Сүйектердің алғашқы бітісіп – қосылу пішіні (қарапайым суда тіршілік ететін омыртқалыларда), олардың дәнекер немесе шеміршек тіндер арқылы бітісуі болады. Алайда сүйектердің мұндай бітісу тәсілі қозғалыс көлемін шектейді. Қозғалыстың сүйекті рычагтар арқылы пайда болуы сүйектер арасындағы тіндер таралып – жойылуымен саңылаулар мен қуыстар пайда бола бастайды да, соның нәтижесінде сүйектердің жаңа түрі – үзілмелі, буындасу пайда болады. Филогенез үрдісінде сүйектердің қосылуының 2 түрі дамиды: қозғалыс ауқымы шектеулі тұтас, үздіксіз (үзіліссіз) қосылу және кейінгі – үзілмелі (үздікті), кең ауқымды қозғалыстар жасауға мүмкіндіктер беретін қосылу. Егер сүйектер арасындағы дәнекер тіндік бөліктері тұтас үздіксіз байланысса – синартроз пайда болады. Егер олардың ішінде дәнекер тіннің тарылу жолымен қуыс пайда болса, онда сүйектердің қосылуының жаңа түрі – қуысты немесе үзілмелі түрі – диартроз пайда болады.

Сөйтіп, дамуы, құрылысы және қызметі бойынша сүйектердің бір – бірімен қосылуларын екі үлкен топқа бөлуге болады:

1. Үздіксіз (үзіліссіз) қосылыстар – синартроздар (BNA) – дамуы ертелеу, қызметі жағынан қозғалмайды немесе аз қозғалады.
2. Үздікті (үзілісті) қозғалыстар, буындар – диартроздар (BNA) – кештеу дамиды және қызметі жағынан қозғалмалы.

Үздікті (үзілісті) қозғалыстар, буындар

Буын дегеніміз үздікті (үзілісті), қуысты, қозғалмалы қосылу немесе буындасу, auriculatio synovialis (грекше arthron – буын, осыдан arthritis – буынның қабынуы). Әрбір буында қосылатын сүйектердің буындық беттері, буын қапшығы (сүйектердің буындасатын шеттерін муфта сияқты қоршап тұратын) және оның ішінде сүйек арасында жататын буын қуысы болады.

1. Буындық беттер, facies articulares, гиалинді, кейде талшықты, қалыңдығы 0,2 – 0,5 мм буын шеміршегін, cartilago articularis, жабылған. Ұдайы үйкелу салдарынан буындық шеміршек буындық беттерінің сырғанауын жеңілдететін жылтырлыққа ие болып, ол шеміршектің серпімділігінен соққыны жұмсартып, буфер қызметін атқарады. Әдетте буындық беттер азды – көпті бір – біріне сәйкес келеді (конгруэнтті).
2. Буын қапшығы, capsula articularis, буын қуысын саңылаусыз қоршай отырып, буындасатын сүйектерге олардың буындық беттерінің жиегін ала немесе олардан сәл кейіндеу өсіп – бекиді. Ол сыртқы фиброзды жарғақ, membrana fibrosa, мен ішкі синовиалды жарғақтан membrana sinovialis, тұрады. Синовиалды жарғақ буындық бетіне қараған жағында эндотелий жасушалары қабатымен жабылған, сонын салдарынан тегіс және жылтыр болады. Ол буын қуысына жабысқақ мөлдір синовиалды сұйықтық – синовияны, synovia, бөледі де, ал ол буындық беттерінің үйкелісін азайтады. Синовиалды жарғақ буындық шеміршектердің жиектерінде аяқталады.
3. Буын қуысы, cavitas articularis, буындық беттер және синовиалды жарғақпен шектелген саңылаусыз (герметикалы), кеңістік болып табылады. Қалыпты жағдайда ол бос қуыс емес, буындық беттерін ылғалдандырып және майлап, олардың арасындағы үйкелісті азайтатын синовиалды сұйықтықпен толған. Сонымен қатар сұйықтықтардың алмасуында және буындық беттерін іліктестіру арқылы бекітуде рөл атқарады. Ол сондай – ақ беттерінің сығылуы және соғылуын жұмсартатын буфер қызметін атқарады, өйткені буындардағы қозғалыс – тек сырғанау емес, буындық беттерінің ажырасуы да болып табылады. Буын қапшығы зақымданғанда ауа буын қуысына өтеді, соның себебінен буындық беттері дереу ажырайды. Әдеттегі жағдайларда буындық беттердің ажырасуына қуыстағы теріс қысымнан басқа байламдар (буын ішіндегі және буын сыртындағы) мен сіңірлерінің қабатында орналасқан дәнтәрізді сүйектері бар бұлшықеттер де кедергі жасайды.

