete  carpi  palmare-кәрі жілік жане шынтақ арт-ң  алақан білезік арт-ң алақан білезік тармақтары мен алгы сүйекаралық  арт-нан түзіледі.Білезіктің  алақандық  торы оның бүккіш  бұлшықеттердің  сіңірлері  астында орналасады. Оның тармақтары  байламдар мен –     articulation mediocarpales  et radiocarpea қоректенеді.

Rete carpi  dorsale-кәрі жілік шынтақ арт-ң сыртқы білезік тармақтары мен сүйек аралық  артерия тармақшаларынан құралады ;жазгыш бұлшықеттер  сіңірлері астында орналасқан жане мынадай тармақтар береді.а) ен жақын буындарга в) екінші, үшінші,тортінші сүйекаралықтарга ,олардың арқайсысы саусақтарга баратын тармақтарга болінеді.Алақанда 2 терең беткей жане терең бұлшықеттер бар

Arcus palmaris superfacialis  —беткей алақан догасы , apaneurosus palmaris астында орналасады.Шынтақ арт-ң жалгасы сияқты болгандақтан , карі жілік жагына қараи беткей доганың   колемі кішірейе береді де, кәрә жілік  арт-ң  беткей алақан тармагымен қосылады.

Arcus palmaris profundus – терең алақан догасы, бүккіш бұлшықеттердің сіңірлері астында алақан сүйектерінің түбінде  , беткей догадан проксимальді орналасады. Терең алақан догасы негізінен кәрі жілік арт-нан түзілетіндіктен ,беткей артериядай емес, қол ұшының  шынтақ жагы багытында калибрін кішірейтеді. Сол жерде ол шынтақ арт-ң  біршама терең алақан тармагымен қлсылады.

Беткей жане терең артерия догалары маңызды функционалдық бейімделу болып табылады: қолдың қызметіне байланысты    қол ұшының тамырлары жиі қосылады. Беткей алақан догасында  қан агымы бузылганда қол ұшын қанмен  жабдықтау  кемімейді,ойткені мұндай жагдайларда терең дога артерияларымен  қан жеткізіледі.Буын торлары да осындай фунционалдық бейімделу болып табылады, солардың комегімен қимыл қозгалыстар кезінде тамырлардың қысылып жане созылуына қарамастан  қан кезінде тамырлардың қысылып жане созылуына қарамастан қан буындарга еркін келіп турады.Қол аймагында жанама қан айналымының дамуына  мол мумкиндиктер бар. 

 

110)Құрсақтық қолқа, оның жұп висцералды жане тар-ы қ.қ. етілуі

Құрсақтық қолқа –кеуделік қолқаның жалгасы. Ол 12-і кеуде омыртқасы тусында басталып, 4-5 –і бел омыртқаларының   тұсында 2 жалпы мықын арт-на , aa iliacae communes, болінеді. Қолқаның  болінген жерінен  томен багытта , назік  тармақ –орталық сегізкоз арт-сы , a sacralis mediana  тармақталады.Құрсақтық қолқадан 2 тармақ :париеталды жане висцералды тармақ бар. Құрсақтық қолқа ішастар артында орналасады.Оның жогаргы  болігінің  бетінде , оны қиып отип , уйқы бездің денесімен 2 вена v lienalis жане бездің артында – сол буйрек  венасы ,v renalis sinstra  жатады. Қолқаның  алдында ұйқы без денесінен томен 12 елі  ішектің  томенгі болігі , одан томен – жіңішке ішіек тубірінің  бастауы орналасқан. Қолқадан оң томенгі қуыс вена   v cava inferior құрсақтық  қолқаның бастапқы  болімінің артында кеуде тутігінің  қойнауы   cisterna chuli кеуде тутігінің  бастапқы болігі  ductus thoracicus жатады.

Қабыргалық тармақтар 1) Томенгі кокет арт-сы 1-і ерекше ірі жұп артерия , құрсақтық қолқаның бастапқы  болігінң алдынгы  бетінен ,12 –і кеуде омыртқа тусында басталып, кокеттің сіңірлі  болігінің  томенгі  бетіне багытталды .

2) Бел арт-ы

1-4 беломыртқа  денелері тусында  құрсақтық  қолқаның   артқы қабыргасынан басталатын  4 жуп артерия .

Висцералды тармақтар- Құрсақтық сабау  узындыгы -1-2 см қысқа тармақ , құрсақтық қолқаның  алдынгы бетінен 12 кеуде омыртқа тусында   , 1 бел омыртқаның  жогаргы  жиегінде  немесе 12 кеуде омыртқасы денесінің томенгі жиегінде  басталады.  Артерия алга багытталып 3  тармаққа болінеді : сол асқазан  арт-сы , жалпы бауыр арт-сы,  кокбауыр арт-сы

136-148 сурактар:

    

1. Адам денесінің клеткаларының арасында сұйықтықпен толып тұратын өте кішкене кеңістіктер болады. Осы клетка аралық жолдардан тұйық капиллярлар торы түрінде лимфа тамырларының жүйесі басталады. Бұл лимфа капиллярлары олардан ірірек лимфа жолдарына жалғасады; кейінгілер дененің әр түрлі мушелерінде / қолтықта, мойында, шапта/ лимфа түйіндеріне келеді де, онда өте майда тамырларға тарамдалады. Лимфа түйіндерінен шыға берісте олар қайта бірігіп, үлкен сосуда құрайды. Бүкіл денедегі лимфа көкірек лимфа жолы және мойын лимфа ьтамыры  арқылы оң және сол  бұғана асты веналарына құяды.

Лимфаны құрамы. Қан ешуақытта денедегі клеткаларымен  тікелей жанаспайды. Қанмен келетін қоректік заттар, оттегі және тағы басқалар, клеткалар араларын толтырып жатқан мөлдір я сорғыштау сұйық зат- ткань сұйықтығы арқылы беріледі. Әртүрлі  органдардан ағатын лимфаның өзіндік ерекшіліктері болады, себебі, әрбір органда жүретін алмасу процесінің өзіндік өзгешіліктері бар. Мысалы, ішектен ағатын лимфаны сүт сөлі деп атайды. Оның себебі,ішектен лимфаға ас қорыту кезінде өте майда май түйіршіктері өтедіде, ол лимфаның түрін ағартады. Көкірек  ағысы арқылы тәулігіне 1-3л. Лимфа қанға құйылады.

Лимфа жүйесі деп вена жүйесін толықтырып тұратын тамырлар жүйесін айтамыз. Лимфа жүйесіне лимфа саңылаулары,лимфа капиллярлары,лимфа тамырлары мен лимфа бездері жатады. Ол зат алмасу және фагоцитарлық процесстерге қатысады.  Лимфа саңылауларына плевра мен жүрек қабының қуысы,мижәне жұлын қабықтарының аралықтары,ішектің сероздық қуысы,ми қарыншаларының қуысы,жұлын каналы, ішкі құлақтың лимфа қуысы ,буын қуыстары жатады. Лимфа тамырлары лимфа капиллярларының бірігуінен пайда болады.Олар орналасуына қарай беткей және терең тамырлар болып екіге бөлінеді Лимфа бездері тізе буынында ,тақым астында,жамбас,шат,шынтақ буынында,қолтық,жақ астында,мойында,бронхыда,ішек шажырақайында кездеседі. Ағзадағы барлық лимфа тамырлары көкірек және оң жақ лимфа өзектеріне барып аяқталады.

Лимфа бездеріне лимфа тамырларының бойында орналасқан бадамшалар,дара фолликулалар, ішектің бездер тобы және көкбауыр жатады. Лимфалық тамырлар терең және беткейлік болады. Біріншілері бауырдың томпайған бетімен шығып v. cava interior-мен бірге жүретін бағана түзіп көкеттің жоғарғы бетінде v. cavae interioris –тің өтетін жерінде орналасқан лимфа түйіндеріне келеді. Бауырдың сол жақ бөлімінің жоғарғы бетімен лимфа тамырлары өңешті құрсақ бөлімін айнала орналасқан лимфа түйіндеріне келеді. Терең лимфа жолдары бауыр қақпасы маңында орналасқан түйіндерге өтеді, ал жартысы он екі елі ішекке және ұйқы безінің басына барады. Лимфа түйіндері бауырдың қан тамырларына жақын орналасқандықтан және олардың ұлғаюы өт өзегінің және бауыр қан айналымының бұзылуына әкеліп соғады.

2. Лимфа түйіндері(лимфатические узлы);nodi lymphatici, – пішіні дөңгелек немесе сопақша келген,лимфа тамырларының бойында орналасқан, лимфоциттердің түзілу процесі (лимфоцитопоэз) жүретін шеткі қантұзу мүшесі. Лимфа түйіндері сыртынан дәнекер ұлпалық қапшықпен қапталған. Ол коллаген талшықтарынан, аздаған эластин талшықтарынан және миоциттерден құралған. Дәнекерүлпалық қапшықтан лимфа түйіндері ішіне тарала енетін дәнекерүлпалық перделікгер бір-бірімен торлана жалғасып, лимфа түйіндерінің негізін (стромасын) құрайды. Олардың аралықтарында лимфа түйінінің негізгі қызметтерін атқаратын оның паренхимасы орналасады. Паренхиманың негізін ретикулалы ұлпа құрайды. Лимфа түйіндері сыртқы — қыртысты заттан, ішкі — бозғылт заттан және осы заттардың аралығындағы — қыртысмаңы (паракортикальды) аймақтан тұрады. Қыртысты затты лимфобласттардан, макрофагтардан, дендритті жасушалардан және лимфоциттерден түзілген лимфа түйіншелері және қапшық пен түйіншелер аралығындағы шеткі қойнау құрайды. Бозғылт затты перделікгер, орталық қойнаулар, лимфоидты ұлпадан құралған жүмсақ баулар түзеді. Қыртысмаңы аймағын перделікгер, аралық қойнаулар мен төменгі лимфа түйіншелері және жұмсақ баулар құрайды. Шеткі, аралық және орталық қойнаулармен ретикулалы ұлпа арқылы лимфа сүзіле ағып, механикалық және биологиялық тазартулардан өтеді. Лимфа түйіндерінде фагоцитоз арқылы бөгде заттар жойылады, Т-және В- лифоциттер, иммунды денелер түзіледі. Лимфа түйіндері организмдегі қорғаныс және қантұзу қызметтерін атқарады.^[1]

Лимфа түйіндері лимфа тамырларының қосылған жерінде жасушалардың жинақталуынан түзіледі. Олар қантамырлардың айналасында орналасады. Лимфа түйіндерінің бір жағы ішке қарай кіріңкі, ойыстау болады. Осы ойыстау жерінде артерияқантамырлары мен жүйкелер орналасқан. Лимфа түйіндерінің сыртын дәнекер ұлпасынан түзілген тығыз қаптама қаптайды. Лимфа түйіндерінің орналаскан жері: қолтық, шап, мойын,құрсақ қуысы, шынтақ пен тізенің бүгілісі, астыңғы жақсүйeк және т. б. Кейде лимфа түйіндері жиналған бактериялардың әсерінен қабынып, ісіп кетеді. Мысалы, баспамен ауырғанда мойындағы түйіндер іседі (без шошиды). Лимфа түйіндері қан түзілу үдерісіне, ағзаның қорғаныш реакциясына қатысып, лимфа ағынын реттейді. Лимфа түйіндері әр түрлі жұқпалы ауруларды туғызатын бактерияларды қанға жібермей, жояды. Олардың уларын зиянсыз етеді. Лимфа түйіндерінде «қарсыдене» деп аталатын ерекше жасушалар түзіледі. Ірі лимфа тамырларын лимфа өзектері деп атайды. Ең ірі кеуде лимфа өзегі құрсақ қуысында орналасқан. Оған аяқтан, жамбас және құрсақ қуыстарынан лимфа сұйыктығы жиналады. Кеуде лимфа өзегі мойын тұсында орналасқан. Ол сол жақтағы қолтықасты вена тамырларына келіп қосылады. Сонымен, лимфа жүйесіне – лимфа қылтамырлары, лимфа тамырлары, лимфа түйіндері және лимфа өзектері жатады. қызметі:                                                                                                                                                                                       Ұлпа сұйықтығының қанайналым жүйесіне қосылуына көмектеседі.                                                                        Лейкоциттер түзеді.                                                                                                                                                                          Ағзаға түскен бөгде денелер мен бактерияларды ұстап, биологиялық сүзгі қызметін атқарады.                                          Аш ішек бүрлеріндегі майларды сіңіруге қатысады.                                                                                    Лимфа жүйесі деп вена жүйесін толықтырып тұратын тамырлар жүйесін атайды. Лимфа жүйесінің организм үшін маңызы өте зор. Себебі оның зат алмасу және фагоцитарлық процестерге қатысы бар. Тканьаралық сұйықтық организмнің ішкі ортасы болып табылады. Осы ортада қан мен ткань арасындағы зат алмасу процесі лимфа арқылы іске асырылады. Себебі тканьаралық сұйықтық қайтадан қанға толық сорылмай, майда лимфа капиллярларға өтеді, олар біртіндеп жинақталып лимфа тамырларына айналады. Денедегі барлық лимфа тамырлары жинақталып, көкірек және оң жақ лимфа өзектерін түзеді. Осы лимфа өзектері арқылы ткань сұйықтығы мойындырық және бұғанасты веналарының қосылысынан пайда болған веноздық бұрышқа келіп ашылады. Қорытып айтқанда лимфа сұйықтығы ткань аралығында қаннан пайда болып, ақыр аяғанда вена қанына келіп араласады.. Лимфа түйіндері тізе буынында, тақым астында, жамбас, шат, шынтақ буынында, қолтық, жақ астында, мойында, өкпеде, бронхыда, ішек шадырқайында кездеседі. Организмдегі барлық лимфа тамырлары көкірек және оң жақ лимфа өзектеріне барып аяқталады.

Лимфа тамырлары лимфа капиллярларының бірігуінен пайда болады. Бұл тамырлардың қабырға құрылысы қан тамырларының қабырғасынан жұқа келеді. Лимфа бездері лимфа тамырларының жолында топталып жатады. Осыған орай лимфа тамырлары лимфа бездерінен өтеді. Лимфа бездері әр түрлі пішінде болады. Олардың сыртқы капсуласы жиырылып, ішіндегі сұйықты сығып шығаруға көмектеседі. Бездерде пайда болған ақ түйіршіктер (лейкоциттер) лимфа сұйықтығына араласып, оның құрамын өзгертіп отырады

3. Қақпалық вена(vena portae,лат. vena – көк тамыр, porta — қақпа) – азық (ас) қорыту мүшелері мен көкбауырдан вена қанын жинайтын көктамыр (вена). Қақпалық вена бауыр қақпасыарқылы бауырға еніп, онда қылтамырларға тарамдалып, бауырдың көктамырлық «ғажап торын» түзеді. Ғажап тордан қан бөлікшелераралық веналарға, одан бауыр венасына жиналып, артқы (адамда — төменгі) қуыс венаға құйылады.^[1]

 

149. Нерв жүйесінің филогенезі

 

I-кезең- тор тәрізді НЖ. Ішекқуыстылар НЖ: гидра көптеген өсінділері арқылы бір бірімен әртүрлі бағытта байланысып, жануардың бүкіл денесінде диффузды жайылып тор түзетін нерв жасушаларынан тұрады. Адамда бұл кезең көрінісі асқорыту жолының интрамуралды нерв жүйесінің тор тәрізді құрылысы болып табылады. II- кезең-түйінді НЖ. Омыртқасыздар нерв жасушалары жекелеген жиыындарға немесе топтарға жақындасады, сол себепті жасуша денелерінің жиындарынан нерв түйіндері- орталықтар, ал өсінділер жиындарынан нерв сабаулары-нервтер пайда болды. Сақиналы құрттың  сегментті құрылысына сәйкес әрбір сегментте сегменттік нерв түйіндері мен нерв сабаулары болады. III-кезең- түтікті НЖ. Хордалыларда(ланцетник) құрылған метамерлі құрылған нерв түтігі түрінде пайда болады. Одан дененің барлық сегменттеріне, қозғалыс аппаратын қоса сегменттік нервтер шығады. Мұны денелік ми деп атайды. Омыртқалылар мен адамда денелік ми жұлынға айналған.

150. Нерв жүйесінің жіктелуі.

 

Екіге бөлінеді: Вегетативтік(автономды) және соматикалық(денелік (animal)). Соматикалық өзі екіге бөлінеді: Орталық(ми мен жұлын) және перефериялық(шеткі(шет жатқан жүйкелер бүкіл денеге таралған)). Мидан 12 жұп ми түйіндері тарайды, ал жұлыннан 31 жұп таралады.

 

151. Нерв жүйесінің құрылымдық-қызметтік бірлігі –нейрон

 

Нейрон (neuron; nerve cell), жүйке жүйесінің жасушасы. Сезгіш нейрондар сенсор ағзалары арқылы ақпаратты береді, қозғалмалы нейрондар (мотонейрондар) бұлшық еттер мен теріге импульсті өткізеді, қойылатын нейрондар сенсорлық пен мотонейрон арасында алмасуды қамтамасыз етеді. Типтік нейрон – дендриттерден белгі алып, жасуша қабатының ядросымен келетін қысқа дендриттер (ынталандару алып, оны ішке енгізетін талшықтар) және жүйке импульсін денеден жасушаға беретін талшықтың ұзын аксонасынан тұрады. Аксон мен дендриттерді жүйке талшықтары деп атайды. Синаптикалық жарыққа (орындалатын ағзалардың жасушасы мен нейрон арқылы немесе нейрон аралығындағы кеңістік. Мысалы, бұлшық ет жасушасы) синапстан бөлінетін заттек пен НЕЙРОМЕДИАТОР арқылы жүйке импульсі беріледі. Кейде бір нейроннан басқаға тікелей беріледі. Көптеген нейрондардың аксондары миелинді қабықпен бөлектенген. Олар швандық жасушалармен жасалған, оны аксондар қоршап тұр. Бірнеше нейрондардың жүйке талшықтарының бір тобы қосушы ұлпамен бектілген, олар жүйкені жасайды.

152. Орталық нерв жүйесі. Жұлынның эмбриогенезі, нерв түтігінің қалыптасуы.

Жұлын нерв түтігінен, онвң артқы бөлігінен(алдыңғы бөлігінен ми пайда болады)дамиды. Түтіктің вентралды бөлімінен жұлын сұр затының алдыңғы мүйізі(қозғалыс нейрондарының денелері), оларға жанасып жататын нерв талшықтарының будалары және аталған нейрондардың өсінділері(қозғалтқыш түбіршіктер) түзіледі. Дорсалды бөлімінен сұр заттың артқы мүйіздері(ендірме нейрондардың денелері), жіпшелері(сезімтал нейрон өсінділері) п.б. жұлын вентралды бөлімі- бастапқы қозғалыстық, ал дорсалды- бастапқы сезімталдық б.т. Жұлынның төменгі жақтағы бөлігінің редукциялануы нәтижесінде нерв тінінен жіңішке тәж, болашақтағы filum terminale п.б. Алғашқы кезде, құрсақтағы үш айлық балада жұлын бүкіл омыртұа өзегін алып жатады, содан кейін омыртқа бағанасы жұлынға қарағанда тезірек өседі, сол себепті жұлынның төмеенгі шеті біртіндеп жоғары қарай ығысады(краниалды). Нәресте туған кезде жұлынның шеті III бел омыртқа деңгейінде, ал ересек адамда I-II бел омыртқа деңгейінде орналасады. Жұлынның осылай «жоғары орлеуіне» орай одан шығатын нерв түбіршіктері төмен және қиғаш бағытталады.

153. Жұлынның сыртқы, ішкі, сегменттік құрылысы

 

Medulla spinalis(гр. myelos)омыртқа өзегінде жат., ересек адамда ұзын(ер 45cм, әйел 41-42см), алдынан артына қарай біршама қысыңқы цилиндр тәжтәрізді, ол жоғарыда тікелей сопақша миға ауысып, ал төмеенде конус тәрізді conus medullaris, сүйірлене, II бел омыртқа деңгейінде аяқталады. Практикалық маңызы жұлын сұйықтығын алу немесе жұлын арқылы анестезия жасау мақсатында белді тескен кезде шприц инесін III және IV бел омыртқа қылқанды өсінділері арасында енгізу керек. Атрофияланған төменгі бөлімі соңғы жіп бар, ол II құйымшақ омыртқаға бекиді.жұлын бойында қол мен аяқ нервтерінің түбіршіктеріне сәйкес келетін жерде екі буылтық береді: мойын буылтығы intumescentia cervicalis, төменгісі бел-сегізкөз буылтығы intumescentia lumbosacralis. Жұлын түтігінің бүйір қабырғаларының қалыңдауы нәтижесінде түзіліп,орталық сызық бойынша өтетін, алдыңғы және артқы бойлық жүлгелермен(fissura mediana anterior -тереңі.f.m. posterior-беткейі) жұлын екі симметриялы-оң және сол жартыға бөлінеді, олардың әрқайсысында да артқы түбіршіктердің кірер сызығы-sulcus posterolateralis мен алдыңғы түбіршіктер шығар сызығы-s.anterolateralis орналасады. Олар ақ затты 3бойлық жіпшеге бөледі: алд. Жіпше funiculus anterior, бүйір f. lateralis, артқы f. posterior. Омыртқа аралық тесіктерде, екі түбіршік қосылар орнына жақын жерде артқы түбіршік томпағы-жұлын түйіні ganglion spinale жат. Онда жалған бір полюсті(афферентті)нейрондар жат. Сұр заты. Substantia grisea,жұлын ішінде жат, жан жағынан ақ затпен қоршалған. Сұр зат жұлынның оң және сол жақтарында орналасқан екі тік бағана түз. Оның ортасында жұлын бүкіл бойымен өтетін, сұйыққа толы орталық өзек canalis centralis жат. Орталық өзекті қоршап жатқан сұр зат-орталық аралық зат substantia intermedia centralis д.а. сұр зат әр бағаны екіге бөлін: алд-columna anterior, арт-columna posterior. Жұлын мүйіздері cornu anterio et posterior. Сомалық -сезімтал нейрондар:кеуде ядросы-nucleus thoracicus; мүйіз ұшында сілікпе тәрізді substantia gelatinosa және меншікті ядролар nuclei proprii орн. Артқы мүйізде жатқан жасушалар екіінші ендірме нейрондар б.т. Алдыңғы мүйіздерде үшінші, қозғалыс нейрондары бар, олардың нейрондары шығып, алдыңғы қозғалыс түбіршіктерін құрайды. Бүйірлік мүйіздерде вегетативті ағзаларды нервтендіретін және columna intermediolateralis деп аталатын ядроға топталған жасушалар жайғасқан. Ақ зат. Substantia alba нерв талшықтарының үш жүйесін құрайды.

1. Түрлі деңгейлерде жұлын бөліктерін байланыстыратын ассоцифтивті талшықтардың қысқа будалары(афферентті және ендірме нейрондар)
2. Ұзын талшыққа тепкіш(сезімтал, афферентті) будалар7
3. Ұзын орталықтан тепкіш(қозғалтқыш, афферентті)будалар.

Жұлында 31 сегмент бар, топографиялары жағынан 8 мойын, 12 кеуде, 5 бел, 5 сегізкөз және 1 құйымшақ сегменті бар.

1. Медиальді орн жіңішке буда fasciculus gracilis
2. Латеральді орн сынатәрізді буда fasciculus cuneatus

Бүйір жіпшелерде мынадай будалар орн:

А. Жоғары көтерілетін будалар. Артқы миға: 1.tractus spinocerebellaris posterior-артқы жұлын-мишық жолы. 2.tr. spinocerebellaris anterior-алдыңғы жұлын-мишық жолы. Ортаңғы миға: 3.tr. spinotectalis-жұлын-жамылғы жолы. Артқы миға: 4.tr.spinothalamicus lateralis ол жолдың дорсалды бөлігі температуралық тітіркендірулерді, ал вентралді бөлігі ауырсыну тітір өткізеді.

5. tr spinothalamicus anterior s.ventralis жанасу және қысымды сезу импульстарын өткізу жолы.

Ә. Төмен түсетін будалар. Үлкен ми қыртысынан: 1. Латеральді қыртыс-жұлын(пирамидалық) жолы tr.corticospinalis lateralis бұл саналы эфферентті қозғалтқыш жол. Отрыңғы мидан: 2. tr.rubrospinalis ол санасыз эффер қозғалт жол. Артқы мидан: 3. Tr.olivospinalis.

Алдыңғы жіпшелерде төмен түсетін жолдар орн. Ми қыртысынан: 1.алдыңғы қыртыс-жұлын(пирамидалық)  жолы tr.corticospinalis anterior. Ортыңғы мидан: 2.tr. testospinalis.

Бірқатар будалар сопақша мидың тепе-теңдік пен қимыл қозғалыстарды үйлестіруге қатысатын ядролар: 3. Кіреберіс нерв ядроларынан-tr.vestibulospinalis. 4. Formation reticularis- тен tr.reticulospinalis anterior . 5. Меншікті будалар fasciculi proprii.

154. Рефлекторлық доғалар, қарапайым /2 және 3 тілді/ және күрделі.

 

Рефлекторные дуги бываю простыми (схема рефлекторной дуги состоит из двух нейронов, рецепторного и аффекторного) и сложными (схема рефлекторной дуги состоит как минимум из трех нейронов, из которых один рецепторный, другой эффекторный, а остальные – вставочные). В простой или моносинаптической рефлекторной дуге содержатся нервные волокна типа А (имеют высокую скорость передачи нервного импульса в 70-120 метров за секунду), а в сложной (полисинаптической) рефлекторной дуге – волокна типа B и C, где скорость передачи ниже. Такое строение рефлекторной дуги формирует различия между простой и сложной дугой: у моносинаптической рефлекторной дуги скорость рефлекса всегда очень высокая.

Как пример простой рефлекторной дуги можно привести схему рефлекторного пути коленного рефлекса.

Коленный рефлекс относится к спинномозговым рефлексам. Схема рефлекторной дуги коленного рефлексавключает в себя центростремительный и центробежный нейроны и не содержит вставочных нейронов.

Примеры сложных (полисинаптических) рефлекторных дуг: дуга вегетативной и соматической нервной системы.Схема рефлекторной дуги соматического рефлекса отличается от вегетативной тем, что на всем участке пути от ЦНС до скелетных мышц ни разу не прерывается. Рефлекторная дуга вегетативной нервной системы на определенных участках своего пути к иннервируемому органу прерывается и образует вегетативный ганглий.

Вегетативные ганглии соответствующей рефлекторной дуги различны между собой по типу и функциям и бывают трех видов: внутриорганные, позвоночные и предпозвоночные.

Внутриорганные вегетативные ганглии иннервируют сердце, бронхи, среднюю и нижнюю треть пищевода, бронхи, мочевой пузырь, желчный пузырь, желудок и кишечник. Расположены эти вегетативные ганглии, соответственно, в органах, которые они иннервируют.

Позвоночные ганглии расположены по сторонам от позвоночника, образую два ствола, и являются частью симпатической нервной системы.

Предпозвоночные ганглии находятся на определенном расстоянии и от позвоночника, и от органов, которые ими иннервированы. К данному виду вегетативных ганглиев относят шейные симпатические узлы, брыжеечные узлы, солнечное сплетение и ресничный узел.

Соматические и вегетативные рефлекторные дуги имеют различия также и в анатомическом строении нервных волокон, которые их составляют, что определяет различную скорость проведения нервных импульсов.

К полисинаптическим рефлекторным дугам также можно отнести дугу зрачкового рефлекса, которая проходит по продолговатым ядрам среднего мозга. Схема рефлекторной дуги зрачкового рефлекса представлена афферентным нейроном (зрительные клетки сетчатки глаза), центростремительным нейроном, а также вставочными нейронами, которые идут к парасимпатическим отделам глазодвигательных нервов.

Основным свойством любой рефлекторной дуги является ее целостность, потому что при нарушении этой целостности, выхода из строя любого из звеньев цепи рефлекторной дуги, она теряет способность формировать реакцию организма на раздражения внешней среды. Это опасно для организма позвоночных животных, так как нарушение функциональности рефлексов может вызвать тяжелую форму инвалидности.

155. 155. Жұлын мен мидың қабықтары және қабықаралық кеңістіктері

 

1. Жұлынның қатты қабығы. Dura mater spinalis, жұлынды сыртынан қап ретінде қаусырады. Ол сүйек қабығымен жабылған омыртқа өзегінің қабырғаларына тығыз жанаспайды. Екеуінің арасында эпидуралды кеңістік-cavitas epiduralis жат. Онда шелмай және веналық өрімдер жайғасады-plexus venosi vertebralis interni. Қатты қабық шүйже сүйегі үлкен тесігінің жиектерімен бітісіп өседі де, ал құйрық жағында II-III сегізкөз омыртқаларында аяқталады, одан кейін жіңішке жіп-filum durae matris spinalis түрінде құйымшаққа барып бекиді.
2. Жұлынның торлы қабығы.arachnoidea spinalis, жұқа тамырсыз жапырақша түрінде іш жағынан қатты қабыққа жанасып жат, одан дәнекертінді талшықтардың жіңішке будаларымен торланған саңылау тәрізді субдуралді кеңістікпен,spatium subdurale,бөлінген. Торлы қабық пен жұлынды тікелей жауып тұратын жұқа қабық арасында торлы қабықастындағы кеңістігі, cavitas subarachnoidalis, бар онда көп мөлшерде жұлын-ми сұйықтығымен liquor cerebrospinalis, қоршалған жұлын мен нерв түбіршіктері бос орн.
3. Жұлынның жұмсақ қабығы.pia mater spinalis, бет жағынан эндотелиймен жабылған, жұлынды тікелей қоршайды, оның екі жапырақшасы арасында тамырлар бар, олар тамырлардың айналасында периваскулярлы лимфалық кеңістік түзе, жұлын жүлгелері мен ми затына енеді.

Ми қабығы (лат. meninges — ми қабығы) — ми мен жұлынды қаптап жатқан қабық. Ми қабығы — қатты, өрмелі және жұмсақ қабықтар болып үш қабатқа бөлінеді. Сыртқы қатты қабық тығыз дәнекер ұлпасынан құралған қалың қабық. Ми сауыты сүйектерімен және омыртқа өзегімен байламдар мен қатпарлар арқылы байланысады. Мидың қатты қабығы бас сүйектің ішкі бетіндегі сүйекқаппен бірігіп кетеді. Жұлын өзегіндегі қатты қабық пен омыртқа бағанасы арасындағы эпидуральды (қаттыүсті) кеңістікте борпылдақ дәнекер ұлпасы мен май ұлпасы орналасады. Қатты қабықтың ішкі беті эндотелиймен астарланған. Ортаңғы өрмелі қабық — борпылдақ дәнекер ұлпасынан түзілген жұқа тамырсыз қабық. Қабықтың екі беті де эндотелиймен қапталған. Ол қатты қабықтан субдуральды (қаттыасты), ал ішкі жұмсақ қабықтан — субарахноидальды (өрмеліасты) кеңістіктер арқылы бөлінген. Бұл кеңістіктерде ми-жұлын сұйығы болады.

156. 156. Мидың дамуы, ми көпіршіктері, олардың туындылары, қалдық қуыстары

 

Нерв түтігі өте ерте ми мен жұлынға сәйкес келетін екі бөлімге бөлінеді. Оның мидың бастамасы болып табылатын алдыңғы, кеңейген бөлімі, атап көрсетілгендей, жіңішкерген жер арқылы бірінен соң бірі орн үш бастапқы ми көпіршіктеріне бөлінеді: алдыңғы-prosencephalon, ортаңғы-mesenphalon және артқы-rhomboncephalon. Үш көпіршіктен тұратын бұл саты одан әрі қарай дифференциациялану барысында мидың негізгі бес бөліміне бастама беретін бес көпіршіктік сатысына ауысады. Rhomboncephalon екі бөлімге бөлінеді: артқы-myelencephalon-даму соңында сопақша миға айналады да, ал metencephalon деп аталатын алдыңғы бөлімнің вентралды жағынан көпір, дорсалды жағынан мишық өсіп дамиды. горизонтальді кесіндісінде Rhomboncephali-ның ортақ қуысы ромбтәрізді, ол жұлынның орталық өзегімен қатынасатын IV қарынша түз. Ортаңғы ми көпіршігінің- mesenphalon

Қабырғалары ми заты дамығанда бірқалыпты қалыңдайды. Олардан вентралды ми аяқшалары, ал дорсалды жағынан ортаңғы ми төбесі пайда болады. Ортаңғы көпіршік қуысы IV қарыншамен қосылатын тар өзекке-суқұбырға айналады. Артқы –diencephalon(аралық ми) және алдыңғы-telencephalon(соңғы ми) бөліктеріне бөлінетін алдыңғы ми көпіршігі-prosencephalon- жақсы дамып, пішін жағынан көбірек өзгеріске ұшырайды. Аралық мидың бүйір қабырғалары қалыңдап,таламустар(thalami)түз. Сонымен қатар бүйір қабырғалары үлкейе келіп екі көру көпіршігін түз., олардан кейін көздің торлы қабығы мен көру нерві дамиды. Аралық ми қуысын III қарынша түз. Telencephalon ортаңғы, кішілеу бөлікке(pars mediana) және екі үлкен бүйір бөліктерге-үлкен ми сыңарларына-hemispheria dextrum et sinistrum-бөлінеді. Жаңа туылған балада орт салмағы340 гр, қыз балада 330гр, ересек ер адам 1375гр, әйел 1245 гр.

1. Rhomboncephalon- ромбтәрізді немесе артқы ми, ол: а) myelencephalon-нан,сопақша ми және ә) metencephalon-нан, меншікті артқы мидан тұрады.
2. Mesenphalon – ортаңғы ми.
3. Prosencephalon –алдыңғы ми, ол: а) diencephalon-аралық ми және ә) telencephalon- соңғы миға бөлінеді.

Мишық пен соңғы мидан басқа аталған бөлімдердің барлығы ми сабауын құрайды. Бұл бөлімдерден басқа rhombencephalon мен ортаңғы ми арасында мойнақ-isthmus rhombencephali-орналасады. Кіші ми-cerebellum- нен өзгеше, proencephalon-үлкен ми-cerebrum деп те аталады.

157.Мидың дамуы, ми көпіршіктері, олардың туындылары, қалдық қуыстары. Нерв түтігі өте ерте ми мен жұлынға сәйкес келетін екі бөлімге бөлінеді. Оның мидың бастамасы болып табылатын алдыңғы, кеңейген бөлімі, атап көрсетілгендей, жіңішкерген жер арқылы бірінен соң бірі орналасқан үш бастапқы ми көпіршігіне бөлінеді: алдыңғы – prosencephalon, ортаңғы – mesencephalon, және артқы – rhombencephalon. Алдыңғы ми көпіршігі алдынан шекаралық табақшамен – lamina terminalis – тұйықталған.Үш көпіршіктен тұратын бұл саты одан әрі қарай дифференциялану барысында мидың негізгі бес бөліміне бастама беретін бес көпіршіктік сатысына ауысады. Осымен бір мезгілде ми түтігі сагитталды бағытта иіледі. Ең алдымен ортаңғы көпіршіктік аймағында дорсалды жаққа қарай дөңесті бас иілімі, содан кейін жұлынның бастамасымен шекарада тағы да дорсалды жаққа дөңес мойын иілімі дамиды. Олардың арасында артқы көпіршік ауданында вентралды жаққа қарай дөңесті үшінші – көпірлік иілім түзіледі. Осы соңғы иілім арқылы ми көпіршігі – rhombencephalon – екі бөлімге бөлінеді. Олардың артқы бөлімі – myelencephalon – даму соңында сопақша миға айналады да, ал metencephalon деп аталатын алдыңғы бөлімнің вентралды жағынан көпір, дорсалды жағынан мишық өсіп дамиды. Metencephalon алдында жатқан ортаңғы ми көпіршігінен тар жіңішкерген жер – isthmus rhombencephali арқылы бөлінеді. Горизонтальды кесіндісінде rhombencephalon-ның ортақ қуысы ромб тәрізді, ол жұлынның орталық өзегімен қатынасатын IV қарынша түзеді. Оның вентралды және бүйір қабырғалары бассүйек нервтері ядроларының дамуы нәтижесінде қатты қалыңдайды да, ал дорсалды қабырғасы жұқа күйде қалады. Сопақша ми аймағында оның көп бөлігі жұмсақ қабықпен бітісіп кететін тек бір ғана эпителий  қабатынан тұрады. Ортаңғы ми көпіршігінің – mesencephalon – қабырғалары ми заты дамығанда бірқалыпты қалыңдайды. Олардан вентралды ми аяқшалары, ал дорсалды жағынан ортаңғы ми төбесі пайда болады. Ортаңғы көпіршіктің қуысы IV қарыншамен қосылатын тар өзекке – суқұбырға айналады. Артқы – diencephalon (аралық ми) және алдыңғы –  telencephalon (соңғы ми) бөліктеріне бөлінетін алдыңғы ми көпіршігі – prosencephalon – жақсы дамып, пішін жағынан көбірек өзгеріске ұшырайды. Аралық мидың бүйір қабырғалары қалыңдап, таламустар түзеді. Сонымен қатар бүйір қабырғалары үлкейе келіп екі көру көпіршігін түзеді, олардан кейін көздің торлы қабығы мен көру нерві дамиды. Diencephalon аймағында жеке томпақ түрінде жұп corpora mammilaria-ның іргесі қаланады. Аралық ми қуысын III қарынша түзеді. Telecephalon ортаңғы, кішілеу бөлікке (pars mediana) және екі үлкен бүйір бөліктерге – үлкен ми сыңарларына – hemispheria dextra et sinistrum – бөлінеді, үлкен ми сыңарлары адамда өте күшті ұлғайып өсіп, көлемі жағынан мидың қалған бөлімдерінен едәуір артып кетеді.

158.Ми сыңарының жоғарғы-латералді бетінің жүлгелері және қатпарлары. Ми сыңарының жоғары-латеральды беті үш: латералды, орталық және сыңардың медиалды жағына орналасып, оның жоғарғы жиегінде кертік түзетін шеке-шүйде жүлгелері арқылы үлестерге бөлінеді.Латералды жүлге, sulcus cerebri lateralis, ми сыңарларының негіздік бетінде латералды шұңқырдан басталып, кейін жоғары латералды бетке ауысып, сәл жоғары қарай кетеді.Латералды жүлгенің алдыңғы бөлігінен одан маңдай үлесіне кететін екі кішкене тармақтар – ramus ascendens пен ramus anterior шығады.Орталық жүлге, sulcus centralis, ми сыңарының жоғарғы жиегінен, оның ортасының сәл артқы жағынан басталып, алға және төмен қарай кетеді. Орталық жүлгенің төменгі шеті латералды жүлгеге жетпейді. Ми сыңарының орталық жүлге алдында жатқан аймағы маңдай үлесіне жатады; ми бетінің орталық жүлге артында жатқан бөлігі шеке үлесін құрайды. Ол латералды жүлгенің артқы үлесі арқылы төмен орналасқан самай үлесінен ажыратылады. Шеке бөлігінің артқы шекарасы ми сыңарының медиалды бетінде орналасқан шеке-шүйде жүлгесінің шеті болып есептеледі. Маңдай улесі. Осы үлестің сыртқы бетінің артқы бөлігінде sulcus centralis-ке параллелді sulcus precentralis өтеді. Одан бойлық бағытта екі жүлге шығады – sulcus frontalis superior et inferior. Осының арқасында маңдай үлесі бір вертикальды және үш горизонтальды қатпарға бөлінеді. Вертикальды қатпар, gyrus precentralis, sulcus centralis және sulcus precentralis-тер арасында жатады. Маңдай үлесінің горизонтальды қатпарлары: 1) жоғарғы маңдай қатпары, gyrus frontalis superior, ол  sulcus frontalis superior-дан жоғары орналасып, ми сыңарының жоғарғы жиегіне параллелді жүріп, оның медиалді бетіне барады; 2) ортаңғы маңдай қатпары, gyrus frontalis medius, жоғарғы және төменгі маңдай жүлгелері арасында созылып жатады; 3) төменгі маңдай қатпары, gyrus frontalis inferior, латералды жүлгенің төменгі маңдай қатпарына еніп тұратын тармақтары, ramus ascendens және ramus descendens оны үш бөлікке бөледі: sulcus precentralis-тің төменгі шеті мен ramus ascendens sulci lateralis арасында жататын pars  opercularis, латералды жүлгенің екі тармағы арасында орналасқан pars triangularis және ramus anterior sulci lateralis алдында жайғасатын pars orbitalis. Шеке үлесі.Онда шамамен орталық жүлгеге параллелді бағытта sulcus postcentralis өтеді, ол көбіне sulcus intraparietalis-пен қосылып кетеді. Осы жүлгелердің орналасуына қарай шеке үлесі біреуі вертикалды, екеуі горизонталды қатпарға бөлінеді. Вертикалды қатпар, gyrus postcentralis,  sulcus centralis-тің артында орналасып gyrus precentralis-пен бір бағытта жүреді. Sulcus intraparietalis-тің үстіңгі жағында жоғарғы үлесшесі, lobulus parietalis superior орналасады, ол ми сыңарының медиалды бетіне де таралады. Sulcus intraparietalis-тен төмен lobulus parietalis inferior жатады, ол артқа қарай бағытталып, латералды жүлге мен жоғарғы самай жүлгесінің шеттерін айналып өтіп,шүйде үлесіне өтеді. Үлесшенің латералды жүлгені қоршап жатқан үлесі gyrus supramarginalis, ал жоғарғы самай жүлгесінің жоғарғы шетін шектеп жатқан бөлігі gyrus angularis деп аталады. Самай үлесі. Бұл үлестің латералды бетінің бір-бірінен sulcus temporalis inferior және sulcus temporalis superior арқылы бөлінген үш бойлық қатпары бар. Қатпарлардың жоғарғысы, sulcus temporalis superior, латералды жүлге мен жоғарғы самай жүлгесі аралығында жатады. Оның латералды жүлгенің тереңінде жасырынған үстіңгі бетінде gyri temporales transverse деп аталатын 2-3 қысқа қатпарлар болады. Жоғарғы және төменгі самай жүлгелері арасында gyrus temporales medius созылып жатады. Соңғы қатпардан төмен, одан төменгі самай жүлгесі арқылы бөліне gyrus temporalis inferior өтеді, ол төменгі жиек арқылы төменгі бетте жатқан gyrus occipitotemporalis lateralis-тен бөлінген. Шүйде үлесі. Бұл бөлімнің латералды бетінің жүлгелері өзгергіш және тұрақсыз. Олардың ішінде әдетте sulcus intraparietalis-тің шетімен қосылып көлденең өтетін sulcus occipitalis transverses жиірек кездеседі. Аралша – insula. Бұл үлесшені көру үшін, оның үстінде төніп  тұрған латералды жүлгенің жиектерін ашу керек немесе алып тастау керек. Маңдай, шеке және самай үлестеріне жататын бұл жиектер жамылғы, operculum, деп аталады. Аралша ұшы алға және төмен қараған үшбұрыш пішінді. Ол алдынан, үстінен және артынан өзімен көршілес бөліктерден терең жүлге,sulcus cercularis, арқылы бөлінеді. Бетінде қысқа қатпарлар орналасады.

159.Мидың медиалді және базалді беттерінің жүлгелері мен қатпарлары. Ми сыңарының базальды бетінің латеральды шұңқырдан алға қарай жатқан жері маңдай бөлігіне жатады. Осы жерден ми сыңарының медиалды жиегіне параллельды sulcus olfactorius өтеді, онда bulbus et tractus olfactorius жатады. Осы жүлге мен ми сыңарының медиалды жиегі арасында тік (түзу) қатпар, gyrus rectus, созылып жатады. Иіс сезү жүлгесінің латералды жағында gyri orbitalis-терді шектейтін бірнеше тұрақсыз жүлгелер, sulci orbitales, жатады. Ми сыңарының негіздік бетінің артқы бөлігі бұл жерде белгілі шекарасы жоқ самай және шүйде үлестерінен түзіледі. Бұл жерде екі жүлге көрінеді: шүйде полюсінен самай полюсі бағытында өтіп, gyrus occipitotemforalis lateralis-ті медиалды жағынан шектейтін sulcus collateralis, оның алға қарай жалғасы sulcus rhinalis деп аталады. Sulcus collateralis-тен медиалды екі қатпар орналасқан: осы жүлгенің артқы бөлімі мен sulcus rhinalis және ми сабауын орап өтетін терең sulcus hippocampi арасында gyrus parahyppocampalis орналасады. Ми сабауына жанасып жататын бұл қатпар ми сыңарының медиалды бетінде орналасады. Ми сыңарының медиалді беті. Бұл бетте дәл сүйелді дененің үстінен өтіп, артқы шетімен терең sulcus hippocampi-ге созылатын сүйелді дененің жүлгесі – sulcus corporis callosi cinguli өтеді, оның алдыңғы шеті сүйелді дененің құстұмсығы астынан  басталып содан кейін артқа жүріп, артқы шетімен ми сыңарының жоғарғы жиегінде аяқталады. Ми сыңарының осы жиегі мен sulcus cinguli арасында орналасқан кеңістік маңдай үлесіне, жоғарғы маңдай қатпарына жатады. Артында sulcus cinguli-дің артқы шетімен, ал алдында кішкене жүлгеше – sulcus paracentralis-пен шектелген, sulcus cinguli-дің үстіндегі кішкене бөлім орталық жанындағы үлесше – lobulus paracentralis – деп аталады, өйткені ол бұл жер бір-біріне ауысатын екі орталық қатпарының жоғарғы шеттерінің медиалді бетіне сәйкес келеді. Орталық жанындағы үлесшенің артында, алдынан белдеулік жүлгенің шетімен төменнен кішкене sulcus subparietalis-пен, ал артынан терең шеке-жүйде жүлгесі арқылы шектелген сына алды – precuneus – деп аталатын төртбұрышты бет жатады. Сына алды шеке үлесіне жатады. Оның артында шүйде үлесіне жататын сына, cuneus, жатады, оны алдынан шеке-шүйде жүлгесі, ал артынан sulcus calcarinus бұрыш жасай түйісе шектейді. Белдеулік жүлге мен сүйелді дене арасында белдеулік қатпар, gyrus cinguli, созылып жатады. Ол қылта, isthmus, арқылы ілмекпен, uncus, аяқталатын gyrus parahippocampalis-ке созылады. Гиппокамп жанындағы қатпар бір жағынан ми сауабын орап өтетін гиппокамп жүлгесімен, ал екінші жағынан, sulcus collateralis (жанама жүлге) және мұрындық жүлге деп аталатын оның алға қарай кететін жалғасымен шектеледі. Қылта белдеулік қатпардың гиппокамп жанындағы қатпарға ауысатын тарылған жері – сүйелді дене буылтығының артында шеке-шүйде жүлгесі мен sulcus calcarinus (топшылық жүлге) қосылуынан түзілген жүлге ұшының алдында жатады. Белдеулік қатпар, қылта және гиппокамп жанындағы қатпарлар бірге қосылып, толық дерлік шеңбер жасайтын күмбезді қатпарды – gyrus  fornicatus-ті түзеді. Күмбезді қатпардың жамылғының ешбір үлесіне қатысы жоқ. Ол көмкерме (лимбикалық) аймаққа жатады. Көмкерме аймақ, region limbica, белдеулік және гиппокамп жанындағы қатпарды алып жататын үлкен ми сыңарлары жаңа қыртысының бөлігі, көмкерме жүйенің құрамына енеді. Гиппокамп жүлгесінің жиегін ашып, рудименттік қатпар болып табылатын енсіз тісті сұр жолақты – gyrus dentatus-ты көруге болады.