 

Буын биомеханикасы

Тірі адам организмінде буындар үш түрлі рөл атқарады: 1) олар дене қалпының сақталуына жәрдемдеседі; 2) дене бөліктерінің өзара орын ауыстыруына қатысады; 3) дененің кеңістіктегі локомоция (орын алмастыру) мүшесі болып табылады.

Эволюция барысында бұлшықет қызметі үшін жағдайлар әртүрлі болғандықтан, түрлі пішіндер мен қызметтердің буындасуы пайда болады. Пішіні жағынан буындық беттерін геометрикалық айналу денелерінің кесінділері деп қарастыруға болады: бір білікті айнала қозғалатын цилиндр ретінде және үш немесе одан да көп біліктерді айнала қозғалатын шар ретінде.

Буындарда қозғалыс үш негізгі білікті айнала жүреді.

Буындарда мынадай қозғалыс түрлерін ажыратады:

1. Фронталды (горизонталды) білікті айнала қозғалу – бүгілу (flexio), яғни буындасатын сүйектер арасындағы бұрыштың кішіреюі және жазылуы (extensio), яғни осы бұрыштың үлкеюі.
2. Сагитталды (горизонталды) білікті айнала қозғалу – келтіру (adductio), орта жазықтыққа жақындау және әкету (abductio), яғни одан қашықтау.
3. Вериткалды білікті айнала қозғалу, яғни айналу (rotatio): ішке қарай (pronatio) және сыртқа қарай (supinato).
4. Шеңбер бойымен қозғалу (circumductio), бұл кезде бір біліктен екінші білікке ауысуы іске асады, соның өзінде сүйектің бір шеті шеңбер сызады, ал бүкіл сүйек – конус пішінін сызып шығады.

Буындардың жіктелуі мен сипаттамасы

Буындарды мынадай принциптер бойынша жіктеуге болады: 1) буындық беттердің саны бойынша; 2) буындық беттердің пішіні бойынша; 3) қызметі бойынша.

Буындық беттердің саны бойынша былай ажыратады:

1. Тек 2 буындық беті бар қарапайым буын (art.simplex) мысалы, саусақаралық буындар.
2. Екіден көп буындасқан беті бар күрделі буын (art.composita), мысалы, шынтақ буыны. Күрделі буын бірнеше қарапайым буындасудан тұрады, оларда қозғалыс жек – жеке жүре алады. Күрделі буында бірнеше буындасудың болуы олардың байламдарының орнақтығын қамтамасыз етеді.
3. Буынды екі камераға (екі камералы буын) бөлетін буынішіндегі шеміршегі бар кешенді буын (art.complexa). Егер буынішіндегі шеміршек диск пішінді болса (мысалы, шықшыт буынында), камераға толық бөлінеді немесе егер шеміршек жартылай тәрізді мениск пішінді болса (мысалы, тізе буынында), камераға толық бөлінбейді.
4. Бірлесе қызмет атқаратын, бірақ бір – бірінен бөлек орналасқан буын – үйлесімді буын деп аталады. Мәселен, екі шықшыт буындары, проксималды және дисталды кәрі – шынтақ жілік буындары және т.б. осындай буындарға жатады. Үйлесімді буын екі немесе одан да көп анатомиялық жеке буындасудың жиыны болғандықтан, олар күрделі және кешенді буындардан өзгешеленеді, олардың әрқайсысы анатомиялық жағынан біріңғай болып, қызметі жағынан әртүрлі қосылыстардан түзіледі.