160. 160. Ми қыртысы, оның қабаттары. Анализатор туралы түсінік. Ми қыртысы орталықтары. Үлкен ми сыңарлар қыртысы бір-бірінен құрамына енетін жасушаларының пішіні жағынан өзгешелігі бар алты қабаттан (табақшадан) тұрады:1) Молекулалық табақша – тікелей pia mater-дің астында жатады және онда нерв жасушаларының тор сияқты айқасып өрілетін өсінділерінің ұштық тармақшалары болады; 2) Сыртқы түйіршікті табақша – құрамына түйіршікке (дәнге) ұқсас көптеген ұсақ жасушалар кіретіндіктен осылай аталады; 3) Сыртқы пирамидалы табақша – ұсақ және орташа пирамидалық нерв жасушаларынан тұрады; 4) Ішкі түйіршікті табақша – сыртқы түйіршікті табақша тәрізді ұсақ түйіршікті жасушалардан құралады; 5) Ішкі пирамидалы табақшада – үлкен пирамидалы жасушалар; 6) Мультипішінді табақша – ақ затпен шектеседі. Бұл 6 қабаттың төменгілері (V және VI) негізінен эфферентті жолдардың басы болып табылады; атап айтқанда  V қабат аксондары пирамидалық жүйені құрайтын пирамидалық жасушалардан тұрады (пирамидалық жүйеге бастама бертін пирамидалық жасушалар алдыңғы орталық қатпарларда орналасады). Ортаңғы қабаттар (III және IV) негізінен афферентті жолдармен байланысқан да, ал жоғарғы (I және II) қабаттар ми қыртысының ассоциативті жолдарына жатады. Ми қыртысының алты қабатты типі түрлі аймақтарда қабаттардың қалыңдығы мен орналасуы жағынан да, сол сияқты жасушалардың құрама жағынан да өзгеріп отырады. Қызметтердің ми қыртысында орнығуы ең алдымен қыртыстық орталық туралы ұғыммен байланысты.1874 жылы киевтік анатом В.А.Бец қыртыстың әрбір бөлігінің құрылысы жағынан мидың басқа бөліктерінен айырмашылығы болады деген пікір айтты. И.П.Павлов бойынша, орталық – анализаторлардың мидағы шеті. Анализатор – сыртқы және ішкі дүниенің күрделі тітіркендіргіштің жеке элементтерге ажырап, яғни талдау (анализ) жасайтын нервтік механизм. “Анализатор дегеніміз сыртқы қабылдаушы аппараттан басталып, мида аяқталатын күрделі нервтік механизм” (И.П.Павлов).И.П.Павловтың көзқарасы бойынша ми орталығының немесе анализатордың қыртыстық шетінің қатаң шектелген шекарасы жоқ, ол ядролық және шашыраған бөліктерден тұрады. “Ядро” қыртыста шеткі рецептордың барлық элементтерінің толық және дәл проекциясын береді және жоғары деңгейдегі анализ бен синтезді іске асыру үшін қажетті болып табылады. “Шашыраған элементтер” ядроның шет жақтарында жатады және одан алыста жатуы мүмкін, оларда қарапайым анализ бен синтез іске асырылады. Ядролық бөлім зақымданғанда шашыраған элемент белгілі бір дәрежеге дейін ядроның қызметін атқарады, мұның зор тәжірибелік мәні бар. Тітіркенулерді организмнің ішкі ортасынан қабылдайтын анализаторлардың қыртыстық шеттері 1. Қозғалыс анализаторларының, яғни сүйек, буын, қаңқа бұлшықеттері мен олардың сіңірлерінен шығатын проприоцептивтік тітіркенулердің анализаторының ядросы орталық алдындағы қатпар мен lobulus praecentralis-тің құрамына жатады. Осы жерде қозғалтқыш шартты рефлекстер тұйықталады. Қозғалыс анализаторының жасушалары қозғалыс аймағы қыртысының ортаңғы қабаттарында орналасады. Оның терең қабаттарында (V, ішінара VI) эфферентті нейрондар болып табылатын алып пирамидалық жасушалар жатады. 2. Бас пен көздің қарама-қарсы жаққа үйлесімді бұрылысына қатысы бар қозғалыс анализаторларының ядросы ортаңғы маңдай қатпарында, алдыңғы қозғалыс аймағында орналасады. Көз бұлшықеттері жиырылған кезде ми қыртысына әр уақытта сол бұлшықеттер рецепторларынан ғана емес, торлы қабықтан да импульстар келетіндіктен, түрлі көру тітіркендірулеріне әр уақытта көз алмасының бұлшықеттерінің жиырылуымен іске асатын көз алмасының әртүрлі қозғалыстары үйлеседі. 3. Қозғалыс анализаторының ядросы арқылы мақсатты бағытталған күрделі кәсіби, еңбек және спорттық қозғалыстар синтезделеді. Ол ядро сол жақ төменгі шеке үлесшесінде, gyrus supramarginalis-те, орналасады. Бұл алаң зақымданғанда жалпы қозғалыстар жасауға ғана қабілеттілік сақталады, ал бағытталған әрекет істеуге қабілетсіздік – апракция пайда болады. 4. Бастың орналасу қалпы мен қозғалыс анализаторының ядросы – статикалық анализатордың (вестибулярлық аппарат) ми қыртысында әлі дәл анықталған жоқ. Вестибулярлық аппарат ми қыртысының ұлу проекцияланатын жерінде, яғни самай үлесінде проекцияланады деуге негіз бар.  Мәселен, ортаңғы және төменгі самай қатпары аймағында жататын 20 және 21 алаңдар зақымданғанда атаксия пайда болады. Адамның тік жүруінде зор рөл атқаратын бұл анализатордың ұшқыштар мен ғарышкерлердің жұмысында ерекше маңызы бар. 5. Ішкі ағзалар мен тамырлардан келетін импульстар анализаторының ядросы орталық алдындағы және артындағы қатпарлардың төменгі бөлімінде орналасады. Ішкі ағзалар, тамырлар, еріксіз бұлшықет пен тері бездерінен орталыққа баратын импульстар ми қыртысының осы бөліміне келеді, ал бұл жерден қыртыс астындағы вегетативтік орталықтарға импульстар шығады. Организмнің сыртқы ортасынан келетін нерв импульстары сыртқы дүние анализаторларының қыртыстық шеттері. 1. Есту анализаторының ядросы жоғарғы самай қатпарының ортаңғы бөлігінде, аралшыққа қараған бетте, ұлу проекцияланған жерде жатады. Ол зақымдалса кереңдік пайда болады. 2. Көру анализаторының ядросы шүйде үлесіне жатады. Көру анализаторы ядросы зақымданса адам соқыр болып қалады. Осы ядродан жоғарылау жер зақымданғанда әдеттен тыс жағдайда бағдарлау қабілеті жоғалады. 3. Иіс сезу анализаторының ядросы ми қыртысының филогенездік жағынан көне бөлігінде, иіс сезу миы негізінде – uncus-те ішінара гипокампта орналасады. 4. Дәм сезу анализаторы ядросы, кейбір деректер бойынша, орталық артындағы қатпардың төменгі бөлігінде, ауыз бен тіл бұлшықеттері орталықтарына жақын орналасады, басқа бір деректер бойынша uncus ішінде, иіс сезу анализаторының қыртыстық шетімен көрші жатады. 5. Тері анализаторының ядросы (жанасу, қысым сезу, ауырсыну және температура) сезімталдығы орталық артындағы қатпарда және жоғарғы шеке аймағы қыртысында жатады. Тері сезімталдығының жеке түрі – заттарды ұстап білу – стереогнозия жоғарғы шеке үлес қыртысы бөлімімен қиылысып байланысқан: сол жақ ми сыңары – оң қолға, оң жақ ми сыңары сол қолға сәйкес келеді. Бұл қыртыстық беткей қабаттар зақымданғанда көзді жұмып, заттарды ұстап білу қабілеті жоғалады.
161. Комиссуралді және ассоциативті талшықтар туралы түсінік. Сүйелді дене, күмбез, алдыңғы дәнекер, ішкі капсула: құрылысы, функционалді маңызы. Комиссуралық талшықтар, ми комиссуралары немесе дәнекерлері құрамына еніп, екі ми сыңарының симметриялы бөліктерін байланыстыратын комиссуралық талшықтар. Ең үлкен ми дәнекері – сүйелді дене, corpus collosum, neencephalon-ға жататын екі ми сыңарының бөліктерін жалғастырады. Шамасы жағынан едәуір кішілеу екі ми дәнекері, comissura anterior мен comissura fornicis иіс сезу миына жатады және алдыңғы дәнекер иіс сезу үлестері мен екі гиппокамп жанындағы қатпарларды, ал күмбез дәнекері гиппокамптарды байланыстырады. Ассоциативті талшықтар бір ми сыңары қыртысының түрлі аймақтарын өзара байланыстырады. Олар қысқы және ұзын болып бөлінеді. Қысқа талшықтар,fibrae arcuatae cerebri, доға тәрізді будалар түрінде, көршілес қатпарларды өзара байланыстырады. Мұндай талшықтар будалары бірнешеу. Cingulum, белдеу күмбезді қатпарда өтетін талшықтар будасы, ол белдеулік қатпар қыртысының түрлі аймақтарын өзара және сондай-ақ ми сыңарының медиалді бетінің көршілес қатпарларымен де жалғастырады. Маңдай үлесі, fasciculus longitudinalis superior арқылы төменгі шеке үлесшесімен, шүйде үлесімен және самай үлесінің артқы жағымен жалғасады. Самай және шүйде үлестері өзара fasciculus longitudinalis inferior арқылы байланысады. Ақырында, маңдай үлесінің көздік бетін ілмек тәрізді буда, fasciculus uncinatus, самай полюсімен қосады.
162. Иіс сезу миы, оның орталық және шеттік бөлімдері,филогенез. Иіс сезу миы, rhinencephalon, алдыңғы ми әлі де жануардың мінез-құлығын басқаратын ағзаға айналмаған кезде, иіс сезу анализаторымен байланысты пайда болған, алдыңғы мидың филогенездік жағынан ең көне бөлігі. Сондықтан оның барлық құрылымдары иіс сезу анализаторының түрлі бөліктері болып табылады. Балықтардың бүкіл дерлік алдыңғы миы иіс сезу ағзасы болып табылады. Сүтқоректілер мен адамда байқалатын жаңа ми қыртысының дамуына байланысты алдыңғы мидың жаңа бөлігі – жамылғы, pallium, дамиды. Бірақ жамылғы да ұзақ даму жолын өтеді және ол филогенездік жағынан әртүрлі үш бөлікке бөлінеді. 1. Paleopallium – самай үлесінің құрамына енеді. Бұл бөлім алғашында ми сыңарының латералды бетінде орналасады, бірақ одан кейін аса үлкейген neopallium әсерінен шұжық тәрізді түзіліс – гипокампқа айналып, соңғы мидың бүйір қарыншасы қуысының төменгі муйізінің медиалды жағына ығысады. Гиппокамп ежелгі қыртыспен, paleocortex, жабылған. 2. Archipallium – ми қыртысының маңдай үлесіндегі иіс сезу буылтығының қасында жатқан және көнке қыртыспен, archicortex, жабылған вентралды бетіндегі кішкене бөлімі. 3. Neopallium – жаңа жамылғы оның қыртысында, neocortex, жоғарғы иіс сезу орталықтары – анализаторлардың қыртыстық шеттері пайда болады. Бұл күмбезді қатпардың бөлігі болып табылатын – uncus. Осының нәтижесінде адамның иіс сезу миында түрлі текті түзілістер болады, олар топографиялық жағынан екі бөлімге бөлінеді. Шеткі бөлігі – иіс сезу үлесі – lobus olfactorius. Бұл атаумен ми негізінде жатқан бірқатар түзілістер біріктіріледі: 1) bulbus olfactorius; 2) tractus olfactorium; 3) trigonum olfactotius; 4) substantia perporata anterior. Орталық бөлім – ми қатпарлары: 1) гиппокамп жанындағы қатпар – gyrus parahyppocampalis; 2) тісті қатпар – gyrus dentatus; 3) самайлық шеттің қасында орналасқан алдыңғы бөлігі – ілмегімен (uncus) қоса күмбезді қатпар – gyrus fornicates.
163. Соңғы мидың базалді ядролары. Стриопаллидарлы және лимбиялық жүйе. Ми сыңарларының бетіндегі сұр қыртыстан басқа, тағы да оның қабатында негіздік ядролар немесе қыртысасты деп аталатын сұр зат жиындары орналасады. Қыртысасты ядролардың үш жиыны бар: corpus striatum, claustrum және amygdaloidem. 1.Corpus striatum, жолақ дене, бір-бірінен толық бөлінбеген екі бөліктен – nucleus caudatus және nucleus lentiformis-терден тұрады. А. Nucleus caudatus, құйрықты ядро, nucleus lentiformis-тен жоғары және ортаға жақын жатады. Одан ішкі қапшық (капсула), capsula interna, деп аталатын ақ зат қабықшасымен бөлінеді. Құйрықты ядроның жуандаған алдыңғы бөлігі, оның басы, caput nuclei caudati, бүйір қарыншаның алдыңғы мүйізінің латералды, қабырғасын түзеді, ал құйрықты ядроның жіңішкерген бөлімі, corpus nuclei caudati, бүйір қарыншаның орталық бөлігінің түбімен артқа қарай созылады; ал оның құйрығы, cauda nuclei caudati, төменгі мүйіздің жоғарғы қабырғасына қарай иіледі. Құйрықты ядро медиалды жағынан таламуқа жанасып, одан ақ зат жолағымен, stria terminalis, бөлінеді. Алдыңғы және артқы жағынан құйрықты ядроның басы алдыңғы тесіктелген затқа жетіп, сол жерде жасымық тәрізді ядромен , оның putamen деп аталатын бөлігімен қосылады. Екі ядроның бұл кең байланысуынан басқа ішкі қапшықтың ақ будаларымен араласа орналасатын жұқа сұр жолақтары болады. “Жолақ дене” – corpus striatum – деп аталуы осы себептен.  Ә. Nucleus lentiformis, жасымық тәрізді ядро, құйрықты ядромен таламустан латералды орналасып, олардан ішкі қапшық арқылы бөлінеді. Ми сыңарларының горизонталды кесіндісінде жасымық тәрізді ядроның ішкі капсулаға қараған медиалды беті, ұшы ортасына қарай бағытталған бұрыш пішінді болып келеді. Бұрыштың алдыңғы жағы құйрықты ядроға, ал артқы жағы таламусқа параллелді жатады. Латералды беті сәл дөңестеу және аралшық аймағындағы ми сыңарларының латералды жағына қарайды. Жасымық тәрізді ядро екі параллелді ақ қабатшалар, lamina medullaris, арқылы үш кішкентай ағзаға бөлінеді. Біреуі күңгірт-сұр түсті латералды қабық, putamen, ал ақшылдау екі медиалдысы бозғылт шар, globus pallidus, деп аталады. Putamen және nucleus caudatus-қа қарағанда globulus pallidus  филогенездік жағынан көнелеу түзіліс,  paleostriatum, болып табылады. 2. Claustrum, шарбақ, аралшық пен putamen арасындағы орналасқан сұр зат табақшасы. Ол қабықтан ақ зат қабықшасы – capsula externa, ал аралшық қыртысынан capsula externa деп аталатын қабатша арқылы бөлінеді. 3. Corpus amygdaleideum, бадамша тәрізді дене, putamen астында самай үлесінің алдыңғы шетінде орналасқан. Стриопаллидарлық жүйе – экстрапирамидалық жүйенің басты бөлігі, сонымен қатар ол hypothalamus құрамындағы осыған ұқсас вегетативті орталықтарға басымдық жасайтын, жылу реттеу мен көмірсу алмасуға қатысты вегетативтік қызметтерді жоғары реттеуші орталық болып табылады. Көмкерме жүйе түрлі вегетативтік қызметтерді реттеуге, организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтауға және сезімге бөленген мінез-құлық реакцияларының эмоционалдық қалпына әсер ететін соңғы, аралық және ортаңғы ми түзілістерінің кешені. Оның негізгі бөлігін бадамша тәрізді ядро аймағы, шекаралық жолақ, гипоталамус, гиппокамп, күмбез, септалды аймақ, емізіктәрізді денелер, емізік-таламус будасы, белдеулік қатпар құрайды. Үлкен ми сыңарының медиалді бетінде көмкерме жүйе белдеулік және гиппокамп жанындағы қатпарлардан тұрады.
164. Мидың латералді қарыншалары, бөлімдері, олардың қабырғалары, қатынасы. Соңғы ми сыңарларында сүйелді дене деңгейінен төмендеу, ортаңғы сызықтың екі жағында ми сыңарларының жоғарғы латералды бетінен бүкіл ми заты қабаты арқылы бөлінген екі бүйір қарынша, ventriculi lateralis, сииметриялы орналасады. Әрбір бүйір қарыншаның қуысы ми сыңары пішініне сәйкес келеді: қарынша қуысы маңдай үлесінде төмен және латералды жаққа қарай иілген алдыңғы мүйіз, cornu anterius, түрінде басталып, осы жерден шеке үлесі арқылы орталық бөлікке, pars centralis, созылады. Ал бұл бөлік сүйелді дененің артқы жиегі деңгейінде төменгі мүйізге, cornu inferius, (самай үлесі қабатында)  және артқы мүйізге, cornu posterius, (шүйде үлесіне) бөлінеді. Алдыңғы мүйіздің медиалды қабырғасын septum pellucidum түзеді, ол алдыңғы мүйізді басқа ми сыңарының дәл осындай мүйізінен бөліп тұрады. Алдыңғы мүйіздің латералды қабырғасы мен ішінара түбін құйрықты ядроның басы, caput nuclei caudatі, алып жатады, ал жоғарғы қабырғасы сүйелді дене талшықтарынан түзіледі. Бүйір қарыншаның орталық, ең тар бөлігінің жоғарғы қабырғасы сүйелді дене талшықтарынан тұрады. Ал түбі құйрықты ядроның денесі мен таламустың жоғарғы бетінің бір бөлігінен құралады. Артқы мүйіз сүйелді денеден шығатын – tapetum деп аталатын ақ нерв талшықтары қабатымен қоршалған; оның медиалды қабырғасында ми сыңарының медиалды бетіндегі sulcus calcarinus-тің ішке енуінен түзілген буылтық – құс топшысы, calcar avis, байқалып тұрады. Төменгі мүйіздің жоғарғы латералды қабырғасын артқы мүйізді қоршап тұратын tapetum-ның жалғасы құрайды. Жоғары қабырғаның медиалды жағында төмен және алға қарай иілетін құйрықты ядроның жұқарған бөлігі – cauda nuclei caudate өтеді. Төменгі мүйіздің медиалды қабырғасымен бүкіл өн бойында ұзын ақ түсті дөңес – гиппокамп, hippocampus, созылып жатады, ол сырттан терең енетін гиппокамп жүлгесінен түзіледі. Гиппокамптың медиалды жиегімен күмбез аяқшасының жалғасы болып табылатын шашақ – fimbria hippocampi деп аталатын түзіліс өтеді. Төменгі мүйіздің түбінде аттас жүлгенің сырт жағынан батуынан пайда болған буылтық, eminentia collateralis, жатады. Бүйір қарыншаның медиалды жағынан, оның орталық бөлігі мен төменгі мүйізіне тамырлы өрім, plexus choroideus ventriculi lateralis, түзетін жұмсақ ми қабығы еніп тұрады. Өрім қарыншаның жетілмеген медиалды қабырғасының қалыңдығы болып табылатын эпителимен жабылған. Plexus choroideus ventriculi lateralis, tela choroida ventriculi tertii-дің латералды жиегі болып табылады.
165. Аралық ми, бөлімдері, таламус аймағы: бөлімдері, қызметі. Аралық ми, diencephalon, бүйірлері жағынан соңғы мидың сыңарларымен бітісе өсіп, сүйелді дене мен күмбез астында жатады. Аралық мида екі негізгі бөлікті ажыратады: 1) дорсалды бөлік, thalamencephalon афферентті жолдар орталығы және 2) вентралды бөлік, hypothalamus, жоғары вегетативтік орталық. Қуысы – III қарынша. Thalamencephalon, таламус аймағы өз кезегінде үш бөліктен тұрады: таламус – thalamus, таламусүсті – epithalamus және таламусарты аймағы – metathalamus. Thalamus, таламус, көру төмпесі, аралық мидың бүйір қабырғаларында III қарыншаның бүйір жақтарындағы сұр затттың жұмыртқа пішінді жұп жиынтығы болып табылады, оның алдыңғы шеті – tuberculum anterius түрінде сүйірленген де, ал артқы шеті кеңейіп, жастық, pulvinar, түрінде жуанданған. Таламустың қызметінің маңызы өте зор. Онда афферентті жолдар үзіледі, оның жастығының, pulvinar, артқы ядросында, көру талшықтарының бір бөлігі, алдыңғы ядроларында corpora mammilaria-дан шығып, таламусты иіс сезу аймағымен байланыстыратын будалар, орталық нерв жүйесінің төмен жатқан бөлімдерінен шығатын қалған барлық афферентті сезімтал жолдар қалған ядроларында аяқталады. Epithalamus, таламусүсті. Екі таламустағы striae medullares артқа қарай бағыт алып, екі жағында trigonum habenulae деп аталатын кеңейген жер түзеді. Бұл соңғыдан жүген деп аталатын қысқа, жіңішке түзіліс шығады. Ол қарама-қарсы жақтың жүгенімен бірге томпақ денемен, corpus peniale-ның, қосылады. Corpus peniale алдында екі жүген өзара дәнекермен, comissura habenularum, байланысқан. Біршама қарағай қылқанына ұқсайтын томпақ дененің өзі құрылысы мен қызметі жағынан ішкі секреция бездеріне жатады. Metathalamus, таламусарты. Таламустың артында екі кішкене төмпешік – иінді денелер, corpus geniculatum laterale et mediale, бар.  Көлемі кішілеу, бірақ айқын көрінетін медиалды иінді дене төменгі төбешік сабының алдында таламус жастығының астында жатады. Онда есту ілмегінің, lemniscus lateralis, талшықтары аяқталады. Ол ортаңғы ми төбесінің төменгі төбешіктерімен бірге қыртысастындағы есту орталығы болып табылады. Латералды иінді дене үлкен, жалпақ төмпешік түрінде жастықтың төменгі латералды жағында орналасады. Онда көру жолағының латералды бөлігінің көбісі аяқталады. Pulvinar мен ортаңғы ми төбесінің жоғарғы төбешіктері және латералды иінді дене қыртысастындағы көру орталығы болып табылады. Екі иінді дене ядролары орталық жолдар арқылы тиісті анализатордың қыртыстық шеттерімен байланысады.
166. Таламусасты аймағы, оның бөліктері. Гипоталамус-гипофиз жүйесі. Гипоталамус, таламусасты, hypothalamus, сөздің кең мағынасында III қарыншаның түбі астында вентралды, артқы гипоталамус аймағын, regio hypothalamica posterior-ды қоса, substantia perforate posterior-дың, алдында орналасқан түзілістерді біріктіреді. Құрсақтағы дамуға сәйкес hypothalamus екі бөлімге бөлінеді: а) алдыңғы бөлім regio hypothalamica anterior, бұған tuber cinereum, infundibulum және hypophysis, сондай-ақ tractus opticus-пен hiasma opticum біріктіріледі; ә) артқы бөлімге – corpora mammilaria мен region hypothalamica posterior жатады. Гипоталамус аймағының ядросы порталды тамырлар және гипоталамус-гипофиз будасы арқылы гипофиздің артқы үлесімен байланысқан. Осы байланыстар арқылы гипоталамус пен гипофиз ерекше гипоталамус-гипофиз жүйесін түзеді. А. Tuber cinereum, сұр төмпе, corpora mammilaria-ның алдында жатады. Сұр заттың жұқа табақшасынан тұратын III қарыншаның төменгі қабырғасының сыңар қуысты шығыңқы жері болып табылады. Төмпе, ұшы тар қуыс құйғышқа, infundibulum, созылған, оның тұйық ұшында түрік ертоқымында жататын гипофиз, hypophysis, орналасқан. Сұр төмпеде жоғары вегетативті орталық болып табылатын және атап айтқанда, зат алмасу мен жылу реттеуге әсер ететін сұр зат ядролары орналасады. Ә. Hiasma opticum, көру қиылысы, сұр төмпе алдында орналасып, көру нервтерінің, nn. optici, қиылысынан түзілген. Б. Corpora mammilaria, емізік тәрізді денелер, substantia perforata posterior-дың алдында ортаңғы сызық бүйірлері бойында симметриялы жатқан, дөңгелек екі кішкене ақ түсті құрылым. Әр дененің ішінде ақ заттың беткей қабаты астында екі сұр ядро жатады. Қызметі жағынан corpora mammilaria қыртысастындағы иіс сезу орталықтарына жатады. В. Regio hypothalamica posterior, артқы гипоталамус аймағы. Бұл таламус астында орналасқан ми затының кішкене бөлімі. Онда substantia nigra-дан латералдылау аралық мидың құрамына кіретін, сопақша дене, nucleus hypothalamicus posterior, жатады. Ол экстрапирамидалық жүйенің бір буыны болып табылады, оның вегетативтік қызметі бар деп есептеледі.
167. III қарынша, қабырғалары, қатынасы. III қарынша, ventriculus tertius, ортаңғы сызық бойымен орналасқан және мидың фронталды кесіндісінде жіңішке вертикалды саңылау түрінде көрінеді. III қарыншаның бүйір қабырғалары таламустың медиалды беттерінен түзілген, бұл беттер өзара, adhesio interthalamica арқылы жалғасқан. Қарыншаның алдыңғы қабырғасын төменнен жұқа табақша, lamina terminalis, ал одан әрі жоғары қарай көлденең жатқан ақ алдыңғы дәнекер, comissura cerebri anterior,  және күмбез бағаналары, columnae fornicis, құрайды. Күмбез бен сүйелді дене астында III қарыншаның жоғарғы қабырғасы tela choroidea ventriculi tertii орналасады. Оның құрамына эпителилі табақша, lamina epithelialis, түріндегі ми көпіршігінің жетілмеген қабырғасы және оның бітісіп кеткен жұмсақ қабық енеді. Ортаңғы сызықтың бүйірлері бойындағы тамырлы негізі, тамырлы өрім, plexus choroideus ventriculi tertii, жайғасқан. Қарыншаның артқы қабырғасы аймағында comissura habenularum мен comissura cerebri posterior жатады. Олардың арасында артқы жаққа қарай қарыншаның тұйық ұңғыл, recessus pinealis, бытыңқырап тұрады. Comissura posterior-дан вентралды III қарыншаға құйғыштәрізді тесікпен су құбыры ашылады. III қарыншаның төменгі қабырғасы ішкі жағынан бүйір қабырғаларынан жүлгелермен, sulci hypothalamici, шектелген, ми негізі жағынан substantia perforata posterior, corpora mammilaria, tuber cinereum, hiasma opticum-мен сәйкес келеді. Қарынша қуысының түбінде екі ұңғыл: сұр төмпе мен құйғышқа батып тұратын recessus infundibuli және хиазманың алдында жатқан recessus opticus, түзіледі. III қарынша қабырғаларының ішкі беті эпендимамен жабылған.
168. Ортаңғы ми, бөлімдері, құрылысы, қызметі. Ортаңғы ми, mesencephalon, филогенез үрдісінде негізінен көру рецепторының әсерімен дамиды. Сондықтан оның ең басты түзілістерінің көзді нервтендіруге қатысы бар. Бұл жерде есту орталықтары да түзілді. Ортаңғы мидың екі негізгі бөлігі болады: қыртысасты есту және көру орталықтары орналасатын төбесі мен негізінен өткізгіш жолдар өтетін ми аяқшалары. 1. Дорсалды бөлік, ортаңғы ми төбесі, tectum mesencephali. Ол сүйелді дененің артқы шетінің астында жасырынған және айқаса өтетін екі – бойлық және көлденең жүлгелер арқылы жұптаса орналасатын төрт төбешікке бөлінеді. Жоғарғы екі төбешік, colliculi superiores, қыртысасты көру орталықтары, ал екі төменгі төбешік – colliculi inferiores – қыртысасты есту орталықтары болып табылады. 2. Вентралды бөлік, ми аяқшаларында, pedunculi cerebri, барлық алдыңғы мидың өткізгіш жолдары өтеді. Ми аяқшалары көпір жиегінен бұрыш жасай ажырап, үлкен ми сыңарлары қабатына бататын екі жуан жартылай цилиндрлік ақ тәж тәрізді. 3. Ортаңғы ми көпіршігінің бірінші қуысының қалдығы болып табылатын ортаңғы ми қуысы – жіңішке өзекше пішінді, ол ми суқұбыры, aqueductus cerebri, деп аталады. Ол IV қарыншаны III қарыншамен қосатын эпендимамен астарланған өзек. Суқұбыр дорсалды жағынан ортаңғы ми төбесімен, вентралды жағынан ортаңғы ми төбесімен, вентралды жағынан ми аяқшаларының жамылғысымен шектелген. Ортаңғы мидың ішкі құрылысы. Оның көлденең кесіндісінде үш негізгі бөлікті ажыратуға болады: 1) төбе таяқшасы, lamina tecti; 2) pedunculi cerebri-дің жоғарғы бөлімі болып табылатын жамылғы, tegmentum; 3) pedunculi cerebri-дің вентралды бөлімі немесе ми аяқшасының негізі. Ортаңғы мидың көру рецепторларының әсерімен дамуына байланысты, онда көзді нервтендіруге қатысы бар түрлі ядролар орналасқан. Қарапайым омыртқалыларда жоғарғы қос төбешік көру нервінің негізгі аяқталатын жері және негізгі көру орталығы. Сүтқоректілер мен адамда көру нервтерінің алдыңғы миға ауысуына байланысты көру нервінің жоғарғы төбешікпен қалған байланәысының тек рефлекстер үшін ғана маңызы бар. Төменгі төбешік ядросында, сондайт-ақ медиалды иінді денеде есту ілмегінің талшықтары, lemniscus lateralis, аяқталады. Ортаңғы ми төбесінің жұлынмен екі жақты байланысы, tractus spinotectalis және tractus tectobulbaris et tectospinalis бар. Соңғылары жамылғыдағы қиылыстан кейін сопақша ми мен жұлындағы бұлшықет ядроларына барады. Бұл жұлынды сипаттаған кезде сөз болған көру-дыбыстық рефлекс жолы. Сөйтіп, ортаңғы ми төбесі табақшасын негізінен көру және есту тітіркендірулері әсерінен пайда болатын әр алуан қимыл-қозғалыстар үшін рефлекс орталығы деп қарастыруға болады.
169. Артқы ми, бөлімдері, құрылысы (Варолий көпірі). Metencphalon екі бөліктен тұрады : вентральді көпірден және дорсальді мишықтын тұрады. Көпір, Pons, ми негізі жағынан қарағанда артқы жағында сопақша мидың жоғарғаы шетімен алдыңғы жағынан ми аяқшаларымен шектеетін жуан ақ түсті түзіліс. Көпірдің латеральді шекарасы үшкіл және бет нерві түбіршіктері арқылы жасанды жүргізілетін сызық –  Linea trigeminofacialis – болып табылады. Осы сызықтан латеральді екі жағында мишыққа батып тұратын ортаңғы мишық аяқшалары – pedunculi cerebelares  medii – орналасады. Көпірдің дорсальді беті сырт жағынан көрінбейді, өйткені ромбтәрізді шұқырдың жоғарғы бөлігін (IV қарыншының түбі) түзе, мишықтың астында жасырынып жатады. Көпірдің вентральді беті талшықты, талшықтар жалпы алғанда көлденең жүріп, pedunculi cerebellares medii- ге қарай бағыт алады. Вентралды беттің ортаңғы сызығы бойымен жалпақ жүлге – sulcus basilaris – өтеді. Онда – a.basilaris жатады. Көпірдің ішкі құрылысы. Көпірдің көлденең кесінділерінен  оның үлкен алдыңғы немесе вентралды (pars ventralis pontis)  және кішілеу дорсалды бөліктерден (pars dorsalis pontis)  тұратынын көруге болады. Олардың арасындағы шекара ретінде талшықтарды есту жолына жататын көлденең талшықтардың қалың қабаты – трапециятәрізді дене, corpus trapezoideum, жатады. Трапециятәрізді дене аймағында есту жолына қатысы бар ядро – nucleus dorsalis corporis trapezoidei орналасады. Pars ventralis құрамына  бойлық және көлденең  талшықтар бар, олардың арасында сұр зат меншікті ядролары – nucleus pontis шашырап  жатады. Бойлық талшықтар пирамидалық жолдарға – fibrae corticopontini –жатады, ол жолдар көпірдің меншікті ядроларымен байланысқан, ол ядролар мишық қыртысына баратын  көлденеі талшықтар – tractus pontocerebellaris – басталады. Өткізгіш жолдардың бүкіл жүйесі көпір арқылы үлкен ми сыңарларын мишық қыртысымен байланыстырады. Үлкен ми қыртысы неғүрлым күштірек дамыған болса, көпір  мен мишықта соғұрлым күшті дамиды. Көпір адамда күшті  дамыған, бұл оның ми  құрылысының өзіне тән белгісі болып табылады. Pars dorsalis құрамында сопақша мидың дәл осындай құрылымының жалғасы болып табылатын formation reticularis pontis жатады, ал торлы құрылым үстінде ромбтәрізді  шұңқырдың түбі жатады (ол жерде VIII –V жұп бас сүйек нервтерінің ядролары орналасқан). Орталық сызық пен nucleus corporis trapezoidei арасында орналасқан медиалды ілмек – lemnicus medialis – құрамына кіретін сопақша мидың өткізгіш жолдары  – pars dorsalis- ке созылады, медиалды ілмекте сопақша мидың жоғары көтерілетін жолдары – tractus bulbothalamicus – қиылысады.
170. Мишық, құрылысы, ядролары, аяқшалары, қызметі. Мишық, cerebellum, артқы мидың тепе-теңдік рецепторларымен байланысты дамыған туындысы. Сондықтан оның қозғалыстартды үйлестіруге тікелей қатысы бар, организмнің дене массасының негізгі қасиеттері – ауырлық пен инерцияны жеңуге бейімделу ағзасы болып табылады. Мишық жануарлардың қозғалып  орын ауыстыру тәсілдерінің өзгеруіне сәйкес филогенез барсында 3 даму кезеңінен өтті. Мишық ең бірінші дөңгелекауыздыларда, жыланбалықтарда, көлденең табақша түрінде пайда болды. Қарапайым омыртқалыларда (балықтарда) құртқа (vermis) сәйкес келетін құлақшатәрізді бөліктер (archicerebellum)  мен сыңар дене (paleocerebellum) бөлінеді; жорғалаушылар мен құстарда денесі күшті дамып, ал құлақшатәрізді бөліктері рудименттік күйге келеді. Мишық сыңарлары сүтқоректілерде ғана пайдап болады (neocerebellum) . Адамда тік жүруіне және еңбек ету кезінде қодың ұстау-қармау қозғалыстарының жетілуіне байланысты мишық сыңарлары барынша дамиды. Мишық үлкен ми сыңарларының шүйде үлестерінің астында, көпір мен сопақша мидан дорсальды, артқы бассүйек шұңқырында жатады. Оның көлемді бүйір бөліктерін немесе сыңарларын – chemispheria cerebelli – және олардың арасында орналасқан жіңішке құртты бөлігін, vermis, ажыратады. Мишықтың алдыңғы жиегінде ми сабауының жанаса жатқан бөлігін қаститын алдыңғы тілік бар. Артқы жиегінде сыңарларда бір-бірінен бөлетін тар артқы тілік орналасқан. Мишық беті оның қыртысын құрайтын сұр зат қабатымен жабылған, бұл бетте бір – бірінен саңылаулармен – fissurae cerebelli –  бөлінген тар қатпарлар, мишық жапырақшалары – folia cerebelli –түзіледі. Олардың ішінен ең тереңі – fissure horizantalis  – мишықтың артқы жиегімен өтіп, сыңарлардың жоғарғы бетін – facies superior – төменгі бетінен – facies inferior бөліп тұрады. Мишықтың бүкіл беті горизонталды  және басқа ірі жүлгелер арқылы бірнеше үлесшелерге, lobuli cerebelli,  бөлінеді. Олардың ішінде ең оқшауланған, әрбір сыңардың төменгі бетінде, ортаңғы мишық аяқшасының артында орналасқан кішкентай бөлік – жырым,  flocculus, бар. Құрттың жырыммен байланысқан, жіңішке жолақша медиалды жаққа қарай ай тәрізді табақшаға  – төменгі ми желкеніне, velum medullare inferius, ауысады. Мишықтың ішкі құрылысы. Мишық қабатында ақ заттың арасында сұр заттың жұп ядролары жатады. Ортаңғы сызықтың бүйір жақтарында мишық шатырға, fastigium, батып тұрған жерде  ең медиалды ядро –шатыр ядросы, nucleus fastigii, жатады. Ол латералды шартәрізді ядро, nucleus globosus,  ал одан латералды тығынтәрізді ядро, nucleus emboliformis, орналасады. Жартышардың ортасында олива ядросына ұқсас, иірімді табақша тәрізді тісті ядро, nucleus dentatus, жатады. Оның олива ядросымен ұқсастығы кездейсоқ емес, ойткені екі ядро да өткәзгіш жолдармен fibrae olivocerebellares арқылы байланысқан да, бір ядроның иірімі екінші ядроның иіріміне тура келеді. Сөйтіп, екі ядро да тепе –теңдік қызметін атқаруға қатысады.Аталған мишық ядроларының аталған мишық ядроларының филогенездік уақыттары әр түрлі: nucleus fastii вестибулярлық аппаратпен байланысты мишықтық ең көне бөлігіне  – floccus- ке (archicerebellum) –жатады; nuclei emboliformis et globosus  тұлғаның қозғалыстарына тұлғаның қозғалыстарына байланысты пайда болған – ескі бөлігіне (paleocerebellum) жатады; nucleus dentatus – қол-аяқтарымен қозғалып жүруіне байланысты дамыған ең жаңа (neocerebellum) бөлігіне жатады. Сондықтан осы бөліктердің біреуі зақымданғанда әр түрлі кезеңіне сәікес келетін түрлі жақтары бұзылады, атап айтқанда: флоккулондулярлық жүйе мен оның шатырядролары зақымданғанда дененің тепе-теңдігі бұзылады. Құрт пен оған сәйкес тығын және шартәрізді ядролар зақымданғанда мойын мен тұлға бұлшықетінің қызметі; мишық сыңарлары мен тегіс ядролар зақымданғанда қол- аяқ  бұлшықетінің қызметі бұзылады. Мишықтың ақ заты кесіндісінде әрбір қатпарға сәйкес келетін, шет жағынан сұр зат қыртысымен жабылған, ұсақ өсімдік жапырақшалары тәрізді. Нәтижесінде мишықтың кесіндісінде ақ және сұр заттың жалпы көрінісі ағашқа ұқсайды, сондықтан «тіршілік ағашы» деп аталады. Мишықтың ақ заты түрлі нерв талшықтарынан құралады. Олардығ кейбірі қатпарлар мен үлесшелерге байланыстырады, екіншілері қыртыстан мишықтың ішкі ядроларына барады, үшіншілері мишықты мидың көрші бөліктерімен байланыстырады. Бұл соңғы талшықтар үш жұп мишық аяқшалары құрамына кіреді. Төменгі аяқшалар, pedunculi cerebellares inferiores  (сопақша миға барады). Олардың құрамында мишыққа мидың артқы жіпшелері ядроларынан tractus spenocerebellaris posterior, fibrae arcuatae externae  және оливадан  fibrae olivocerebellares барады. Алғашқы екі жол құрт пен сыңарлар қыртысында аяқталады. Сонымен қатар бұл жерден nucleus fastigii –де аяқталатын вестибулярлық нерв ядроларның талшықтары өтеді. Барлық осы талшықтардың арқасында мишық вестибулярлық аппарат пен поприоцептевті алаңнан импульстар алады, сол себепті ол мидың басқа бөліктерінің қозғалыс қызметін автоматты түзетіп отыратын проприоцевтивті сезімталдық ядросына айналады.Төменгі аяқшалар құрамында да төмен түсетін жолдар бар, олар кері бағытта өтеді. Атап айтқанда : cleus fastigii- ден латералды вестибулярлық ядроға, ал одан – жұлынның алдыңғы мүйіздеріне, tractus vestibulospinalis, барады. Мишық осы жол арқылы жұлынға әсер етеді. 2. Ортаңғы аяқшалар, Pedunculi cerebellares medii.олардың құрамында нерв талшықтары көпір ядроларынан мишық қыртысына барады. Көпір ядроларында  пайда болатын мишық қыртысына өткізгіш жолдар, tractus pontocerebellaris, қиылыстан кейінгі көпір ядроларында аяқталатын қырытыс- көпір жолдарының жалғасы болып табылады. Бұл  жолдар үлкен ми қыртысымен  мишық қыртысын байланыстырады, үлкен  ми неғұрлым дамыған болса, көпір мен мишық сыңарларының соғұрлым дамуы осымен түсіндіріледі. Мұндай жағдай адамда байқалады. 3.Жоғарғы аяқшалары ,pedunculi cerebellares superiores. Олар екі бағытта өтетін нерв талшықтарынан тұрады: а) мишыққа, tractus spinocerebellaris anterior және ә) мишықтың тісті ядросынан ортаңғы ми жамылғысына, tractus cerebellotegmentalis, ол қиылыстан кейін қызыл ядро мен таламуста аяқталады. Біріншімен жұлыннан мишыққа импульстар келеді, екіншімен мишық экстрапирамидалық жүйеге импульстар жіберіп, сол жүйе арқылы өзі жұлынға әсер етеді.
171. Сопақша ми, сыртқы, ішкі құрылысы, ядроларының қызметі. Сопақша ми – myelencephalon, medulla oblongata, жұлынның ми сабауында тікелей жалғасы және ромбтәрізді мидың бөлігі болып табылады. Онда жұлын мен мидың бастапқы бөлімі құрылыстарының белгілері ұштасқан, сондықтан оның myelencephalon деген атауы осыған байланысты, буылтық тәрізді жоғарғы кеңейген шеті көпірмен шектеседі, ал төменгі шекарасы мойын нервтерінің I жұбының түбіршіктері шығатын жер немесе шүйде сүйектің үлкен тесігінің деңгейі. 1. Сопақша мидың алдыңғы (вентралды) бетінде орталық сызық бойымен жұлынның аттас жүлгесінің жалғасын құрайтын fissura mediana anterior өтеді. Оның бүйірлерінде – пирамидалар – pyramides medullae oblangatae – жатады, олар жұлынның алдыңғы жіпшелерінің жалғасы болып саналады. Пирамидаларды құрайтын нерв талшықтары будаларының бір бөлігі fissura mediana anterior тереңінде қарама-қарсы жақтың сондай талшықтарымен қиылысады да, decussatio pyramidum, содан кейін жұлынның бүйір жіпшесіне келеді. Қиылыспай қалған талшықтары, жұлынның алдыңғы жіпшесінде өз жағында – tractus corticospinalis anterior төмен түседі. Пирамидалық талшықтар ең жоғары дамыған үлкен ми қыртысын бассүйек нервтерінің ядроларымен және жұлынның алдыңғы мүйіздерімен байланыстырады. Пирамиданың латералды сопақша дөңес – олива, olivа, жатады, ол пирамидадан жүлгеше – sulcus anterolateralis – бөлінген. 2. Сопақша мидың артқы (дорсалды) бетінде жұлынның аттас жүлгесінің тікелей жалғасы – sulcus medianus posterior –созылып жатады. Оның бүйір жақтарында артқы жіпшелер жатады. Олар латералды жақтарынан онша күшті дамымаған sulcus posterolateralis арқылы шектелген. Артқы жіпшелер жоғары қарай ажыраса, ромбтәрізді шұңқырды көмкеретін мишықтың төменгі аяқшаларының – pedinculi cerebellares inferiores – құрамына еніп, мишыққа келеді. Әрбір артқы жіпше аралық жүлге арқылы медиалды – fasciculus gracilis және латералды – fasciculus cuneatus – бөліктерге бөлінеді. Ромбтәрізді шұңқырдың төменгі бұрышында жіңішке және сынатәрізді будалар томпайып тұрады. Бұлар аттас сұр зат ядроларынан – nucleus cuneatus-тен пайда болған. Аталған ядроларда артқы жіпшелерде өтетін жұлынның жоғары көтерілетін талшықтары аяқталады. Sulci posterolateralis et anterolateralis арасында жататын сопақша мидың латералды беті бүйір жіпшеге сәйкес келеді. Оливаның артындағы sulcus posterolateralis-тен бассүйек нервтерінің XI, X және IX жұптары шығады. Ромбтәрізді шұңқырдың төменгі бөлігі сопақша мидың құрамына кіреді. Сопақша мидың ішкі құрылысы. Сопақша ми тепе-теңдік пен есту ағзаларының дамуына, сондай-ақ тынысалу мен қан айналысына қатысы бар желбезек аппаратына байланысты пайда болады. Сондықтан онда сұр заттың тепе-теңдікке, қимыл-қозғалыстарды үйлестіруге, сол сияқты зат алмасу, тынысалу және қан айналысын реттеуге қатысы бар ядролары орналасқан. 1. Nucleus olivaris – оливарлық ядро, оның медиалды жағы ашық пішіні сұр заттың иілген табақшасы тәрізді, ол оливаның сырт жағынан томпаюына себеп болады. Ол аралық тепе-теңдік ядросы болып табылады. Сондықтан адамда жақсы дамыған, себебі тік жүру үшін жетілген тепе-теңдік аппараты қажет. 2. Нерв талшықтарының айқаса өрілуі мен олардың арасында жататын нерв жасушаларынан түзілетін торлы құрылым – formation reticularis. 3. Желбезек аппараты туындылары мен ішкі ағзаларды нервтендіруге қатысы бар төменгі бассүйек нервтерінің (XII-IX) төрт жұбының ядролары. 4. Кезбе нервтің ядроларымен байланысқан тынысалу мен қан айналымының өмірлік маңызды орталықтары. Сондықтан да сопақша ми зақымданғанда адам өліп кетуі мүмкін.
172. Мидың 4 қарыншасы, оның қабырғалары, құрамы. Ромбтәрізді ми қылтасы, оның құрамы. IV қарынша, ventriculus quartus, артқы ми көпіршігі қуысының қалдығы болғандықтан, ромбтәрізді миды, rombencephalon құрайтын артқы мидың барлық бөлімдері үшін ортақ қуыс болып табылады. IV қарынша шатырға ұқсайды, оның түбі мен төбесін ажыратады. Қарыншаның түбі немесе негізгі ромб пішінді, сопақша ми мен көпірдің артқы бетіне батып тұрған сияқты көрінеді. Сондықтан оны ромбтәрізді шұңқыр, fossa rhomboidea, деп атайды. Ромбтәрізді шұңқырдың артқы төменгі бұрышында жұлынның орталық өзегі ашылады, ал алдыңғы жоғарғы бұрышында IV қарынша суқұбырымен қатынасады. Оның латералды бұрыштары екі қалта, recessus lateralis ventriculi quarti, түрінде тұйық аяқталады. IV қарынша төбесі, tegmen ventriculi quarti, төбесі шатыр пішінді, ол: мишықтың жоғарғы аяқшалары арасында керілген жоғарғы желкеннен, vellum medullare superius, және жырым аяқшаларына жанасып жататын жұп түзіліс – төменгі желкеннен, vellum medullare inferius, құралған. Төбенің желкендер арасындағы бір бөлігі мишық затынан түзілген. Төменгі ми желкені жұмсақ қабық жапырақшасымен, tela choroidea ventriculi quarti, толығады. Ол жұмсақ қабық іш жағынан артқы ми көпіршігінің артқы қабырғасының рудименті болып табылатын эпителий қабатымен, lamina choroidea epithelialis, жабылған. Ромбтәрізді шұңқырдың, fossa rhomboidea, атына сәйкес екі жоғарғы және екі төменгі жағы болады. Ромбының жоғарғы жақтары – екі жоғарғы мишық аяқшаларымен, төменгі жақтары – екі төменгі аяқшаларымен щектелген. Ромбының ортаңғы сызығы бойымен, жоғарғы бұрышынан төменгі бұрышына дейін ортаңғы жүлге, sulcus medianus, созылып жатады. Ол ромбтәрізід шұңқырды оң және сол жартыға бөледі. Жүлгелердің жандарында сұр заттың жиналуынан пайда болған жұп томпақ, eminentia medialis, орналасқан. Ол төмен қарай біртіндеп тарылып, тіласты нервісі проекцияланатын үшбұрышқа, trigonum nervi hypoglossi, айналады. Бұл үшбұрыштың төменгі бөлігінен латералды, сұр түсті, кіші үшбұрыш, trigonum nervi vagi, жатады, онда кезбе нервтің ядросы, nucleus dorsalis nervi vagi, орналасқан. Eminentia medialis-тің жоғарғы жағында томпақ бет төбешігі, colliculus facialis, бар, ол бет нервінің түбіршігі мен әкететін нервтің проекциясынан пайда болған. Латералды бұрыш аймағында VIII жұп нервтің ядролары жататын, кіреберіс алаңы, area vestibularis, орналасады. Олардан шығатын талшықтардың бір бөлігі striae medullares ventriculi quarti түрінде, көлденең жүріп ортаңғы жүлгеге келеді. Олар ромбтәрізід шұңқырды жоғарғы және төменгі жартыларына бөліп, сопақша ми мен көпірдің шекарасына сәйкес келеді. Қылта, isthmus rhombencephali, ортаңғы миға ауысатын жер. Оның құрамына кіретіндер: 1) жоғарғы мишық аяқшалары, pedunculi cerebellares superiors; 2) олармен мишық арасында керілген жоғарғы ми желкені, velum medullare superius, ол ортаңғы ми төбесі табақшасы төбешіктерінің арасындағы ортаңғы жүлгешеге бекиді; 3) ілмек үшбұрышы, trigonum lemnisci, ол латералды ілмектің, lemniscus lateralis, есту талшықтары жолынан пайда болады. Бұл үшбұрыш сұр түсті, алдыңғы жағынан – төменгі төбешіктің сабымен, артқы жағынан – мишықтың жоғарғы аяқшасымен және латералды жағынан – ми аяқшасымен шектелген. Ми аяқшасы мойнақ пен ортаңғы мидан айқын білінетін жүлгемен, sulcus lateralis mesencephali, бөлініп тұрады. Мойнақтың ішіне қарай ортаңғы ми суқұбырына өтетін IV қарыншаның жоғарғы шеті еніп тұрады.
173. Ромбтәрізді шұңқыр, ми нервтері ядроларының проекциясы. Ромбтәрізді шұңқырдың, fossa rhomboidea, атына сәйкес екі жоғарғы және екі төменгі жағы болады. Ромбының жоғарғы жақтары – екі жоғарғы мишық аяқшаларымен, төменгі жақтары – екі төменгі аяқшаларымен щектелген. Ромбының ортаңғы сызығы бойымен, жоғарғы бұрышынан төменгі бұрышына дейін ортаңғы жүлге, sulcus medianus, созылып жатады. Ол ромбтәрізід шұңқырды оң және сол жартыға бөледі. Жүлгелердің жандарында сұр заттың жиналуынан пайда болған жұп томпақ, eminentia medialis, орналасқан. Ол төмен қарай біртіндеп тарылып, тіласты нервісі проекцияланатын үшбұрышқа, trigonum nervi hypoglossi, айналады. Бұл үшбұрыштың төменгі бөлігінен латералды, сұр түсті, кіші үшбұрыш, trigonum nervi vagi, жатады, онда кезбе нервтің ядросы, nucleus dorsalis nervi vagi, орналасқан. Eminentia medialis-тің жоғарғы жағында томпақ бет төбешігі, colliculus facialis, бар, ол бет нервінің түбіршігі мен әкететін нервтің проекциясынан пайда болған. Латералды бұрыш аймағында VIII жұп нервтің ядролары жататын, кіреберіс алаңы, area vestibularis, орналасады. Олардан шығатын талшықтардың бір бөлігі striae medullares ventriculi quarti түрінде, көлденең жүріп ортаңғы жүлгеге келеді. Олар ромбтәрізід шұңқырды жоғарғы және төменгі жартыларына бөліп, сопақша ми мен көпірдің шекарасына сәйкес келеді. XII жұп – тіласты нерві, n.hypoglossus, ромбтәрізді шұңқырдың ең төменгі бөлігінде, trigonum n. hypoglossi-дің тереңінде орналасқан, бір қозғалтқыш ядросы бар. XI жұп – қосымша нерв, accessorius, екі ядросы бар, біреуі жұлында орналасқан, nucleus n. accessorii деп аталады, екіншісі X және IX жұп нервтер ядроларының төменгі жалғасы, nucleus ambiguous деп аталады. Ол сопақша мида олива ядросынан дорсолатералды орналасады. X жұп – кезбе нерв, n. vagus, үш ядросы бар: 1) сезімтал ядро, nucleus solitarius, тіласты нерві ядросымен қатар, trigonum n. vagi-дің тереңінде орналасқан ; 2) вегетативті ядро, nucleus dorsalis n. vagi, сол аймақта орналасқан; 3) қозғалтқыш ядро, nucleus ambiguus, IX жұп ядросымен ортақ formatio reticularis-те, nucleus dorsalis-тен тереңдеу орналасқан. IX жұп – тіл-жұтқыншақ нерві, n. glossopharyngeus, үш ядросы бар: 1) сезімтал ядро, nucleus solitarius, тіласты нерві ядросынан латералды жатады; 2) вегетативті ядро, nucleus salivatorius inferior, төменгі сілекей бөлетін ядро; оның жасушалары сопақша мидың formatio reticularis-де nucleus ambiguous пен олива ядросы аралығында шашырай орналасады; 3) қозғалтқыш ядро, n.vagus және n. accessorius-пен ортақ nucleus ambiguous. VIII жұп – кіреберіс-ұлу нерві, n. vestibulocochlearis, area vestibularis аймағында ромбтәрізді шұңқырдың латералды бұрыштарында проекцияланатын көптеген ядролары бар. Ядролар нервтің екі бөлігіне сәйкес екі топқа бөлінеді. Нервтің бір бөлігі, pars cochlearis, ұлу немесе меншікті есту нервінің, екі ядросы бар: а) артқы ядро, nucleus cochlearis dorsalis және ә) алдыңғы ядро, nucleus cochlearis ventralis, бұл аталған артқы ядродан латералды және алдына қарай орналасады. Нервтің басқа бөлігі, pars vestibularis, кіреберіс немесе тепе-теңдік нерві, оның төрт ядросы бар: медиалды – негізгі ядро; латералды; жоғарғы; төменгі. VII жұп – бет нерві, n. facialis, көпірдің formatio reticularis partis dorsalis-інде орналасқан бір қозғалтқыш ядросы бар. Одан шығатын нерв талшықтары өз жолында көпірдің қалың қабаты арасында ромбтәрізді шұңқырда, colliculus facialis түрінде томпайып шығып тұратын ілмек түзеді. Өз жолында бет нервімен тығыз байланысқан аралық нервтің, n. intermedius, екі ядросы бар: 1) вегетативті ядро, nucleus salivatorius superior көпірдің formation reticularis-інде бет нерві ядросынан дорсалды орналасқан; 2) сезімтал ядро – nucleus solitarius. VI жұп – әкететін нерв, n. abducens, оның бет нерві ілмегінде орналасқан бір қозғалтқыш ядросы бар, сондықтан ромбтәрізді шұңқыр бетіндегі, colliculus facialis, осы ядроға сәйкес келеді. V жұп – үшкіл нервтің, n. trigeminus, төрт ядросы бар: 1) сезімтал ядро, nucleus pontinus n. trigemini, көпірдің жоғарғы бөлімінің дорсолатералды бөлігінде проекцияланады; 2) жұлындық ядро, nucleus spinalis n. trigemini, алдыңғы ядроның сопақша ми арқылы жұлынның мойындық бөліміне дейін өтетін жалғасы болып табылады, бұл жерде артқы мүйіздерінің substantia gelatinosa-сына жанасады; 3) қозғалтқыш ядро, nucleus motorius n. trigemini, сезімтал ядродан медиалды орналасқан; 4) ортаңғы милық ядро, nucleus mesencephalicus n. trigemini, суқұбырдан латералды жатады. Ол шайнау бұлшықеттері мен көз алмасы бұлшықеттері үшін проприоцептивтік сезімталдық ядросы болып табылады.
174. 174. Цистерна туралы түсінік. Субарахноидалды кеңістік цистерналары.
175. Қатты ми қабығы туындылары және қатты қабық қойнаулары. Қатты қабық, dura mater encephali, басқа қабықтар сыртында жататын тығыз ақшыл дәнекер тінді қабық. Оның сыртқы беті тікелей бассүйекке жанасып, олар үшін сүйек қабығы болып есептеледі. Қатты қабықтың ішкі бетінен бірнеше өсінділер шығады, олар ми бөліктері арасына өтіп, бір-бірінен бөлінеді. Falx cerebri, үлкен ми орағы, екі үлкен ми сыңарлары арасында сагитталды бағытта орналасқан. Ол бассүйек күмбезінің ортаңғы сызығы бойымен sulcus sinus sagittalis superioris-тің жиектеріне бекіп, алдыңғы жіңішке шетімен crista galli-ге бітісіп өседі. Ал артқы кең жиегімен мишық шатырының жоғарғы бетімен бітісіп кетеді. Tentorium cerebelli, мишық шатыры, горизонталды керілген, екі еңісті шатыр секілді жоғары қарай сәл дөңес табақша. Бұл шүйде сүйегінің – sulcus sinus transversi- жиектеріне және екі жағында самай сүйегі пирамидасының жоғарғы жиегі бойына, сынатәрізді сүйектің processus clinoideus posterior-ына дейін бекиді. Ол үлкен мидың шүйде үлестерін төмен орналасқан мишықтан бөліп тұрады. Falx cerebelli, мишық орағы, үлкен ми орағы сияқты сызық бойымен crista occipitalis interna-ны бойлай шүйде сүйегінің үлкентесігіне дейін келіп, тесікті бүйір жақтарынан екі аяқшасымен қаусырады. Бұл аласа өсінді мишықтың артқы тілігіне еніп тұрады. Diaphragma sellae, ертоқым көкеті, түрік ертоқымы түбінде гипофиздік шұңқырды үстіңгі жағынан шектейтін табақша. Оның ортасынан hypophysis-ден шығатын infundibulum-ға арналған тесік өтеді. Қатты қабықта мидан қан жинайтын қатты қабық қойнаулары, sinus durae matris, орналасады. Қойнаулар қатты қабықтың меншікті қабатында оның өсінділерінің бассүйекке бекитін жерлерінде жайғасып, веналардан қабырғаларының құрылысымен өзгешеленетін, қақпақшалары жоқ веналық өзектер болып табылады. Sinus transversus, көлденең қойнау –ең үлкені және кеңі, шүйде сүйегінің sulcus sinus transversi-де, tentorium cerebelli-нің артқы жиегінде орналасады, ол жерден sinus sigmoideus-кежалғасады да sulcus sinus sigmoidea-да орналасады, одан әрі foramen jugulare арқылы v. Jugularis interna-ға жалғасады. Осының арқасында көлденең қойнау сигма тәрізді қойнаумен бірге бассүйек қуысындағы барлық веналық қан үшін негізгі өткізгіш-коллектор қызметін атқарады. Оған бір бөлігіне тікелей, бір бөлігі жанама жолмен барлық қалған қойнаулар құяды. Тікедей құятындар: Sinus sagittalis superior, жоғарғы сагитталды қойнау, ол falx cerebri-дің жоғарғы жиегімен бүкіл sulcus sinus sagittalis superior-дің бойымен crista galli-ден бастап, protuberantia occipitalis бекітілген жерінде орналасады, ол жоғарыға дейін өтеді. Sinus sagittalis superior-дың бүйірлерінде, қатты қабық қабатында кішкене қуыстар – қан көлдері деп аталатындар орналасады, олар бір жағынан қатты қабықтың және мидың веналарымен қатынасады. Sinus occipitalis, шүйде қойнауы, falx cerebelli-дің crista occipitalis interna-ға бекітілген жерінде орналасады. Ол жоғарыда аталған қойнаудың жалғасы ретінде өтеді, одан шүйде сүйегінің foramen magnum-ның екі жиегін бойлай орналасады. Sinus rectus, тік қойнау, falx cerebri-дің мишық шатырына бекитін жерінде орналасады. Ол алдыңғы жағынан ми орағының төменгі жиегі бойымен жүретін төмегі сагитталды қойнауды, сондай-ақ мидың ең терең бөліктерінен ағып шығатын мидың үлкен венасын қабылдайды.
176. Жұлын сұйықтығының өнімі және ағу жолдары, оның функционалді маңызы. Ми мен жұлынның торлы қабықасты кеңістіктері мен ми қарыншаларын толтырып тұратын ми-жұлын сұйықтығының, liquor cerebrospinalis, организмнің басқа сұйықтарынан ерекше айырмашылығы бар. Онымен тек ішкі құлақтың эндо- және перилимфасы мен көздің сулы ылғалдығы ғана ұқсас. Ми-жұлын сұйықтығы plexus choroidei-ден секрециялану жолымен бөлінеді, оның эпителилі қоршауы бездің эпителиіне ұқсас болады. Liquor cerebrospinalis-ті жасап шығаратын аппараттың сұйықтыққа бір заттарды тұтып қалатын қасиеті бар, бұның миды зиянды әсерлерден қорғауға үлкен маңызы бар. Сөйтіп, өзінің ерекшеліктері жағынан ми-жұлын сұйықтығы миымен оның негізіндегі тамырлар үшін қорғаныштық қызмет қана атқармай, нерв жүйесі орталық мүшелерінің дұрыс қызмет атқаруы үшін арнаулы ішкі орта. Ми-жұлын сұйықтығы орналасқан кеңістік тұйық болады. Одан сұйықтық негізінен өрмек қабықтың грануляциялары арқылы сүзілу жолымен веналық жүйеге және ішінара ми қабықтары жалғасатын нервтер қынабы арқылы лимфа жүйесіне ағып шығады.
177. Проекциялық талшықтар туралы түсінік, олардың жіктелуі. Проекциялық талшықтар ми қыртысының бір бөлігін thalamus және corpora geniculata-лармен, бір бөлігін орталық нерв жүйесінің төмен жатқан бөлімдері және жұлынмен байланыстырады. Бұл талшықтардың кейбірі қозуды орталыққа, ми қыртысына қарай, ал басқалары, керісінше, орталықтан шетке қарай өткізеді. Ми сыңарының ақ затындағы проекциялық талшықтар қыртысқа жақындау жерде сәулелі тәж, corona radiata, түзеді. Ішкі капсула арқылы өтеді. Ішкі қапшық, capsula interna, бір жағынан жасымықтәрізді ядро екінші жағынан құйрықты ядро мен таламус арасындағы ақ зат қабаты болып саналады. Мидың фронталды кесіндісінде ішкі қапшық ми аяқшасына созылатын қиғаш өтетін ақ жолақ тәрізді көрінеді. Горизонталды кесіндіде ол латералды жаққа қарай ашылған бұрыш пішінді, сол себепті ішкі қапшықтың құрылысында құйрықты ядро мен жасымық тәрізді ядроның арасындағы алдыңғы аяқшасын, crus anterius capsulae internae, таламус пен жасымықтәрізді ядроның арасындағы артқы аяқшасын, crus posterius және ішкі қапшықтың аталған екі бөлігінің бұрыш тәрізді иінін, genu capsulae internae, ажыратады. Проекциялық талшықтар ұзындығына қарай мынадай жүйелерге бөлінеді. 1. Tractus corticospinalis қозғалтқыш ерікті импульстарды дене,қол-аяқ бұлшықеттеріне өткізеді. Орталық алдындағы қатпардың ортаңғы және жоғарғы бөліктері қыртысының пирамидалы жасушаларынан басталған пирамидалы жол талшықтары сәулелі тәж құрамында төмен жүріп, ішкі қапшықтың артқы аяқшасының алдыңғы 2/3 бөлігі арқылы өтеді. Бұл жерде қолға баратын талшықтар аяққа баратын талшықтардың алдында орналасады. Олар әрі қарай ми аяқшасы, pedunculus cerebri, арқылы көпірге, одан төмен сопақша миға барады. 2. Tractus corticonuclearis бассүйек нервтерінің қозғалтқыш ядроларына өткізгіш жолдар. Олар орталық алды қатпарының төменгі бөлігі қыртысының пирамидалық жасушаларынан басталып, ішкі капсула иіні мен ми аяқшасы арқылы өтіп,содан кейін ортаңғы миға, сопақшамиға көпірге келіп, қарсы жағына ауысып, қиылыс түзе, қозғалтқыш ядроларында аяқталады. Талшықтардың шамалы бөлігі қарсы жаққа өтпей өз жағында аяқталады. 3. Tractus corticopontini ми қыртысынан көпір ядроларына баратын жолдар. Олар маңдай – tractus frontopontinus, шүйде – tractus occipitopontinus, самай – tractus temporopontinus және шеке үлестерінен – tractus parietopontinus шығады. Бұл жолдардың жалғасы ретінде көпір ядроларынан мишыққа оның ортаңғы аяқшаларының құрамында талшықтар барады. Үлкен ми қыртысы осы жолдардың көмегімен мишық қызметіне тежеуші және реттеуші әсер етеді. 4. Fibrae thalamocorticalis et corticothalamica таламустан ми қыртысына және керісінше, ми қыртысынан таламусқа баратын талшықтар. Таламустан шығатын талшықтардан орталық таламус тарамдары деп аталатынды атап көрсету қажет. Ол орталық артындағы қатпарда орналасқан тері сезімі орталығына бағытталатын сезімтал жолдың соңғы бөлігі. Бұл жолдың талшықтары таламустың латералды ядроларынан шығып, ішкі капсуланың артқы аяқшасы арқылы пирамидалы жолдың артынан өтеді. Бұл жер сезімтал қиылыс деп аталады.
178. Экстрацептивтік сезім түрлерінің өткізгіш жолдары. Сыртқы тітіркенулерді қабылайтын рецепторлар экстерорецепторлар деп аталады. Эволюцияның ерте кезеңдерінде олар негізінен дененің сыртқы жабындыларында орналасқан, бұл сыртқы тітіркенулерді қабылдау үшін қажет еді, сондықтан адамда да олар эмбриогенезде сыртқы ұрық жапырақшасынан – эктодермадан дамиды. Қызметі жағынан асқорыту жүйесімен тығыз байланысты, сондықтан энтодермадан дамитын дәм сезу мүшесінің ғана бұған қатысы болмайды. Одан әрі жануарлардың құрылысы және тіршілік қалпының күрделенуімен экстерорецепторлар ішіндегі маңыздылары күштірек дамып, құрылыстары күрделеніп, организмнен тысқары орналасқан, сондықтан дистантты деп аталатын заттардан тітіркенулерді қабылдайтын ерекше мүшелерге айналды. Бұлар – есту, көру және иіс сезу рецепторлары теріде орналасып, тері анализаторының шеткі бөлігін құрайды. Дыбыс, жарық, дәм және иіс сезу рецепторларынан шығатын өткізгіш жолдар эстезиология тарауында тиісті анализаторларды сипаттағанда қарастырылады. Бұл жерде тері анализаторларының өткізгіш жолдары баяндалады.
179. Қысым және сипап-сезу өткізгіш жолы. Терінің тактилді (жанасу және сипап сезу) сезімталдығын өткізгіш жолдар – tractus gangliospinothalamocorticalis. Рецептор тері қабатында жатады. Өткізгіш жол үш нейроннан тұрады. Бірінші нейронның жасушалық денесі сезімталдықтың барлық түрлерінің шеткі нейрондары жасушаларының жиыны болып табылатын жұлын түйінінде орналасады. Бұл түйін жасушаларынан шығатын өсінді екі тармаққа бөлінеді; олардың шеткісі тері нерві құрамында рецептордан шығады, ал орталық тармақ артқы түбіршік құрамында жұлынның артқы жіпшесіне барып, сол жерде жоғары көтерілетін және төмен түсетін тармақтарға бөлінеді. Талшықтардың бір бөлігі мен жанама тармақтарын жұлынның артқы мүйіздерінде – substantia gelatinosa-да аяқталады. Жоғарылаған талшықтардың басқа бөлігі артқы мүйіздерге енбей, жұлынның артқы жіпшелеоінде жүріп, fasciculus cuneatus et gracilis-тердің құрамында сопақша мидың аттас ядроларына – nucleus gracilis және nucleus cuneatus-ке жетеді. Жұлынның артқы мүйіздері мен сопақша мидың аталған ядроларында екінші нейронның жасуша денесі жатады. Артқы мүйіздерде орналасқан жасушалардың аксондары – comissura alba- арқылы ортаңғы жазықтықты қиып өтіп, қарама-қарсы жақтың бүйір жібінде орналасқан tractus spinothalamicus lateralis құрайды. Жүлын-таламустық будалардың айқасуы артқы түбіршіктің жұлынға кіретін деңгейінен 2-3 сегмент жоғарылау жерде өтеді. Бұл буда мидың сабау бөлігі арқылы таламусқа жетеді. Өз жолында ол ми сабауы мен бассүйек нервтерінің қозғалыс ядроларымен байланысады, олар арқылы тері тітіркенгенде ми рефлекстері пайда болады. Сопақша ми ядроларында орналасқан екінші кезең жасушаларының аксондары – leminiscus medialis – деп аталатын жолмен таламуқа жетеді. Бұл жол сопақша мида қарама-қарсы жаққа ауысып, медиалды ілмек айқаспасын – decussatio lemniscorum-ды түзеді. Сөйтіп, дененің әрбір жартысы үшін жұлыгда тактилді импульстарды өткізетін екі жол бар: 1) айқаспаған жол – қарама-қарсы жақтың бүйір жібінде жатады; 2) айқасқан жол – қарама-қарсы жақтың бүйір жіпшесінде жатады. Таламуста үшінші нейронның жасуша денесі жатады, оның аксондары tractus thalamocorticalis құрамында үлкен ми қыртысына, орталық артындағы қатпар мен тері анализаторының қыртыстық шеті орналасқан шеке бөлігіне барады. Кеңістіктік тері сезімталдығы – стереогноздың өткізгіш жолдары – fasciculus gracilis et cunetaus бойымен жүретін жанасу және қысым сезу сузімталдығы сияқты тері сезісталдығының бұл түрі де үш буыннан тұрады: 1) жұлын түйіндері; 2) сопақша мидағы nucleus gracilis et cuneatus-тер; 3) таламус және ең соңында жоғарғы төбе бөлігіндегі тері анализаторының қыртыстық шеті.
180. Ауырсыну және температураны сезіну өткізгіш жолы. Бірінші нейронның жасуша денесі жұлын түйінінде жатады, ол түйіннің жасушалары шеткі өсінділері арқылы терімен, ал орталық өсінділері арқылы екігші нейронның – жасуша денесімен – nucleus proprii – жайғасқан жұлынның артқы мүйіздерімен – tracrus gangliospinalis – байланысқан. Екінші нейрон аксыоны – comissura alba құрамында басқа жағына ауысып, tractus spinothalamicus lateralis-тің құрамында таламусқа дейін көтеріледі. Tractus spinothalamicus lateralis өз кезегінде екі – алдыңғы және артқы бөлікке бөлінеді, олардың бөлігімен температуралық сезім беріледі. Таламуста үшінші нейронның жасуша денесі жатады, оның өсіндісі tractus thalamocortcalis құрамында үлкен ми қыртысына келіп, сол жерде орталық артындағы қатпарда аяқталады. Кейбір зерттеушілер ауырсыну сезімі ми қыртысында ғана емес, таламуста да қабылданып, сол жерде сезімталдық алуан түрлі эмоциялық рең алады деп есептейді. Ауырсыну және температуралық импульстар бас бөлімдерінен немесе мүшелерінен сәйкесті бассүйек нервтерінің – V, VII, IX, X жұптары арқылы олардың сезімтал ядроларына, бұл ядролардан таламусқа және одан әрі орталық артындағы бөлімге сәйкес келеді. Экстерорецепторлардан шығатын өткізгіш жолдардың екінші нейрон талшықтарының айқасуы нәтижесінде ауырсыну, температура,  ішінара жанасу және қысым сезу сезімталдығы импульстары дененің қарама-қарсы жағынан орталық артындағы қатпарға беріледі. Сондықтан айқаспаға дейін бірінші немесе екінші нейронның зақымдануы сол зақым келген жақтың сезімталдығын бұзатындығын есте сақтау керек. Егер айқаспадан кейін екінші нейрон немесе үшінші нейрон зақымдалса, онда осы сезімталдық түрлерінің бұзылуы зақымданған жердің қарсы жағында байқалады.

182.Мишық бағытындағы проприоцептикалық сезім өткізгіш жол

пропм

183.Пирамидалық өткізгіш жол

.

184.Эсктрапирамидалық өткізгіш жолдары және Рубро-спиналды жолы

.

Текто-спиналды жолы

 

185. Көру ағзасы organum visus оның басты бөлігі барлық жануарларда эктодермадан п. б арнаулы сезімтал жасушалар б.т. Көз oculus,көз алмасынан bulbus oculi және оны қоршап жатқан қосымша қосалқы ағзалардан тұрады. Көз алмасы-көз шарасында орналасқан шартәрізді дене.Мұнда мөлдір қабықтың ең дөңес нүктесіне сәйкес келетін алдыңғы полюсті және көру нерві шығатын жерден латералды жатқан артқы поюсті ажыратуға болады.Екі полюсті қосатын тұзу сызық оптикалық не сыртқы көз білігі-axis bulbi externus д.а. Оның мөлдір қабықтың артқы беті мен торлы қабық арасындағы бөлігі ішкі көз білігі д.а. Көз алмасы оныің ішкі ядросын қоршап жатқан уш-сыртқы талшықты,ортаңғы тамырлы,ішкі торлы қабықтардан құралады.Көз алмасының көмекші аппараты–Көзжас аппараты конъюктивті қапшыққа жас бөліп шығаратынжолдардан тұрады.Көзжас безі glandula lacrimalis құрылысты бөлікті,типті жағынан ұяшықты-түтікті,маңдай сүйегінің fossa lacrimalis-інде жатады.Оның 5-12 шығарушы өзектері -ductuli excretorii-конъюнктива қапшығы күмбезінің латералды бөлігінде ашылады.Қабақтар palpebrae-көз алмасын алдынан қорғайды. Жоғарғы қабақ palpebra superior-төменгі қабықтан үлкендеу оның үстінгі шекарасы қас superciluim-маңдай мен шекарада жататын қысқа түктері бар тері жолағы.Қабақтардың бос жиегі арасында көз саңылауы rima palpebrarum жатады,ол арқылы қабақ ашылған кезде көз алмасының алдыңғы беті көрінеді.Көз саңылауының латеральды бұрышы сүйір,медиальды бұрышы дөңгеленген және ол көз жас көлі lacus lacrimalis д.а түзеді.Оның ішінде май тіні мен нәзік түкшелері мен қоса ұсақ бездері бар көз жас бұлшықеті caruncula lacrimalis көрінеді.Көзұясының шел майы мен көз алмасының қынабы-көз алмасының артқы жағында көзұясының жатқан мүшелер арасындағы барлық кеңістікті алатын шел майы corpus adiposum ovbilae жалғасады.Көз жасы қапшығы saccus lacrimalis көзұясы ішкі бұрышының суйекті шұңқырында жатқан мұрын-жас жоғарғы тұйық шеті.Көз жасы қабы қабырғасынан басталатын pars lacrimalis m.orbicularis oculi будалары оны кеңейтіп,ол арқылы көз жасының көзжасы өзекшелері арқылы сіңірілуіне көмектеседі.

186.Көз алмасының қабықтары-1Талшықты қабық tunica fibrosa bulbi көз алмасын сыртынан қаусырып қорғаныш қызметін атқарады.Оның артқы үлкен бөлімі ақ қабық,ал алдыңғы бөлімі мөлдір қабық д.а.Талшықты қабықтың екі бөлігі бір-бірінен циркулярлы жүлге sulcus sсlerae арқылы бөлінеді.2 Көз алмасының тамырлы қабығы, tunica vasculosa тамырларға бай,жұмсақ пигменттерге орай қара түсті,дәл ақ қабықтың астында жатады.Онда үш бөлімді меншікті тамырлы қабық,кірпікті дене және нұрлы қабықты ажыратады.3Тор немесе торлы қабық retina көз алмасының үш қабығының ең ішіндегісі,ол тамырлы қабыққа,қарашыққа дейін жанасып жатады.Басқа қабықтарда емес,ол эктодермадан пайда болады және өзінің пайда болуы тегіне қарай екі: пигменті бар сыртқы pars pigmentosa  және ішкі pars nervosa бөліктерінен тұрады.

187. Көзқозғалтқыш нерв (III)

N, oculomotorius, көзқозғалтқыш нерв – дамуы жағынан бірінші құлақалды миотомының қозғалыс түбіршігі, бұлшықеттік нерв болып табылады. Оның құрамында:1)сомалық-қозғалыс ядросынан көз алмасының сыртқы бұлшықеттеріне баратын эфферентті талшықтар; 2) ішкі көз бұлшықеттеріне(m. sphinter pupillac және m. ciliaris nucleus – accessrius), қосымша ядросынан шығып баратын парасимпатикалық талшықтар.

N, oculomotorius мидан ми аяқшасының медиалды жиегіне шығып, содан кейін fissura orbitalis superior арқылы көзұясына енеді. Осыдан кейін екі тармаққа бөлінеді.

1. Жоғарғы тармақ, ramus superior, m, rectus inferior және m.levator palpebrae superior-ды нервтендіреді.
2. Төменгі тармақ, ramus inferior, m. rectus inferior, m. rectus medialis пен obliquus inferior-ға барады. Төменгі тармақтан ganglion ciliare-ге барып, m.sphincter pupillac мен m. ciliaris үшін парасимпатикалық талшықтар аппаратын нерв түбіршегі, radix oculomotoria, шығады.

Шығыршық нерві (IV)

N, trochlearis, шығыршық нерві, дамуы жағынан екінші құлақалды миотомының қозғалыс түбіршігі, бұлшықеттік нерві болып табылады. Оның жалғыз сомалық-қозғалыс ядросынан көздің қиғаш бұлшықетіне баратын эфферентті талшықтар бар. Жоғарғы ми желкенінің дорсалды жағынан шығып, ми аяқшасын латералды жағынан айналып, fissura orbitalis superior арқылы көзұясына кіріп m. obliquus superior-да аяқталады.

Әкететін нерв (III)

N, abducens, әкететін нерв, үшінші құлақалды миотомының қозғалыс түбіршігі, бұлшықеттік нерв болып табылады. Оның көпірде орналасқан сомалық-қозғалыс ядросынан шығып, көздің латералды тік бұлшықетіне баратын эфферентті талшықтары болады. Көпірдің артқы жиегінде мидан шығып fissura orbitalis superior арқылы көзұясына өтіп, m. rectus lateralis-ке енеді.

Сыртқы көз бұлшықеттеріне арналған III,IV және VI нервтердің эфферентті талшықтарына сәйкес келетін аферентті (проприоцептивті) талшықтар V нервтің, n. opthalmicus, құрамында өтеді.

Көптеген авторлар көз алмасының барлық үш қозғалыс нервтерінде афферентті (проприоцептивті) талшықтар бар деп есептейді.

189. Көру нерві (II)
190. opticus, көру нерві, эмбриогенез үрдісіндекөз бокалының аяқшасы ретінде аралық мидан өсіп шығады, филогенез жарық рецепторымен байланысты пайда болатын ортаңғы мимен байланысқан, оның мидың осы бөлімдерімен тығыз байланысы осымен түсіндіріледі. Ол жарық тітіркенулерін өткізетін сомалық-сезімтал талшықтардан тұрады. Ми туындысы ретінде онда түйін болмайдв (бассүйек нервтерінің I жұбы сияқты), ал оның құрамына енетін афферентті талшықтар көздің торлы қабығының көпполюстік нерв жасушалар нейриттерінің жалғасын құрайды. N. opticus көз алмасының артқы полюсінен шығып canalis opticus арқылы бассүйек қуысына кіріп, қарсы жағының дәл осындай нервімен сынатәрізді сүйектің sulcus chiasmatis-те жататын айқаспаны chiasma opticum түзеді (айқаспа толық емес, нервтің тек медиалды талшықтары ғана айқасады). Көру жолының хиазмадан кейінгі жалғасы tractus opticus болып табылады, ол corpus geniculatum laterale мен pulvinar thalami-де және ортаңғы ми қақпағының үстіңгі төбешігінде аяқталады. Екі торлы қабық арасында, айқаспаның алдыңғы бұрышы арқылы өтетін нерв будалары арқылы байланыс болады. Бұл байланысми сыңарларының комиссуралық байланыстарына ұксас. Мұндай байланыстың бар екендігіне көздің біреуі зақымданып немесе ауырғанда басқа көзде де көру өрісінің жоғалу фактісі дәлел бола алады.

193.Ортаңғы құлақ,auris media,дабыл қуысын мен есту түтігінен тұрады.Ол дабыл қуысын жұтқыншақтың мұрындық бөлігімен жалғастырады.Дабыл қуысы cavitas tympanica самай сүйегі пирамидасының негізінде сыртқы дыбыс жолы мен ішкі құлақ арасында жайғасқан. Онда дыбыс тербелістерін дабыл жарғағынан лабиринтке беретін үш кішкене сүйектен тұратын тізбек.

Дабыл қуысы 6 қабырғасы болады

1.Дабыл қуысының латералды қабырғасы-paries membranaceus

2.Дабыл қуысының медиалды қабырғасы лабиринтке жалғасып жатады да,лабиринттік қабырға paries labyrinthicus д.а

3.Дабыл қуысының артқы артқы қабырғасын

195. Кіреберіс-ұлу нерві (VIII)
196. vestibulocochlearis, кіреберіс-ұлу нерві бет нервінен бөлініп шыққан афферентті нерв, есту және тепе-теңдік мүшесінен келетін сомалық-сезімтал талшықтары бар. Ол екі pars vestibularis және pars cochlearis бөліктерінен тұрады. Олардың қызметі әртүрлі: кіреберіс бөлігі ішкі құлақ лабириттің кіреберісі мен жартылай шеңберді түтіктерде жайғасқан статикалық аппараттардан импульстарды өткізеді де, ал ұлу дыбыс тітіркенулерін қабылдайтын иірімді мүшеден есту импульстарын өткізеді.

Бұл бөліктер сезімтал болғандықтан, олардың әрқайсысы қос полюсті нерв жасушалары бар меншікті нерв түйіндерімен жабдықталған. Ganglion vestibulare деп аталатын кіреберіс бөлігінің түйіні ішкі есту жолының түбінде, ал ұлу бөлігінің түйіні ganglion spinale ұлуда орналасады.

Түйіндердің қос полюстік жасушалардың шеткі өсінділері иірімнің жоғарыда аталған қабылдаушы аспаптарында аяқталады. Олардың орталық өсінділері porus acusticus internus арқылы ішкі құлақтан шығып, нервтің сәйкес бөліктері құрамына миға бағыт алады; олар оған бет нервінің бүйірінен еніп, өз ядроларына: pars vestibularis төрт ядроға және pars cochlearis екі ядроға жетеді.

196. Иіс сезу нервтері (I)

Nn. olfactorii, иіс сезу нервтері, иіс сезу рецепторымен байланысты пайда болған иіс сезу миынан дамиды. Оларда химиялық тітіркенулерді қабылдаушы ағзалардан шығатын висцералды-сезімтал талшықтар болады. Бұл нервтер алдыңғы ми өсінділері болғандықтан, оларда түйін болмайды да, мұрын қуысының шырышты қабығының ragio olfactoria аймағында жайғасқан иіс сезу жасушаларының орталық өсінділерінен құралған, саны 15-20, жіңішке нерв жіптерінің, fila olfactoria, жиынтығы болып табылады. Fila olfactoria, lamina cribrosa тесіктері арқылы мұрын қуысының жоғарғы қабырғасынан өтіп, tractus және trigonum olfactorium-ге созылатын bulbus olfactorius-те аяқталады.

198. Үшкіл нервтің бірінші тармағы. N. opthalmicus, көз нерві – fissura orbitalis superior арқылы бассүйек қуысынан көзұясына шығады. Бірақ оған өтер алдында тағы да үш тармаққа бөлінеді: n. frontalis, n. lacrimalis және n. nasocilliaris-ке бөлінеді.
199. N. frontalis,маңдай нерві – тура алға қарай көзұясы төбесі астымен incisura немесе foramen supraorbitalis арқылы маңдай терісіне келеді. Бұл жерже ол n. supraorbitalis деп аталып, өз жолында жағарғы қабақ пен көздің медиалды бұрышының терісіне тармақтар береді (115-сурет).
200. N. lacrimalis, көзжас нерві – көзжасы безіне барып, одан өтіп, көздің латералды бұрышындағы конъюктивасы мен терісінде аяқталады. Көзжасы безіне енгенге дейін n. lacrimalis, n. zygomaticus-пен (үшкіл нервтің екінші тармағынан) қосылады. Осы “анастомоз” арқылы n. lacrimalis көзжасы безі үшін секреттік талшықтар алады және оны сезімтал талшықтармен жабдықтайды.
201. 3. N. nasocilliaris, мұрын-кірпік нерві-мұрын қуысының алдыңғы бөлігін nn. ethmoidales anterior et posterior, көз алмасы nn. ciliaris longi, көздің медиалды бұрышының конъюктивасы мен көзжасы қапшығын және терісін n infratrochlearis нервтендіреді. Одан ganglion ciliare-ге байланыстырушы тармақ кетеді. N. opthalnicus III, IV, VI нертвтермен байланыстары көмегімен көз бұлшықеттерінің сезімтал (проприоцептивті) инневерциясын іске асырады.
202. Үшкіл нервтің екінші тармағы. N. maxillaris, жоғарғы жақсүек нерві – foramen rotundum арқылы бассүйек қуысынан қанат-таңдай шұңқырына шығады. Осы жерден оның тікелей жалғасы n. infraorbitalis болып табылады. Ал fissure orbitalis inferior арқылы көзұясының төменгі қабырғасында sulcus және canalis infraorbitalis-тер арқылы өтеді. Содан соң foramen infraorbitale арқылы бетке шығып, сол жерде тармақтарға ыдырайды. Бұл тармақтар ішінара n. facialis тармақтарымен байланысып, төменгі қабақ, мұрынның бүйір беті және жоғарғы ерін терілерін нервтендіреді.
203. maxillaries пен оның жалғасынан n. infraorbitalis-тен мынадай тармақтар шығады:
204. N. zygomaticus, бетсүйек нерві- ұрт пен самай аймағының алдыңғы терісіне барады.
205. 2. Nn. alveolares superiores, жоғарғы жақсүйек пен қабырғасының ішіндегі өрім, plexus dentails superior түзеді; одан үстіңгі тістерге rami dentalis superiores-тер мен қызылиекке rami gingiviales superiores-тер кетеді.
206. Rr. ganglionares – maxillares пен ganglion pterigopalatinum-ды байланыстырады.
207. Үшкіл нервтің үшінші тармағы. N. mandibularis, төменгі жақсүйек нерві, оның құрамында сезімтал түбіршектен басқа аталған қозғалыс ядросынан nucleus motorius-тен шығып, төменгі жақсүйек доғасынан пайда болған бұлшықетке баратын үшкіл нервтің қозғалыс түбіршігі өтеді (116-сурет). Сондықтан төменгі жақсүйекке бекитін бұлшықеттерді, оларды жабатын теріні және төменгі жақсүйек доғасының басқа туындыларын нервтендіреді. Ол foramen ovale арқылы бассүйектен шыққаннан кейін екі тармақ тобына бөлінеді.

А. Бұлшықет тармақтары:

Аттас бұлшықеттерге баратындар: n. massetericus, nn. temporales propundi, nn. pterigoidei medialis et lateralis, n. tensoris tympani, n. tensoris veli palatine, n. mylohyoideus. Соңғысы n. alveolaris inferior-дан бөлініп, m. digastricus-тың алдыңғы қарыншасында нервтендіреді.

Ә. Сезімтал тармақтар:

1. N. buccalis – ұрттың шырышты қабатына барады.
2. N. lingualis – ауыз қуысы түбінің шырышты қабығының астына орналасады. Ол ауыз қуысы түбінің шырышты қабатына n. sublingualis-ті беріп, тілдің шырышты қабатын, оның алдыңғы 2/3 бөлігін нервтендіреді (117-сурет). Тіл нервісінің екі қанаттаәрізді бұлшықеттер арасынан өтетін жерінде оған fissura petrotympanica-дан шығатын бет нервінің жіңішке тармағы-chorda tympani қосылады. Онда nucleus salivatorius superior n. intermedii-ден шығатын тіласты мен төменгі жақсүйекасты сілекей бездеріне баратын парасимпатикалық секреттік талшықтар өтеді. Оның құрамында тілдің алдыңғы 1/3-інен дәм сезу талшықтары жалпы сезімталдық (жанасу, қысым, ауырсыну, температураны сезу) өткізгіштері болып есептеледі.
3. N. alveolaris inferior-foramen mandibule арқылы аттас артериямен бірге төменгі жақсүйек өзегіне келіп, сол жерде алдымен өрім-plexus dentalis inferior түзе, барлық астыңғы тістерге тармақтар береді. N. alveolaris inferior canalis mandibulae соңында n. mentalis-ті береді, ол foramen mentalea-дан шығып, иек пен төменгі ерін терісінде таралады. N. alveolaris inferior қозғалыс талшықтарының шамалы қоспасы бар сезімтал нерв, оның қозғалыс нервтері – foramen mandibulae-нің алдында n. mylohyoideus құрамында шығады.
4. N. auriculotemporalis – шықшыт безінің жоғарғы бөлігіне өтіп, а. temporalis superficialis екеуі қосарлана самай аймағында болады. Шықшыт сілекей безіне секреттік тармақтар, сонымен қатар шықшыт буынына, құлақ қалқанының алдыңғы бөлігі, сыртқы есту жолы және самай терісіне сезімтал тармақтар береді. Үшкіл нервтің үшінші тармағы аймағында вегативті жүйеге жататын екі түйін бар, солар арқылы сілекей бездері нервтендіріледі. Олардың біреуі – ganglion opticum құлақ түйіні foramen ovale-нің астында, n. mandibularis-тің медиалды жағында орналасқан кішкене домалақ дене. Оған тіл-жұтқыншақ нервінен шығатын n. tympanicus-тың жалғасы болып табылатын n. petrosus minus құрамында парасимпатикалық секртеттік талшықтар келеді. Бұл талшықтар түйінде үзіледі де, n. auriculotemporalis-тің құрамында шықшыт безіне келеді. Басқа түйін, ganglion submandibulare, төменгі жақсүйекасты түйіні медиалды қанаттәрізді бұлшықеттің алдыңғы жиегінде, төменгі жақсүйекасты сілекей безі үстінде, тіл нервінің астында орналасады. Түйін мен тіл нерві тармақтар арқылы байланысады. Осы тармақтар арқылы дабыл шегі талшықтары түйінге келіп, сол жерде аяқталады.
5. Бет нерві (VII)
6. facialis (n. intermedio facialis), бет нерві – аралас нерв(118-сурет). Екінші желбезек доғасы нерві ретінде одан дамыған бұлшықеттерді-барлық мимикалық (бет қимылы) және тіласты бұлшықеттерінің бір бөлігін нервтендіреді жіне оның құрамында қозғалыс ядросының осы бұлшықеттерге баратын эфферентті (қозғалыс) талшықтары мен сол бұлшықеттердің рецепторларынан шығатын эфферентті (проприоцептивті) талшықтар болады. Сондай-ақ оның құрамында аралық, n. intermedius, нервке жататын дәм сезу (афферентті) және секреттік (эфферентті) талшықтар да бар.

Құраушы бөліктеріне сәйкес n. facialis-тің көпірде жайғасқан үш ядросы бар: қозғалыс ядросы-nucleus motorius nervi facialis, сезімтал ядросы-nucleus solitarius және секреттік ядросы – nucleus salivatorius superius. Соңғы екі ядро nervus intermedius-ке жатады.

Бет нерві көпірдің артқы жиегінің бүйір жағында кіреберіс-ұлу нервімен қатарласа, linea trigeminofacialis-тен шығады. Содан кейін соңғы нервпен бірге ішкі есту тесігіне өтіп, без өзегіне canalis facialis енеді. Нерв өзекте алдвмен горизонтальды жазықтықта дабыл қуысының ішкі қабырғасының жоғарғы бөлігінде өтеді. Дабыл қуысының артқы қабырғасында нерв қайтадан иіліп, тік төмен түсіп, foramen stylomastoideum арқыл бассүйектен шығады. Нервтің артқа қарай бұрылатын жерінде бұрыш түзіледі (тізешік-geniculum). Оның сезімтал (дәм сезу) бөлігі кішкене нерв түйіншесін – ganglion geniculi (тізешік түйінін) түзеді. Бет нерві foramen stylomastodeum-нен шыққаннан кейін шықшыт безі қабатына еніп, өзінің соңғы тармақтарына бөлінеді. Самай сүйегіне аттас өзегі бойында бет нерві мынадай тармақтар береді:

1. N. petrosus major (секреттік нерві)-иін аймағынан басталып, hiatus canalis n. petrosis majoris арқылы шығады, содан кейін самай сүйегі пирамидасының алдыңғы бетінде аттас жүлгемен sulcus n. petrosi majoris жүріп, симпатикалық нервпен, n. petrosus profundus-пен бірге canalis ptergoideus-қа өтіп, ол нервпен бірге n. canalis ptergoidei түзіп, ganglion ptergopalatinum-ге жетеді. Нерв түйінде үзіледі де, оның талшықтары rami nasales posteriores пен nn. palatine құрамында мұрын мен таңдайдың шырышты қабығының бездеріне барады. Талшықтардың бір бөлігі n. zygomaticus құрамында, оның n. lacrimalis-пен байланысы арқылы көзжасы безіне жетеді.
2. N. stapedius (бұлшықеттік)- m. stapedius-ты нервтендіреді.
3. Chorda tympani (аралас тармақ)-бет өзегінің төменгі бөлігінде бет нервінен бөлініп, дабыл қуысына өтіп, сол жерде дабыл жарғағының медиалды бетінде орналасып, содан кейін fissura petrotympanica арқылы шығады. Ол саңылаудан сыртқа шыға, төмен және алға қарай түсіп, тіл нервіне қосылады.

Дамыл шегінің сезімтал (дәм сезу) бөлігі тізешік түйінінде жатқан жасушалардың шеткі өсінділері тіл нервінің құрамында тілдің шырышты қабығына келіп, оның алдыңғы 2/3 бөлігін дәм сезу талшықтарымен жабдықтайды. Секртеттік бөлігі ganglion submandibulare-ге келіп, ондағы үзілістен кейін төменгі жақссүйекасты және тіласты сілекей бездерін секреттік талшықтарымен жабдықтайды.

Foramen stylomastoideum-нен шыққаннан кейін n. facialis мынадай бұлшықет тармақтарын береді:

1. N. auricularis posterior, m. auricularis posterior және venter posterior m. epicranii-ді нервтендіреді.
2. Ramus digastricus арқылы m. digastricus артқы құрсақасты мен m. stylohyoideus-ті нервтендіреді.
3. Беттің мимикалық бұлшықеттеріне баратын көптеген тармақтар шықшыт безінде өрім, plexus parotideus, түзеді. Бұл тармақтар безден шығып, жалпы алғанда арттан алға қарай радиарлы бағытта таралады.

Олар бетке және мойынның жоғарғы бөлігіне барып, үшкіл нервтің теріасты тармақтарымен кеңінен анастомозданады.

Ол тармақтардың ішінде мыналарды ажыратады:

1. a) rami temporales, олар: auricularis anterior et superior, venter frontalis m. epicranius және m. orbicularis oculi-ге барады;

ә) rami zygomatici, олар: m. orbicularis oculi және m. zygomaticus-ке барады;

б) rami buccales ауыз шеңбері мен мұрын бұлшықеттеріне барады;

в) ramus marginalis mandibulae – төменгі жақсүйек жиегімен жүріп, иек және төменгі ерін бұлшықеттеріне баратын тармақ;

г) ramus colli – мойынға түсіп, теріасты бұлшықетін нервтендіреді.

202. Тіл-жұтқыншақ нерві (IX)

N.glossopharyngeus, тіл-жұтқыншақ нерві үшінші желбезек доғасы нерві даму үрдісінде нервтердің Х жұбынан (n. vagus) бөлінген. Онда үш текті талшықтар болады:

1) жұтқыншақ, дабыл қуысы, тілдің шырышты қабаты (артқы 1/3-і), бадамшалар және таңдай доғалықтары рецепторларынан шығатын афферентті (сезімтал) талшықтар:

2) жұтқыншақ бұлшықеттерінің біреуін – m. styloparyngeus нервтендіретін эфферентті (қозғалыс) талшықтар;

3) glandula parotis үшін эфферентті (секреттік) парасимпатикалық талшықтар.

Құрам бөліктеріне сәйкес оның үш ядросы болады: nucleus soliterius, оған 2 афферентті түйін – ganglia superius et inferius – тердің жасушаларының орталық өсінділері келеді. Вегативті (секреттік), парасимпатикалық ядро – төменгі сілекей бөлетін ядро – торлы құрылымында кезбе нервпен ортақ үшінші қозғалыс ядросының – nucleus ambiguus пен жанында шашыраған жасушалардан тұрады. Тіл жұтқыншақ нерві түбіршіктері арқылы оливаның артында, кезбе нервтің үстінде сопақша мидан шығып, соңғы нервпен бірге мойындырық тесігі арқылы бассүйектен шығады.

Тіл-жұтқыншақ нервінің тармақтары

1. N. tympanicus, ganglion inferius-тен шығып, дабыл қуысына, cavitas tympani, өтіп, сол жерде өрім, plexus tympanicus, түзеді. Бөрім дабыл қуысы мен есту түтігінің шырышты қабығын нервтендіреді. Ол өрімге ішкі ұйқы артериясынан да тармақтар келеді. Нерв n. petrosus minor түрінде дабыл қуысынан оның жоғарғы қабырғасы арқылы шыққаннан кейін, пирамиданың алдыңғы бетіндегі аттас жүлгемен sulcus n. petrosi minoris-те жүріп, ganglion oticum-ға келеді. Осы нерв арқылы шықшыт безі үшін nucleus salivatorius inferior-тен шығатын парасимпатикалық секреттік талшықтары құлақ түйініне келеді. Түйінде үзілгеннен кейін секреттік талшықтар үшкіл нервтің үшінші тармағынан шығатын n. auriculotmporalis-тің құрамында безге келеді.
2. Ramus n.stylopharyngei – аттас бұлшықетке барады.
3. Rami tonsillares-таңдай бадамшаларына және доғашықтарына барады.
4. Rami pharyngei-жұтқыншақ өріміне барады.
5. 5. Rami linguales-тіл-жұтқыншақ нервінің соңғы тармақтары тілдің артқы 1/3-не барып, оны сезімтал талшықтарымен жабдықтайды, олардың арасында papillac valatac-те баратын дәм сезу талшықтары да өтеді.
6. R. sinus carotici-sinus caroticus-ке (glomus caroticum) баратын сезімтал нерв.
7. Кезбе нерв (X)
8. vagus, кезбе нерв – төртінші жіне одан кейінгі келесі желбезек доғаларынан дамыған, кең таралғандықтан осылай деп аталады (119-сурет). Бұл бассүйек нервтерінің ішіндегі ең ұзыны. Кезбе нерв тармақтары арқылы тынысалу ағзаларын, асқорыту жолының едәуір бөлігін, сигматәрізді тоқ ішекке дейін нервтендіреді, сондай-ақ ол жүрекке оның соғуын баяулататын тармақтар береді.
9. vagus құрамында үш түрлі талшықтар бар:
10. Аталған ішкі ағзалар мен тамырлардың рецепторларының, сондай-ақ мидың қатты қабығының кейбір бөлігінен жіне құлақ қалқанын қоса сыртқы есту жолынан сезімтал ядроға nucleus solitarius-ке келетін афферентті (сезімтал) талшықтар.
11. Жұтқыншақ, жұмсақ таңдай мен көмейдің ерікті бұлшықеттеріне баратын эфферентті (қозғалыстық) талшықтар және осы бұлшықеттер рецепторларынан шығатын (проприоцептивті) талшықтар. Бұл бұлшықеттер талшықтарды қозғалыс ядросынан nucleus ambigus-тен алады.
12. Вегативті ядродан, nucleus dorsalis n. vagi-ден шығатын эфферентті (парасимпатикалық) талшықтар. Олар жүрек миокардына (жүрек соғысын баяулатады) және тамырлардың бұлшықет қабықшасына (тамырларды кеңейтеді) келеді. Сонымен кезбе нервтің жүрек тармақтарына n. depressor енеді, ол жүректің өзі мен қолқаның бастапқы бөлігі үшін сезімтал нерв жіне қан қысымын рефлекстік жолмен реттеуді басқарады. Сондай-ақ парасимпатикалық талшықтар кеңірдек пен өкпені (бронхыларды тарылтады), өңеш және colon sigmoidum-ге дейін ішекті (перисталтиканы күшейтеді), аталған ағзаларда орналасқан бездер мен іш қуысы бездерін-бауыр, ұйқыбезін (секреттік талшықтар), бүйректі нервтендіреді.

А. Бас бөлігінде (нерв басталатын жер мен төменгі түйін арасында):

1. Ramus meningeus-артқы бассүйек шұңқыры аймағындағы мидың қатты қабығына барады.
2. Ramus auricularis-сыртқы есту жолының артқы қабырғасы мен құлақ қалқаны терісінің бір бөлігіне барады. Бұл бассүйек нервтерінің ішіндегі үшкіл нервке жатпайтын жалғыз тері тармағы.

Ә. Мойын аймағында:

1. Rami pharyngei-тіл-жұтқыншақ нерві және симпатикалық сабау тармақтарымен бірге өрім-plexus pharyngeus-ті түзеді.

Кезбе нервтің жұтқыншақ тармақтары жұтқыншақ тарылтқыштарын (констрикторларын), таңдай доғашықтары мен жұмсақ таңдай бұлшықеттерін (m. tensor veli palatini-ді қоспағанда) нервтенліреді. Жұтқыншақ өрімі жұтқыншақтың шырышты қабығына сезімтал талшықтар береді.

2. N. laryngeus superior – дауыс саңылауына жоғарылау көмей, тіл түбірі бөлігі мен көмей қақпағының шырышты қабығын сезімтал талшықтармен, ал көмей бұлшықетінің бір бөлігі мен жұтқынщақтың төменгі тарылтқышын (констрикторын) қозғалыс талшықтарымен қамтамасыз етеді.
3. Rami cardiaci cervicalis superiores et inferiores-тің бір бөлігі n. laryngeus superior құрамынан шығып, жүрек өрімін түзеді.

Б. Кеуде бөлігінде:

1. N. laryngeus recurrens- қайтарма көмей нерві кезбе нервтің қолқа доғасының немесе бұғанаасты артериясының алдында (оң жағында) жатқан жерінен шығады. Бұл нерв оң жағында a.subclavia-ны астынан артына қарай, ал сол жағында да астынан артқы жағына айналып өтіп, содан кейін өңеш пен кеңірдек арасындағы жүлгемен жоғары көтеріле, оларға көптеген тармақтар береді. Нервтің, n. laryngeus inferior, соңғы ұшы көмей бұлшықеттерінің бір бөлігін, оның дауыс байламдарынан төмендегі шырышты қабығын, тіл түбірінің көмей қақпағы жанындағы шырышты қабығының бөлігін, сондай-ақ кеңірдек,жұтқыншақ, қалқанша және айырша бездерін мойынның лимфа түйіндерін, жүрек пен көкірекаралықты нервтендіреді.
2. Rami cardiaci thoractici-көмейдің қайтарма нерві мен кезбе нервтің кеуде бөлігінен басталып, жүрек өріміне барады.
3. Rami bronchiales et tracheales симпатикалық сабау тармақтарымен бірге бронх қабырғаларында өрім plexus pulmonalis-ті түзеді. Бұл өрім тармақтары кеңірдек пен бронхтардың бұлшықеттері мен бездерін нервтендіреді, сонымен қатар онда кеңірдек, бронхтар мен өкпеге арналған сезімтал талшықтар да болады.
4. Rami esophagei-өңеш қабырғасына барады.

В. Іш бөлігінде:

Кезбе  нервтің өңештен жүретін өрімдері асқазанға созылып, алдыңғы және артқы сабаулар- trunci vagales-терді түзеді. Әрбір truncus vagalis парасимпатикалық ғана емес, сондай-ақ симпатикалық және афферентті анималды нерв жүйесінің нерв өткізгіштері кешені болып табылады және онда екі кезбе нервтің де талшықтары болады.

204. Қосымша нерв (XI)
205. accessorius – қосымша нерв соңғы желбезек доғаларынан дамиды; эфферентті талшықтарды және сопақша ми мен жұлында жайғасқан екі қозғалыс ядросы бар. Ядроларына сәйкес оның ми және жұлындық бөліктерін ажыратады. Ми бөлігі сопақша мидан, кезбе нервтің төменгі жағында шығады. Қосымша нерв жұлындық бөлігі (С₂-С₅) алдыңғы және артқы түбіршіктері арасында және жоғарға үш мойын нервтерінің алдыңғы түбіршіктерінен құралып, нерв сабаушасы түрінде жоғары көтеріліп, ми бөліміне қосылады. Қосымша нерв кезбе нервтің бөлініп шыққан тармағы болғандықтан, ол онымен бірге бассүйек қуысынан мойындырық тесігі арқылы шығып m. trapezius пен одан бөлінген m. sternocleidomastoideus екеуін нервтендіреді. Қосымша нервтің ми бөлігі n. laryngeus reccurens құрамында көмей бұлшықеттерін нервтендіруге барады. Қосымша нервтің жұлын бөлігі жұтқыншақтың қозғалыстық нервтендірілуіне қатысады.

Қосымша және тіл-жұтқыншақ нервтерінің кезбе нервпен ортақтығы мен жақындығы IX,X және XI бассүйек нервтері желбезек нервтерінің vagus тобын құрайтындығымен түсіндіріледі.

206.Мойын өрімі,топографиясы,тармақтары,нервтендіру аймақтары.

Жауабы: Мойын өрімі, Plexus servicalis, 4 жоғарғы мойын нервтерінің алдыңғы тармақтарынан түзіледі.Олар өзара 3 доға ілмектерімен байланысып,көлденең өсінділердің бүйірінен медиальді жағынан омыртқаның алдыңғы бұлшық еттері, ал латеральді жағынан  омыртқа бұлшықеттері m.scalenus medius, m.levator scarulae, m.splenus cervicis арасында орналасып, n.accessorius пен  n.hypoglossus жане tractus sympaticus пен  анастамозданады.Өрімді алдыңғы жағынан m.sternocleidomastoideus жауып турады.Өрімнен шығатын тармақтар терілік , бұлшықеттік , аралас болып бөлінеді.

Терілік тармағы: 1.N.occipitalis minor(C₁және С₃-тен) шүйде аймағы латеральді бөлігінің терісіне барады. 2.N.auricularis magnus (C₃-тен ) құлақ қалқанымен сыртқы есту есту тесігін нервтендіреді. 3.N.Transversus colli (С₂-С₄-тен ) алдыңғы екі нерв сияқты m.sternocleidomastoideus-тің артқы жиегі ортасынан шығып, осы жиекті айналып, алға қарай өтіп, мойын терісін нервтендіреді.4.N.supraclaviculares(С₃-С_4-тен)үлкен кеуде және дельта тәрізді бұлшықеттердің үстіне келеді.

Бұлшықеттік тармағы: Mm.recti capitis  anterior et lateralis, mm. longi capitis et colli, mm. scalene, m.levator scapulae және m. intertransversari anteriores бұлшықеттеріне барады. Мойын өрімінің қозғалтқыш талшықтарына ansa cervicalis және тіл асты нервінің төмендеген тармағы radix superior жатады.

Аралас тармағы: N.phrenicus– көкеттік нерв  (C₃-C₄) m.scalenus anterior бойымен бұғана асты артериясы мен венасы арасынан кеуде қуысына өтеді. Одан әрі оң жақтағы N.phrenicus тік дерлік оң өкпе түбірі алдына түсіп, жүрекқап бүйір бетімен көкетке барады.Сол жақ N.phrenicus қолқа доғасының алдыңғы бетін қиып өтіп,жүрекқаптың сол жақ бүйір бетімен көкетке барады.Екі нервте жүрекқаппен өкпеқап арасында алдыңғы кеуде аралықта өтеді.Көкеттік нерв симпатикалық сабаудың екі төменгі мойын түйіндерінен талшықтар қабылдайды.Ол аралас нерв, оның қозғалыс тармақтары көкетті нервтендіреді, сөйтіп , ол ол тыныс алуды қамтамассыз ететін нерв болып табылады:сондай-ақ өкпе қаппен жүрекқапқа сезімтал тармақтар береді.

207.Иық өрімінің бұғанаүсті бөлігі,қалыптасуы,топографиясы,тармақталуы,нервтеу аймақтары.

Иық өрімі plexus brachialis 5,6,7 және 8 мойын жұлын нервтерінің алдыңғы тармақтарының rr.anteriores nn. Cervicalium 5-8 бірігілуінен түзіледі.Сонымен бірге өрімнің түзілуіне 4-ші мойын жұлын нервтің алдыңғы тармағының  кішкене тармағы және 1-ші кеуде нервтің алдыңғы тармағының r.anterior n.thoracici primi көп бөлігі қатысады.Иық өрімінің бұғана үсті бөлігі pars supraclavicularis plexus brahialis мойынның терең бұлшықеттеріне бұлшықеттік тармақтар, rr.musculares және иық белдеуі бұлшықеттеріне қысқа нервтер береді.

Қысқа тармақтар:1.N.dorsalis scapulae жаурынның медиальді жиегін бойлай өтеді.Ол m.levator scapulae жане mm.rhomboidei-ні нервтендіреді.2.N. thoracicus longus m/serratus anterior-дың сыртқы бетімен түсіп, оны нервтендіреді.3. N.supraclaviculares incisura scapulae  арқылы fossa supra spinata-ға өтеді.4.N.pectoralis medialis et lateralis.5.N.subclavius.6.N.subscapularis.7.N.axillaris- қолтық нерві.Иық өрімі қысқа тармақтарының ең жуаны.

Ұзын тармағы:Оның ішінен алдыңғы тармақтарды- бүккіштер мен пронаторлар үшін nn.musculocutaneus,medianus et ulnaris- ті және артқы тармақтарды- жазғыштармен супинаторлар үшін n.radialis-ті бөліп көрсетуге болады.1. n.musculocutaneus- бұлшықеттер нерві.2.n. medianus-ортаңғы нерві.3.N. ulnaris-шынтақ нерві.4.n.cutaneus brachii medialis.5.n.cutaneus antebrachii medialis.6.n.radialis.

208.Иық өрімінің бұғанаасты бөлігі тармақтары, нервтендіру аймақтары.

Иық өрімінің бұғанаасты бөлігі pars infraclavicularis plexus brachialis қолдың бұлшықеттері мен терісіне ұзын тармақтар және бір қысқа нерв қолтық нервін N.axillaris береді. Иық өрімінің бұғанаасты бөлігі қолтық шұңқырында mm.pectorales major et minor артында m.subscapularis алдында,m.seratus anterior-дан латеральді орналасады.Өрімнің бұл бөлігі қолтық шұңқырынан шыға берісінде m.coracobrachialis,m.subscapularis және m.latissimus dorsi арасында жатады.Иық өрімінің бұғанаасты бөлігінің 3 будасы қолтық шұңқырында a. Axillaris-ті медиальді,латеральді және артынан қоршайды,артерияның тек алдыңғы беті жабылмайды.

209.Бұлшықет-тері нерві,тармақтары, нервтендіру аймақтары. Бұлшықет-тері нерві n.musculocutaneus төмен және сытқа бағытталады, m.coracobrachialis-ті жоғарыдан төмен қиғаш тесіп өтіп, m. Brachialis және m.biceps brachii арасында жатады.Кейн нерв иықтың екібасты бұлшықеттің дистальді сіңірінің латеральді жиегінің астынан шығып,шынтақ буын аймағында,иықтың меншікті шандыры арқылы теріасты майлы қабатқа кіріп, білектің терілік латеральді нерв, n.cutaneus antebrachi lateralis атауын алады. Бұлшықет-тері нерві өз жолында келесі тармақтарды береді:1) Бұлшықеттік тармақтар, rami musculares. m.coracobrachialis. m. brachialis,m.biceps brachii.  нервтендіреді. 2) тоқпан жілік сүйек қабығына және шынтақ буынының буындық қабына тармақтар.3)Білектің терілік латеральді нерві, n.cutaneus antebrachi lateralis Бұлшықет-тері нервтің соңғы тармағы.Ол шынтақ буын аймағында aponeurosis m.bicipitis brachi-ден латеральді иық шандырын тесіп өтіп,v.cephalica жанында жатады,және төмен жүріп,тенар аймағына дейн білектің алақан бетінің кәріжілік жиегі терісінде тармақталады.

210.Шынтақ нерві,қалыптасуы,тармақтары,нервтендеру аймақтары. N.ulnaris, шынтақ нерві, иық , өрімінің медиалды будасынан ( С₇  ,  С₈  , Тh₁) шығып, иықтың медиалды жағынан медиалды  айдаршықтың артынан өтеді ( ол бұл жерде тері астында жатады , сондықтан оған тиіп кеткен  кезде білектің медиалды аймағында ауырсыну түйсігі пайда болады),содан кейн ол sulcus ulnaris-ке өтеді,одан кейн canaliscarpi ulnaris арқылы аттас артериялармен веналармен бірге алақанға барады,retinaculum flexorum бетінде өзінің соңғы тармағына,ramus palmaris n.ulnaris-ке жалғасады.Шынтақ нерві ортаңғы нерв сияқты иықта тармақтар бермейді.

211.Кәріжіліктік нерв, тармақтары,нервтеу аймақтары.N.radialis кәрі жілік нерві иық өрімі артқы будасын құрайды.Ол иық артериясы артынан a.profunda brachii-мен бірге иықтың артқы жағына өтіп,тоқпан жілікті спиральді айнала canalis humeromuscularis-те орналасып,содан кейн арттан алға қарай латеральді бұлшықет аралық пердені тесіп өтіп, m. Brachioradialis  пен m.brachialis аралығына шығады.Осы жерде нерв беткей ramus superficialis және терең тармақтарға бөлінеді. N.radialis иықтағы ,білектегі барлық жазғыш бұлшықеттерді нервтендіреді.Білекте бұлшықеттердің кәрі жілік топтарын,иықпен білектің жазылатын жағында терініде нервтендіреді.

212.Бел өрімі,қалыптасуы,тармақтары,нервтеу аймақтары. Бел өрімі,plexus lumbalis,3 жоғарғы бел нервтерінің алдыңғы тармақтарынан және 4 нервтің жоғарғы бөлігінен, сондай-ақ 12 қабырға аралық нерв тармақтарынан түзіледі.Бұл өрім бел омыртқаларының көлденең өсінділері алдында m. Psoas major қабатында жайғасып,бір қатар тармақтар береді.Олардың бір бөлігі осы бұлшықеттің латеральді жиегінен, бір бөлігі медиальді жиегінен шығып, бір бөлігі оны тесіп өтіп,оның алдыңғы бетінен шығады.Бұл тармақтар мыналар:1.Rami muscularis mm. Psoas major et minor m.quadratus lumbarum және m.intertransversarii laterals lumbarum барады.2.N.Iliohypogastricus m.psoas major-дың латеральді жиегінен шығып,12 қабырғааралық нервке паралельді бағытта белдің шаршы бұлшықетінің жоғарғы жағындағы алдыңғы бетінде жайғасады.12 қабырғааралық нерв сияқты сегменттік нерв болғандықтан  N.Iliohypogastricus та сол сияқты іштің көлденең және ішкі қиғаш бұлшықеттері арасынан өтіп, оларды бұлшықеттік тармақтармен қамтамассыз етеді және бөксенің жоғарғы жағымен шап өзегінің беткей тесігінің терісін нервтендіреді.3.ilioinguinalis бұлда сегмненттік нерв, m.psoas major-дың латеральді жиегі астына шығып N.Iliohypogastricus-ке паралельді және оның төменгі жағында орналасады.Одан кейн тікелей шап өзегіне барып,беткей шап сақинасы арқылы шығып, қасаға және ен терісінде н/е үлкен жыныс ерінінде тармақаталады.4.N.genitofemoralis m.psoas қабатынан осы бұлшықеттің алдыңғы бетіне өтіп,2 тармаққа бөлінеді.Олардың біреуі – r.femoralis шап байламына барып, оның астынан өтіп, осы байламның төменгі жағындағы сан терісінде тармақталады.Басқа тармағы – r.genetalis шап өзегінің артқы қабырғасын тесіп өтіп,ұрық шылбырына қосылып – m.cremaster мен атабез қабықтарын нервтендіреді.5.N.cutaneus femoris lateralis , m.psoas major-дың бүйір жиегі астынан шығып m.iliacus бетімен spina iliaca anterior superior-ға барып,сол жерде іш қабырғасын тесіп өтіп,санға шығып, тері астына тармақтала санның бүйір бетімен тізеге дейін түсіп,теріні нервтендіреді.6.Сан нерві n.femoralis 213 cұрақтан оқисын.7.N.obtoratorius жапқыш нерві 213.сұрақта толығымен.

213.Сан және жапқыштық нерві тармақтары,нервтендіру аймағы. Сан нерві n.femoralis бел өрімінің ең жуан тармағы lacuna musculorum арқылы санның алдыңғы бетіне шығады.Ол сан артериясынан латеральді орналасып,одан  fascia latae-нің терең жапырақшасы арқылы бөлініп, көптеген тармақтарға ыдырайды.Олардың біреулері rami muscularis m.quadriceps,m.sartorius-ті ,ал басқалары санның алдыңғы медиальді бетінің терісін нервтендіреді.Сан нервінің тері тармақтарының ең ұзыны n.saphenus canalis adductorius –те a.femoralis-тен латеральді жатады. Hiatus adductorius-тің жанында нерв артериядан алшақтап , өзектің алдыңғы қабырғасын тесіп өтіп,беткей нервке айналады.Нерв сирақта v.saphena magna –мен қосарлана журеді.Одан тізе терісінің төменгі бетіне ramus infrapatelaris және сирақтың медиальді бетімен аяқ ұшының медиальді жиегіне rami cutanei cruris mediaes-тер кетеді. N.obtoratorius жапқыш нерві тұйықтаушы өзек арқылы санға өтіп,m.obtoratorius externus –ты жамбас сан буынын және барлық келтіруші бұлшықеттерді,оладың устіндегі теріні нервтендіреді.Тармақтары:1).Бұлшықеттік тармақ ramus muscularis негізгі сабаудан жапқыш өзекке кірмей басталады,нервпен бірге өзек арқылы өтіп, m.obtoratorius externus-те тармақталады.2).Ramus anterior алдыңғы тармақ артқыдан қалыңдау, енгізгі сабаудың жалғасы ретінде m.adductor longus және m.adductor brevis арасында журіп,келесі бұлшықеттерге бұлшықеттік тармақ береді.3).Ramus posterior артқы тармақ негізгі  сабаудан тармақталғасын m.obtoratorius externus-ті тесіп, m.adductor magnus және m.adductor  minus бұлшықеттік тармақтар,rami muscularis береді.

214.Сегізкөз өрімі қалыптасуы,тармақтары,нервтеу аймақтары. Сегізкөз өрімі,plexus sacralis,өрімдердің ішіндегі ең маңыздысы 4 және 5 бел нерві алдыңғы  тармақтарынан және сегізкөз алдыңғы тесіктерінен  шығатын төрт сегізкөз нервтерінің (S₁-S₄) дәл осындай тармақтарынан құралады. Өрім  нервтері бір-бірімен қосылып , foramen infrapiriforme арқылы  жамбас астау қуысынан шығатын шонданай нервінің жуан сабауын түзеді. Сегізкөз  өрімінін шығатын тармақтар қысқа және ұзын болып бөлінеді. Қысқа тармақтар аяқ-бел аймағын, ал ұзын тармақтар оның бел өрімі тармақтарымен жабдықталған бөлігін қоспағанда бүкіл аяқты нервтендіреді. Қысқа тармақтар. 1. Rami musculares m. piriformis ( S₁-S₂) m.obturatorius internus, mm. gemelli  және  quadratus femoris пен mm. levator ani et coccygeus  бұлшықеттерін нервтендіреді. 2. N. gluteus superior  (L₄,L₅,S₁), foramen suprapiriforme арқылы аттас артериямен бірге жамбас астауынан шығып,содан кейн m.gluteus medius, m. Gluteus minimus және m. tensor fasciae latae-де таралады. 3 N. gluteus inferior ( L_5, S_1, S_2,) foramen infrapiriforme арқылы шығып, өзінің тармақтарымен m. gluteus maximus  пен жамбас-сан буын қабын нервтендіреді. 4N. pudendus,шыныс нерві

215.Сегізкөз өрімінің ұзын тармақтары , топографиясы

216. Шонданай нерві, оның тармақтары және нервтендіру аймақтары.

 

Шонданай нерві – n.ischiadicus. бел-сегізгөз өрімі ғана емес денедегі барлық нервтердің ішіндегі ең ірі нерв. Ол  сегізгөз өрімінің алдыңғы тармақтарының жалғасы.

Бұл нерв бір жағынан m. Gluteus  maximus  екінші жағынан  m.abturotorius internus et  m. Quadrates  femoris арасында, ортан жіліктің үлкен ұршығы мен шонданай төмпесі арасымен өткізілген сызықтың ортасында жатады.

Тақым шұңқырының жоғарғы бұрышында екі тармаққа: асықты жілік нервке n. Tibialis, және жалпы кіші жіліншік нервке  n.peroneus comminis,бөлінеді.

Шонданай нервтің барлық аталған тармақтары  жалпы  дәнекер тінді қынапта жатады.

 

Тармақтары:

1. Бұлшықеттік тармақтар келесі бұлшықеттерге тармақталады : m. Abturatorius internus, mm. Gemelli  sup  et  inf,   m. quadratus.
2. Буындық тармақ.
3. Бұлшықеттік тармақ –  сан аймақтың асықты жілік бөлігінен  бағытталады.
4. Буындық тармақ – асықты жілік  және кіші жіліншік бөліктерінен  тармақталады.
5. Жалпы кіші жіліншік нерві  оз кезегінде бірнеше тармақтарға бөлінеді.
6. Асықты жілік нервтері немесе улкен жілік   n.tibialis.  өз кезегінде бірнеше тармақтар береді.

 

217. Үлкен жіліншіктік нерв, қалыптасуы, тармақтары, нервтендіру аймақтары.

Үлкен жіліктік  немесе асықты жілік  n.tibialis. – бағыты бойынша  шонданай нервтің тіккелей жалғасы болып, жалпы кіші жіліншіктен әдеуір ірі келеді.

Ол тақым шұңқырының проксимальді  ұшында  басталып, оның дистальді бұрышында жүріп, шандыр астында,  шандыр мен тақым тармақтарының  vasa poplitiea, арасында орналасады.Шұңқырда нервтен алға және кішкене медиалды тақым венасы, тереңдеу тақым артериясы жатады.Кейін нерв балтыр бұлшықетінің бастары арасымен жүріп, тақым бұлшықетінің артқы бетінде жатады.

Тармақтары:

1. Тақым шұңқырында Балтырдың медиалді терілік нерві  n.cutaneus surae medialis ті береді  – асықты жілік нервтің артқы бетінен тақым шұңқыры аймағында тармақталып  saphena parva мен бірге    шандыр астымен балтыр бұлшықеті арасында жүріп сирақтың медиалды бетінің терісін нервтендіреді.

Нерв  retinaculum  mm. flexorum астында өзінің ең соңғы тармағына :

Табанның медиалды  және  латералді нерв  n.plantaris medialis et  lateralis ке бөлінеді:

1. plantaris medialis – табанның медиалды нерві аттас артериямен бірге m. Flexor  digitorum brevis – тің  медиалды жиегімен  sulgus plantaris medialis- те өтедіде, осы бұлшықетті және  M.addugtor  hallicus brevis- тің латералды басынан басқа медиалды топ бұлшықеттерін нервтендіреді. Содан кейін нерв  ақыр аяғында n. Digitalis plantaris  proprii – ге бөлінеді.Олардың біреуі бас бармақтың медиалды жиегіне қарай барады.Ал қалғаны  үлкен бақайдың латералды жағынан бастап 4- саусақтын медиалды жиегімен, саусақтардың бір- біріне қараған жақтарының терісін нервтендіреді.
2. plantaris lateralis – аттас артерия жолымен  sulgus  plantaris lateralis-ке келеді. Бұлшықеттік тармақтар арқылы  табанның латералды тобының барлық үш бұлшықетін және  m.quadratus plantae – ні нервтендіріп, терең және беткей тармақтарға бөлінеді:

Беткей тармағы – табан терісіне тармақтар беріп, nn.digitalis plantares proprii – ге бөлінеді.Олар 5- бақайдың екі жағына және 4- башпайдың 5-ке қараған жағына барады.

Терең тармағы- табанның артериялық доғасымен бірге жүріп, 3-ші және 4- ші  mm.lumbricales  пен барлық  m. Interossei ді сондай- ақ   m. adductor halligus және

1. flexor halligus- тің латералды басын нервтендіреді.

218. Жалпы кіші жіліншіктік нерві, тармақтары, нервтендіру аймақтары. 

Жалпы кіші жіліншік нерві N.peroneus comminis  немесе fibularis – улкен жіліншіктен кіші латералды бағытта келіп,сол жерде M.peroneus longus- тың басын тесіп өтіп, беткей және терең тармақтарға бөлінеді:

Тармақтары:

1. Бұл нерв өз жолында сирақтың латералды жағының терісін нервтендіретін  n.cuteneus surae lateralis- ті береді.Сирақтың ортасынан төмендеу жерде  n.Cuteneus surae lateralis- пен   n.cuteneus medialis  екеуі қосылып   n. Suralis- ті түзеді. Ол латералды толарсақты артқы жағынан айналып өтіп, өкше терісіне тармақтар r.calcanei lateralis беріп,содан кейін n. Cutaneus dorsalis lateralis  деген атпен аяқ ұшы үстінің  латералды жиегімен жүріп, оның терісі мен кішкене бақайдың  бүйір жағын нервтендіреді.
2. Кіші жіліншіктің беткей тармағы – кіші жілік бұлшықеттері арасымен  canalis muscularis  peroneus superior-ға түсіп, оларға бұлшықеттік тармақтар береді.

Ол сирақтың ортаңғы және төменгі шекарасында, тек тері нервісі ретінде шандырды тесіп өтіп,аяқ ұшы ортасына келіп, екі тармаққа бөлінеді :

1. cutaneus dorsalis medialis – үлкен бақайдың медиалды жағы мен 2-3 башпайлардың бір – біріне қараған жиектерін n.digitales dorsales.
2. cutaneus dorsalis intermedius – 2-5 бақайлардың сыртқы бетінің бір – біріне қараған жақтарын нервтендіретін n.digitalis – ке бөлінеді.

1. Кіші жіліншіктің терең тармағы – асықты жілік артериясымен қосарлана жүре аяқ ұшы сыртына шығып, қысқа бақай  жазғыштарын нервтендіреді. Содан кейін екі  nn.digitalis dorsales- ке бөлініп,1-2 бақайлардың бір – біріне қараған беттерінің терісін нервтендіреді.

219. Вегетативтік рефлекторлық доға. 

Нерв жүйесі қызметінің негізін рефлекс доға құрайды. Бұл доға  күрделеніп, оның әрбір бөлігіндегі бір нейронның орнына афферентті және эфферентті өткізгіш жолдар түзетін нейрондар тізбектері пайда болады.Демек нерв жүйесінде өткізгіш жолдар деп – оның түрлі бөлімдерін байланыстыратын  және құрылысы мен қызметінің  ортақтығымен сипатталатын  будалар жүйелеріне біріккен, бірінің жанына бірі  тығыз орналасқан нерв талшықтарын айтады.  Вегетативті рефлекторлық доға құрылысы – нерв жүйесінің соматикалық бөлігінің  рефлекторлық доғысынан айырмашылығы бар. Негізгі ерекшелігі: Нерв жүйесінің вегетативтік бөлігінің рефлекторлық доғасында эфференті звено біреу емес, екі нейроннан тұрады. Жалпы қарапайым доға 3нейронмен көрсетілген.

Рефлекторлық доға 1- ші  звеносы Сезімтал нейрон, оның денесі жұлын түйіндерінде немесе ми нервтерінің сезімтал түйіндерінде орналасады.Бұл нейронның перифериялық өсіндісіндегі сезімтал талшықтар рецептор ағзалар мен тіндерден басталады.

2- ші  звеносы эфферентті, себебі  импульсті жұлын немесе мидан жұмыс ағзасына апарады.Осы звеносы екі нейронмен көрсетілген: 1- шісі  яғни қарапайым вегетативтік  рефлекторлық доғадағы  саны бойында екінші нейрон орталық нерв жүйесінің  вегетативтік ядроларында орналасады.1-шісі сезімтал нейрон, ал 2- шісі аралық деп атауға болады.Эфекторлық нейрон осы доғаның 3-ші нейрнын көрсетеді.Эффекторлы нейрондар денелері вегетативтік нерв жүйесінің  перифериялық түйіндерінде ми нервтерінің вегетативтік түйіндерінде, вегетативтік өрімдер түйіндерінде жатады.Осы нейрондар өсінділері ағзалық вегетативтік немесе аралас нервтер мен тіндерге бағытталады және нерв талшықтары сайкес соңғы нерв аппаратымен біріңғай салалы мускультарда,бездерде және тіндер аяқталады.

220. ВНЖ, оның жіктелуі және бөлімдеріне жалпы сипаттама. 

 

ВНЖ – қызметі біздің санамызға бағынбайды.Ол жұлынға, мишыққа, гипоталамуста, соңғы мидың жоғарғы бөлімі- ми қыртысына тәуелді.

Жіктелуі: 

ВНЖ – орталық және перефиялық  бөлімдерге бөлінеді:

Орталық бөліміне:

1.ми бағансында  орналасатын 3,7,9,10 жұп ми нервтерінің  парасимпатикалық ядролары.

2. Жұлынның 8- мойын, барлық кеуде және екі жоғарғы бел сигменттерінің бүйір аралық бағанасында орналасатын  вегетативтік  ядро.
3. Жұлынның үш сегізгөз сегменттерінің сұр затында орналасатын сегізкөз парасимпатикалық  ядролары.

Перифериялық бөліміне:

1. Жұлын мен мидан  шығатын  вегетативтік нервтер, тармақтар, талшықтар.
2. Вегетативтік өрімдер, түйіндері.
3. Симпатикалық сабау және оның түйіндері, дәнекер тармақтары.
4. Вегетативтік  нерв жүйесінің  парасимпатикалық бөлігі- соңғы түйіндері.

Қызмет ерекшеліктеріне байланысты: симпатикалық  және  парасимпатикалық болып бөлінеді.

Симпатикалық бөлігінің негізгі қызметі трофикалық болып табылады.Ол тотығу үрдістерін, қоректік заттардың жұмслуын, тыныс алуды,жүрек қызметін, бұлшықеттерге оттегінің келуін күшейтеді.

Симпатикалық бөлігіне:

1. Жұлынның 8- мойын, 2- бел сигменттерінің бүйіраралық бағанасындағы вегетативтік ядро.
2. Оң және сол симпатикалық сабау .
3. Дәнекер тармақтар.
4. Омыртқа бағананы алдында және ірі тамырлардың маңында  орналасатын  вегетативтік өрімдер түйіндері.
5. Осы өрімдермен ағзаларға бағытталатын нервтер.
6. Тамыр маңындағы және ағзалық өрімдер.
7. Сомалық нервтердің құрамында ағзалар мен тіндерге баратын симпатикалық  талшықтар жатады.

Парасимпатикалық бөлігінің қызметі қорғаныштық: жарық күшейгенде  көз қарашығын  тарылтады, жүрек қызметін тежейді, қуысты ағзларды босатып тазартады. Парасимпатикалық н.ж. орталық және перефиялық болып бөлінеді.

Парасимпатикалық бөлігінің орталық бөлігіне:  ми мен жұлынның әр түрлі бөлімінде жататын жасушалар жиынтығы жатады.Бұл бөлік  бассүйектік бөлікке, милық бөлікке және сегізкөз бөлігіне бөлінеді.

Парасимпатикалық бөлігінің перефиялық бөлігіне :

Перефиялық түйіндерге  ми нервтері мен сегізкөз нервтері құрамында болатын  талшықтардан және сыртқы түйіндері кіреді. Бұл бөлік 3,7,9, және 10  ми нервтері және 2,3,4,5 сегізкөз нервтерінің  сабаулары ішінде өтеді.

221-222.Вегетативтік нерв жүйесінің парасимпатикалық бөлімі,краниалды және сокралд бөлімдеріне сипаттама.

ПНЖ-інде симпатикалық нерв жүйесі сиақты орталық,милық бөлігін және перифириялық бөлігін ажыратады.

Оратлық бөлік ми мен жұлынның әртүрлі бөлімінде жататын  жасушалар жиынтығын көрсетеді.Орталық бөлік бассүйектің бөлікке pars cranialis және сегіз көз бөлігіне,pars sacralis бөлінеді.

Перифериялық бөлігі:а.перифериялық түйіндерге ми нервтері мен сегіз көз нервтері құрамында баратын талшықтардан және Б.ағзаларға маңында орналасатын қабырға-сыртқы түйіндер,ganglia extramuralia, немесе ағзалар қабырғасына енетін қабырғаішкі түйіндер ,ganglia intramuralia  , кіретін перифериялық түйіндерден тұрады.

Перифериялық бөлік ІІІ, ҮІІ,ІХ және Х жұп ми нервтері  және І,ІІ,ІІІ,ІҮ,Ү сегізкөз сабаулары ішінде өтеді.

Перифериялық экстармуралды түйіндерге: кірпікті түйін ,ganglion ciliare, қанат –таңдай түйін ,ganglion pterygopalatinum ,құлақ түйін ,ganglion oticum, төменгі жақсүйек асты түйін бронхтық және жүректік ағзасыртқы өрімі түйіндері,құрсақ өрімі түйіндері және құрсақ қуысы ағзаларының онымен байланыстағы өрімдерінің түйіндері (бүйрек,бүйрекүсті безі,бауыр,ұйқыбез,асқазан,шажырқай,аналық без,аталық безғқолқа ,көкбауыр) ,құрсақасты өрімі(жамбас түйіндері ,ganglia pelvic ) түйіндері және кіші жамбас астауы ағзаларының онымен байланыстағы түйіндері кіреді.

Перифериялық интрамуралды түйіндерге ішкі ағзалардың қабырғасында жататын көптеген нерв жасушаларының жиынтығын кіргізеді.

Парасимпатикалық нерв жүйесінің бассүйек және сегізкөз бөліктері орталығында жататын жасушалар талшықтарын түйіналды,преганглионарлық ,перифериялық экстра және интрамуралды түйіндерде жататын жасушалар  талшықтары түйінарты,постганглионарлық талшықтар д.а.

Парасимпатикалық НЖ Бассүйек бөлігі.

ПНЖ бассүйек бөлігі ортаңғы ми бөлігіне ,pars mesencephalica ,оның орталығы мидың суқұбыры түбінде ,төрт төбешіктің алдыңғы төмпешіктері деңгейінде жатады және ромбтәрізді (бульбарлы ) бөлікке ,pars  rhombencephalica , оның орталығы сопақша ми аймағында ораласады.

Парасимпатикалық және сегізкөз бөлігі.

Парасимпатикалық нерв жүйесінің сегізкөз бөлігінің орталығы жұлынңың сұр затында ,ми конусы аймағында , жұп оң және сол парасимпатикалық сегізкөз ядролары ,nucleus parasympathicus sacralis , түрінде І,ІІ-ІҮ,Ү сегізкөз сегменттерінде орналасады.

Осы жасушалардың өсінділері –преганглионарлық талшықтар  жұлынның алдыңғы түбіршіктері арқылы өтіп, І,ІІ-ІҮ,Ү сегізкөз нервтерінің алдыңғы тармақтарының құрамында жүреді.Олармен бірге алдыңғы сегізкөз тесіктері арқылы шығып, сегізкөз нервтерінен бөлініп , ағзалық сегізкөз нервтері ,nn.splanchnici sacralis ,атауын алады, бөлігімен құрсақасты өрімнің , жамбас астауы ағзалары, ішек өрімдерінің (сигматәрізді жиек ішектен жоғары) экстрамуралды түйіндерге , бір бөлігімен осы ағзалардың интрамуралды түйіндеріне барады.

Осы түйіндерде преганглионарлық талшықтар перифериялық  нейрондарға  алмасып, постганглинарлық талшықтар түйінінде несепқуыққа , несеп жібергіш өзекке, ішектерге , ішкі және сыртқы жыныс ағзаларына жатады.Еркек   жыныс мүшесінің үңгірлі денесінің тамыр кеңейткіш талшықтары қоздыратын нервтер,nn.erigentes атауын алады.

223. В.Н.Ж.Симпатикалық бөлімі. ОРталық, перифериялық органдары

Вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық бөлімі  орталық және перифериялық бөлімнен тұрады. Орталық бөлігі  С8-L2-3 –де  15-16 сегмент бойы  сұр затттың бүйір бөлігінде орналасқан жұлынның тораколюмбалды  бөлігінің латеральді аралық  ядролары болып табылады.  Бұл ядролардың  ұсақ мультиполярлы  нейрондарынан  барлық  преганглионды талшықтар басталады. Олар жұлыннан  жұлын нервтерінің алдыңғы түбіршектері арқылы шығады.

Перифериялық бөлімі  құрамына кіреді:

1. С8-L2-3 жұлын сегменттерінің  жұлын нервтерінің алдыңғы түбіршіктері арқылы шығатын  преганглионды симпатикалық  талшықтар;
2. Паравертебралды түйіндерден және олардың байланыстарынан (симпатикалық бұтақ және нервтер)тұратын симпатикалық сабау;
3. Құрсақтық аорталы өрім, жоғарғы және төменгі мықындық өрім – олар, превертабралды түйіндер және олардың байланыстары, тамырлар бойымен орналасқан ұсақ түйіндер.
4. Паравертебралды түйіндерден соматикалық нерв құрамымен органдар мен ұлпаларға баратын симпатикалық талшықтар;
5. Симпатикалық органдық және тамырмаңылық өрімдер;
6. Симпаткалық нерв ұштары.

226. құрсақ және жамбас бөлімдерінің симпатикалық өрімдері

Құрсақтық өрім

Құрсақтық өрім,plexus coeliacus,құрамында превертебоһралды құрсақтық түйін, gangl. Coeliacum, немесе жартылай ай тәрізді түйіндер, gangl. Semiulnaria, бар вегетативті өрімдер ең ірі өрімі.

Құрсақтық өрімге келесі тармақтарын береді:

• Үлкен ағзалық нерв,n.splanchnicus major,
• Кіші аағзалық нерв, n.splanchnicus minor
• Кезбе нерв, n.vagus, құрсақтық тармақтарын, r. Coeliaca
• Симпатикалықсабаудың (оң және сол) бел түйіндері, , gangl. Lumbalia trunci sympatici
• Кеуде қолқа өрімі, plexus aorticus thoracicus
• Көкет нерві, n. phrenicus, тек соңы құрсақтық өрімнің парасимпатиалық бөлігінің қалыптасуына оң және сол көкет нервтер қатысады. Құрсақьық өрімінің құрамына  кезбе нервтің жалпы  артқы сабауының көп бөлігі кіреді.  Құрсақтық өрімнен екінші реттік өрімдер түзетін ұзындығы мен қалғдығы әртүрлі нерв тармақтары таралады. Осы тармақтар жолында және түзетін  екінші реттік өрімдер тармақтары ішінде ганглионарлық жасушалар бар.

Екінші реттік өрімдер жұп және тақ болып бөлінеді.

Жұп өрімдер :

• Көкеттік өрім (төменгі), plexus phrenicus (inferioir), a. Phrenica inferioir , жолында жатады. Оның тармақтары: құрсақ қуысын тесіп өтетін  көкеттік , нрвтің құрсақтық тармақтарымен  байланысады, оосы жерде оң жағынан көкеттік түйін , , gangl. Phrenicum, орналасады. Көкеттік өрім тармақтары буйрекусті безе, төм. Кус веенаға жүріп, бауырлық және асқазандық өрімдері құрамана кіреді.
• Буйрек үсті өрімі,  plexus suprarenalis, осы өрімнің тармақтары құрасақтық өрімнің көршілес жатқан түйіндерімен жзүріп буйрек үсті артерия тармақтарымен  жүріп қосарлана жүреді. Өрімге кейбір тармақтар бауырлық өрімнен және кіші ағзалық нервтен келеді.
• Буйрек өрімі, plexus renalis, оның қалыптасуына құрсақтық өрімнің тармақтары мен бәрге іштік қолқа тармақтары, сонымен қатар кіші ағзалық нерв бөлігі және ең кіші ағзалық нерв қатысады
• Атабез өрімі, plexus testicularis, іштік қолқаның және буйрек өрімі тармақтарымен түзіледі; ерлерде ол a. Testicularis – пен қосарлана жүріп, атабезге жетеді. Әйелде plexus ovaricus атауын алады.

Тақ өрімдер:

• Бауыр өрімі, plexus hepaticus, құрсақтық өрімнен тамақталытын сабаушалармен түзіледі. Сонымен қатар, кезбе нервтердің жалпы алдыңғы сабаы және оң , сол төменгі көкет өрімдері қатысады.
• Көкбауыр өрімі, plexus lienalis ; оның түзілуіне құрасақтық өрім және кезбе нервтердің жалпы артқы сабау тармақтары қатысады
• Жоғарғы асқазан өрімі, plexus gastricus suoerior, оның түзілуіне құрасақтық өрім және кезбе нервтердің жалпы сабаулары , тармақтары қатысады.
• Төменгі асқазан өрімі, plexus gastricus inferior, оның құрамына құрасқтық және жоғарғы шажырқай өрімдерінің нервтері кіреді, ол асқазан- он екі елі ішек артериясы мен оның тармақтарымен қосарлана жүреді
• Ұйқы без өрімі, plexus pancreaticus, оның құрамында құрсақтық бауыр,жоғарғы шажырқай және көкбауыр өрімдерінің тармақтары және сол буйрек өрімінің тармақтары кіреді
• Жоғарғы шажырқай өрімі , plexus mesentericus superior; оның қалыптасуына құрсақтық өрім тармақтары мен ішкі қолқасы өрімінің бөлігі қатысады. Оның негізгі массасы жоғарғы шажырқай артерия негізінде орналасады. Осы жерде 1-2 кішкене жоғарғы шажырқай түйіндері,gangl. mesenterica superior , жатады.
• Төменгі шажырқай өрімі plexus mesentericus inferior, төменгі шажырқай артерия түбіндегі 1-2 кішкене төменгі шажырқай түйіндерімен ,gangl. Mesenterica inferior, бірге жатады. Өрім өзінің ірі ілмектерімен төм. шажырқай артерияны қоршап,оның тармақтарына өтеді және сигматәр. Жиек ішекке жиектік тармақтар, r. colici, түрінде жетеді. Жоғарғы тік ішек нервтері , түрінде төмен түсіп, жоғарғы тік ішек өрімінің түзілуіне қатысады, ортаңғы және төменгі тік ішек нервтерімен, n.rectalis medii et inferioris қосылысы бар
• Іштік қолқа өрімдері, plexus aorticus abdominalis, ірі әртүрлі көлемді ілмекті құрылым түрінде жоғарғы және төменгі шажырқай артериялры арасындағы деңгейде, іштік қолқаның алдыңғы және латералды бетінде жатады. Жоғарыдан іштік қолқа өрімі құрсақтық өріммен латыралды жағынан қос буйрек өрімдерімен , төменнен оның жалғасы саналатын жоғарғы құрсақ асты өріммен байланысады
• Жоғарғы құрсақ асты өрімі, plexus hypogastricus superior, жоғарыдан іштік қолқаның екі жалпы мықын артерияларға бөлінген жерімен латералды қос мықын артериямен, төменнен мүйістен 0,5 -1 см төмен жерімен шектелген кеңістікте жатады. Ол кішкене жалпайған, тығыз, жоғарыдан төмен керілген нерв табақшасы түрінде, онда әртүрлі пішінді және көлемді нерв сабаулары  қалыңдығында сабау ішкі нерв жасушаларының көп мөлшері бар

Жоғарғы құрсақ асты өрімінен жалпы мықын артерия мен венаны қоршайтын өрімдерге сабаушалар кетеді:

А) мықын өрімі , plexus iliacus,  оң және сол , жалпы мықын артерияны қоршайды

Б) сан өрімі, plexus femoralis, оң және сол сан артерияны қоршап оның тармақтарына жалғасады.

Жамбастық бөлігі

Симпатикалық сабаудың жамбас бөлігі, pars pelvina trunci sympathici, сегізкөз сүйектің  жамбастық бетінде сегізкөз тесіктерінен  медиалды жатады.

Симпатикалық сабаудың жамбас бөлігінде 3-4 сопақ пішінді түйіндер бар , олар төменге қарай кішірейіп, симпатикалық сабаудың  сегізкөз түйіндерін  , gangl. Sacralia trunci  sympatici, және тақ құйымшақ түйініне , gangl. Coccygeum impar, жалғасады.

Сегізкөз сүйектің алдыңғы бетінде  көлденең бағытта қос симпатикалық сабаудың арасында бірнеше қатар жіңішке сааушалар өтеді. Олар оң сабауды  сол симпатикалық сабаумен байланыстырады.

Екі симпатикалық сабау  орталық жазықтыққа жақындап, бірінші құйымшақ омыртқасының  алдыңғы бетңнде  сегізкөз ілмегінде бірігеді, ілмектің ортасында құйымшақ түйіні жатады.

Симпатикалық сабаудың сегізкөз және құйымшақ түйіндерінен дәнекер және ағзалық тармақтар таралады.

Симпатикалық сабаудың жамбас бөлігі тармақтары:

• Дәнекер тармақтар, rami communicantes, әрбір түйіннің латералды бетінен тармақталып, сегізкөз және құйымшақ нервтердің  алдыңғы тармақтар құрамына кіріп, осы нервтерддің құрамында тұлға мен аяқ бұлшықеттері мен тамырларрына кіріп, тері бездері мен шаш бұлшықеттеріне жатады.
• Ағзалық тармақтар, rami viscerales, симпатикалық сабаудың симпатикалық түйіндерінің медиалды жиегінен тармақталып,  кіші жамбас астауы өрімдерінің құрамында осы қуыстағы ағзаларға жетеді.

224.Симпатикалық бағананың мойын бөлімі, топографиясы, түйіндері, тармақтары, нервтендіру аймақтары.

Симпатикалық сабаудың мойын бөлімі үш түйінмен көрсетілген ,олар өзара түйінаралық тармақтармен байланысады  және мойын шандыр қабығының омыртқаалды табақшасының артында мойынның терең бұлшықеттерінде жатады.

Преганглинарлық талшықтар мойын түйіндеріне симпатикалық сабаудың кеуде бөлімінің түйінаралық тармақтарымен барады, олар жұлынның ҮІІІ мойын және 6-7 жоғары сегментттерінің латеральды аралық «сұр» заттегі вегетативтік ядроларының келеді.

Жоғарғы мойын түйіні

Жоғары мойын түйіні ,симпатикалық сабаудың ең ірі түйіні.Ол ұршық пішінді , ұзындығы 2 см-дей қалыңдығы -0,5см.ЖМТ І-ІІ мойын омыртқаларының көлденең өсінділері алдында орналасады.Түйіннің алдында ұйқы артериясы,латералды кезбе нерв, артында  бастың ұзын б.е жатады.ЖМТ құрамында постганглионарлық талшықтары бар келесі тармақтар ажырайды : 1)жоғарғы мойын түйінін үш жоғарғы мойын жұлын нервтерімен байланыстыратын сұр дәнекер тармақтар,rr.communicantes grisei;2)ішкі ұйқы нерві ,n.caroticus internusn, түйіннің жоғарғы полюсінен аттас артерияға бағытталып,артерия жолында ішкі ұйқы өрімін,plexus caroticus , қалыптастырады. Plexus caroticus internus ішкі ұйқы артериямен бірге ұйқы өзегіне кіріп, бассүйек қуысына кіреді.Өрімнен ұйқы өзегінде ортаңғы құлақтың шырышты қабығына ұйқы-дабыл нервтері тармақталады.Ішкі ұйқы артериясы өзектен шыққан соң, ішкі ұйқы өрімнен терең тастық нерві ,n.petrosus profundus,тармақталады.

Көз өрімінен кірпікті түйінге симпатикалық түбіршік,radix sympaticus, тармақталады.Бұл түбіршік талшыұтары қысқа кірпіктік түйін арқылы транзитпен өтіп,көз алмасына жетеді.Симпатикалық талшықтар көз тамырлары мен  қарашық кеңейетін бұлшықетті нервтендіреді.Ішкі ұйқы өрімі бассүйек қуысында  ішкі ұйқы артерия тармақтарының тамыр маңындағы  өрімдеріне жалғасады;3)сыртқы ұйқы нерві ,nn.caritici externi,2-3 сабауша түрінде сыртқы ұйқы артерияға бағытталып,оның жолында аттас симпатикалық өрімдер , plexus caroticus externus,түзеді.Сыртқы ұйқы өрімі аттас артерия тармақтарымен таралып,тамырлардың ,бездердің ,бас ағзаларының біріңғай-салалы элементтері мен тіндерінің симпатикалық иннервациясын іске асырады.Жалпы ұйқы өріміне ,plexus cariticus communis ,жалпы ұйқы артерия тұсында орналасқан ішкі және сыртқы ұйқы өрімдері бірігеді;4) мойындырық нерві,n.jugularis, ішкі мойындырық вена қабырғасымен мойындырық тесікке көтеріліп,кезбе нервтің жоғарғы және төменгі түйіндеріне , тіл-жұтқыншақ нервтің төменгі түйініне және тіл асты нервке баратын тармақтарға бөлінеді.Соның арқасында симпатикалық  талшықтар ІХ,Х,ХІІ жұп ми нервтері тармақтарының құрамында таралады;5)көмей-жұтқыншақ өрімдері,rr.larungopharyngei, көмей-жұтқыншақ өрімнің түзілуіне қатысып,жұтқыншақ және көмейдің шырышты қабығы мен тамырларын нервтендіреді.6)жүректің мойындық жоғарғы нерві, n.cardiacus cervicalis superior,мойын шандыр қабығының омыртқаалды табақшасының алдымен симпатикалық сабауға параллель төмен түседі.

Ортаңғы мойын түйіні.

Ортаңғы мойын түйіні,ganglion cervical medium,сопақ пішінді ,жоғарғы түйіннен кішірек,Ү-ҮІ мойын омыртқалары көлденең өсінділері деңгейінде ,m.longus colli алдында , төменгі қалқанша артерияның алдында жатады.Кейде оның орналасқан жерінде бірнеше қосымша түйіншелер,ganglia accessoria, болуы мүмкін.

Ортаңғы мойын түйіндері тармақтары:

1.Дәнекер тармақ, rami communicantes ,IV-Viмойын жұлын нервтерімен қосатын ;олар түйіннің латералді-артқы бетінен басталады.

2.Көкеттік нервпен қосатын қосатын дәнекер тармақтар.

3.Ұйқы нервтері,екі-үш өте жіңішке сабаушалар, жалпы ұйқы және төменгі қалқанша артериялар қабырғасына бағытталып,осы артерияларды  қоршайтын жалпы ұйқы және төменгі қалқанша өрімдеріне кіреді.

4.Төменгі қалқанша өрімі,оның сабаушалары  төменгі қалұанша артериясымен қосарлана жүріп, оның тармақтарымен қалқанша және қалұаншамаңы бездері паренхимасына кіреді.

5.Ортаңғы мойын жүректік нерв,n.cardiacus  cervicalis medius, бірнеше тармақтарымен кейде ортаңғы мойын түйінінен , кейде тікелей симпатикалық сабаудан басталып,жоғарғы жүректік нервпен симпатикалық сабау арасымен алғашында жалпы ұйқы артерия артымен  , кейін оның латералді жиегімен және бұғанаасты артерияның алдымен немесе артымен жүріп, кеуде торы қуысына кіреді, яғни оң иық-бас сабауының бөлінген жерінде, сол-сол жалпы ұйқы артерияның латералді жиегінде артерия мен бұғанаасты артерия арасында жатады.

Кеуде торы қуысында екі ортаңғы жүректік нервтер жалпы жүректік өрімнің түзілуіне қатысады.

6.Қалқаншалық  тармақ,rami thereoideu,ортаңғы жүректік нервтен тармақталатын жіңішке сабаушалар.Олар қалқанша без денесіне және қалқаншамаңындағы бездерге тармақтар береді.

Аралық мойын түйіні.

Аралық мойын түйіні,ganglion cervical intermedium ,(тұрақсыз), ортаңғы мойын түйіні астында ,ҮІІ мойын омыртқаның көлденең өсінділері деңгейінде ,артында көлденең өсінділер өзегінен тысқары орналасқан омыртқалық артерия бөлігі,алдынан омыртқалық вена жатады.

Аралық мойын түйінның тармақтары:

1)ҮІІ мойын жұлын нервке дәнекер тармақтар,rami communicantas.

2)Омыртқалық нерв,n.vertebralis, омыртқалық артерия қоршайтын екі жіңішке сабаушалар.

Төменгі мойын түйіні.

Төменгі мойын түйіні, ganglion cervical iferius,жоғарғы түйіннен кіші, бірақ ортаңғы мен аралық  түйіндерден үлкен ,дұрыс емес төрбұрыш пішінді, бұғанаасты  артерияның артында ,ҮІІ мойын омыртқаның көлденең өсіндісі деңгейінде жатады. Төменгі мойын түйіні жиі бірінші кеуде симпатикалық түйінге немесе сонымен тұтасып жататын ,мойын –кеуде түйіні ,ganglion cervicothoracicum ,немесе жұлдызша түйіні ganglion stellatum атауын алады.

Төменгі мойын түйінінің тармақтары:

1.ҮІ-ҮІІІ мойын жұлын нервтеріне дәнекер тармақтар,rami communicantes.Бұл тармақтар ортаңғы мойын ,жоғарғы кеуде симпатикалық түйіндердің тармақтары сияқты постганглионарлық талшықтар ,олар иық өрімінің перифериялық нервтерінің құрамына кіріп, қолда тармақталып, тамырлар қабырғасын ,тері бездерін және шаш бұлшықеттерін нервтендіреді.

2.Көкеттік нервпен дәнекер тармақтар ,rami communicantes cum n.phrenica.

3.Кезбе нервпен  дәнекер тармақтар ,rami communicantes cum.n vago,олардың бір бөлігі қайырылма нервке бағытталады.

4.Бұғанаасты артерияның өріміне ,plexus subclavius ,бұғанаасты артериямен қосарлана жүретін сабаушылар.Бұл өрімге тармақтар бірінші кеуде симпатикалық түйіннен тармақталуы мүмкін.

5.Төменгі қалқаншалық өрімге, plexus thereodeus inferior,төменгі қалқанша артериямен қосарлана жүретін сабаушалар және оның тармақтарымен бірге қалқанша  және қалқаншамаңындағы бездерге жетеді.

6. Омыртқалық өрімге,plexus vertebralis,омыртқалық артериямен  бірге жүріп,оның тармақтарымен ми қабықатырна жетеді.

7.Сұт бездерінің ішкі өріміне,plexus mammarius internus, ішкі кеуде артериясымен қосарлана жүреді.

8.Төменгі мойын жүректік нерв,n.cardiacus cervicalis inferior ,симпатикалық сабаудың төменгі мойын және бірінші кеуде тұйіндерінен бірінші тармақтарымен тармақталып, бұғанаасты артерияның артында орналасады, оның иық-бас  сабауының артымен , ал солдан қолқаның артымен жылпы жүректік өрімге бағытталады.

225.Симпатикалық  сабаудың кеуде бөлігінің тармақтары.

Симпатикалық  сабаудың кеуде бөлігі, pars thoracica trunci symphathici,I , XII кеуде омыртқалары деңгейінде омыртқа  бағананың жан-жағындажатады.Симпатикалық сабау қабырғалардың артқы шетінің алдында орналасып, қабырғааралық тамырларды алдынан кесіп өтіп, кеуде ішкі шандырының табағы мен қабырғалық өкпеқаппен ғана жабылған.

Оң симпатикалық сабаудан медиалды сыңар вена ,ал сол сабаудан медиалді жартылай-сыңар вена өтеді.

Симпатикалық сабауға жолы бойында 10-12 кішкене жалпайған дұрыс емес үшбұрыш пішінді симпатикалық сабаудың кеуде түйіндері , ganglia thoracica trunci symphatici , кіреді, олардың жоғарғылары төменгілерден ірілеу ; сол жақтағы жоғарғылардың ең ірісі бірінші кеуде түйіні.

Симпатикалық түйіндер өзара түйінаралық тармақтармен ,rami interganglionares ,байланысады,олардың ұзындығы мен қалыңдығы  әртүрлі 1-3 будадан тұрады. Әрбір түйіннің латералді  жиегіне жұлын невртеріне , яғни қабырғааралық нервтерге дәнекер т армақтар, rami communicantes ,кіреді.Ал медиальді жағынан ағзалар мен өрімдерге тармақтар таралады.

Бірінші кеуде түйіні,ganglion thoracicum primum , бірінші қабырға басы деңгейінде бұғанаасты артерияның артында орналасады. Оның пішіні кейде жұлдызша тәрізді , кейде дұрыс емес ұшбұрыш тәрізді; жиі төменгі мойын түйінімен қосылып, мойын-кеуде түйінін,  ganglion cervico-thoracicum,түзеді немесе  екінші кеуде симпатикалық түйінімен қосылады.

Симпатикалық сабаудың кеуде бөлігінің тармақтары:

1.Дәнекер тармақтар, rami communicantes, симпатикалық сабаудың әрбір түйінінің латералді жиегінен тармақталып, сәйкес қабырғааралық нервтерге бағытталады; олар екеу немесе одан көп тармақ мөлшерінде берілген түйін деңгейінде жататын қабырғааралық нервке және жоғарғы және төмен жатқан нервке қосылады.

2.КЕуделік-жүректік нервтер,nervi cardiaci –thoracici ,негізінен  бірінші кеуде түйінінен тармақталады, жүрек жолында төменгі мойын немесе жұлдызша түйінінің төменгі жүректік нервімен кеуделік-жүректік нервтер ,сонымен қатар, кезбе нервтің жүректік тармқтарының арасында дәнекер тармақтар бар.

3.Кезбе нерв пен дәнекер тармақтар.

4.Қайырылма нерв пен дәнекер тармақтар.

5.Жоғарғы 5-6 түйінінің медиалді жиегінен тармақталатын жіңішке тармақтар, кеуде қусында орналасатын ішкі ағзалар мен тармырларды нервтендіреді.

Бірнеше қатар тармақтар, медиалді бағытталып, қабырғааралық тармырлар ,сыңар вена және жартылай сыңар вена ,сонымен бірге кеуде түтігі қабырғасына жетеді.Қалған тармақ кеуделік-қолқалық өрім,plexus aorticus-thoracicus ,құрамына кіреді, ол өзінің бастапқы бөлімінде жалпы жүректік өріммен , төменнен – құрсақтық өріммен ж\е оның туындыларымен байл.оның кейбір тармақтар қатары ішкі ағзалар өрімдеріне : өңештік тармақтар,rami esophagei,өңештік өрімге,plexus esophageus, өкпклік және бронхтық тармақтар, rami bronhialis et pulmonales – өкпелік және бронхтыөқ өрімге ,plexus bronhialis et pulmonales ,кіреді.

6.Ішкі ағзалық нерв,n.splanchnicus major,Ү-ІХ кеуде түйіндерінің алдыңғы медиалді бетінен 3-5 тармақтарымен басталады.Нервті құрайтын барлық тармақтары омыртқа денесінің бүйір бетінде орналасып, 9-10 омыртқалар деңгейінде бір сабауға бірігеді.Ол көкеттің бел бөлінһгіне төмен ж\е медиалді бағытталады.Кейін көкеттің ортаңғы ж\е медиалді  аяқшаларының арасымен (оңнан сыңар венамен ,солдан жартылай сыңар венамен бірге ) жүріп, құрсақ қуысына кіреді, қысқа сабау түрінде құрсақтық өрім , plexus cealiacus ,құрамына кіреді.Одан нерв жолымен кеуделік қолқалық өрімге , кіші ағзалық  өрімдер  түзетін тармақтарға ж\е көкірекаралық өкпеқапқа баратын сабаушалар тармақталады.Ішкі ағзалық нервке дара сабауішілік нерв жасушалары кіріп, кішірек ағзалық түйін ,ganglion splanchnicum ,түзеді.

7.Кіші ағзалық нерв, n. splanchnicus minor ,10-11 кеуде түйіндерінен 2-3 тармақпен басталып, үлкен ағзалық нерв бағытымен жүреді ж\е онымен бірге көкет арқылы құрсақ қуысына кіріп, бірнеше қатар тармақтарға бөлінеді, тармақтарының кішкене бөлігі құрсақтық өрімі құрамына , үлкен бөлігі – бүйрек өрімі құрамына кіреді.

8.Ең төменгі ағзалық нерв, n. splanchnicus minimus ,12 кеуде түйінінен басталатын тұрақсыз тармақ, кіші ағзалық нерв жолымен жүріп, бүйрек өрімі құрамын кіреді.

Барлық 3 ағзалық нервтер құрсақ қуысы ағзаларын- асқазанды, бауырды, ұйқыбезді, ішектерді,көкбауырды ж\е бүйректі,сонымен қатар кеуде қуысы мен іштің қан және лимфа тамырларын нервтендіруге қатысатын өрімдер құрамына кіреді