Буындардың анатомиялық – физиологиялық жіктелуі:

Бір білікті буындар. 1) Цилиндртәрізді буын, art.trochoidae. Осы вертикалды, буындасқан сүйектердің ұзын білігіне параллель білікті айнала қозғалуды – айналуды, rotatio – қамтамасыз етеді, мұндай буын айналғыш буын деп аталады.

2) Шығыршықтәрізді буын, ginglymus (мысалы, саусақтардың буынаралық буындасуы). Мұның шығыршық тәрізді буындық беті – көлденең жатқан цилиндр, оның ұзын білігі көлденең, фронталды жазықтықта, буындасатын сүйектердің ұзын білігіне перпендикуляр жатады; сондықтан шығыршықтәрізді буында қозғалыс осы фронталды білікті айнала жасалады (бүгілу және жазылу). Буындасқан беттердегі бағыттаушы жүлгелер мен бүйірге қарай ығысуды болдырмай, бір білікті айнала қозғалуға көмектеседі.

Екі білікті буындар: 1. Эллипстәрізді буын, articulatio ellipsoidae (мысалы, кәрі жілік – білезік буыны). Буындасқан беттер эллипстің кесінділері тәрізді: олардың бірі дөңес, екі бағыттағы қисықтығы бірдей емес сопақ пішінді, екіншісі соған сәйкес ойыс.олар біріне бірі перпендикулярлы екі горизонталды білікті айнала қозғалуды қамтамасыз етеді: фронталды білікті айнала – бүгу және жазу, сагиталды білікті айнала – әкету және әкелу. Эллипстәрізді буындарда байламдар айналу біліктеріне перпендикуляр, олардың шеттерінде орналасады.

2.Айдаршықты буын, articulatio bicondylaris (мысалы, тізе буыны). Дөңгелек өсінді түріндегі дөңес буын басы бар, пішіні эллипске жақындайды, ол айдаршық, condylus, деп аталады. Айдаршыққа басқа сүйектің буындасқан бетіндегі ойыс сәйкес келеді, олардың көлемі әр түрлі болуы мүмкін.

3. Ертоқымтәрізді буын, art.sellaris (мысалы, бас бармақтың білезік – алақан сүйек буыны). Бұл буын бірінің үстіне бірі «отырған» екі ертоқымтәрізді буындасқан беттерден құралған, олардың біреуі екіншісінің ұзына бойымен және көлденең қозғалады. Осының арқасында ондағы қозғалыстар өзара перпендикулярлы екі біліктің: фронталды (бүгу және жазу) және сагиталды (әкету, келтіру) біліктердің айналасында жасалады.

Көп білікті буындар. 1. Шартәрізді буын, art.spheroidae (мысалы, иық буыны). Буындық беттердің бірі дөңес, шар тәрізді пішінді буын басы, ал басқасы тиісінше ойыс буын тілігін түзеді. Теориялық тұрғыдан қозғалыс шар радиустарына сәйкес келетін көптеген біліктер айналасында жасалуы мүмкін, бірақ іс жүзінде олардың ішінен әдетте бір – біріне перпендикулярлы және буын басының ортасында қиылысатын үш негізгі білікті ажыратады: 1) көлденең (фронталды) білік. 2) алдыңғы артқы (сагитталды) білік. 3) вертикалді білік.

2.Жалпақ (жазық) буындардың, art.plana буындық беттері негізінен жалпақ келеді. Оларды радиусы өте үлкен шардың беті деп қарастыруға болады, сондықтан оларда қозғалыс барлық үш біліктің айналасында жасалады, бірақ буындық беттері аудандарының айырмасы өте аз болғандықтан, қозғалыстар көлемі шамалы болады. Көп білікті буындарда байламдар буынның барлық жағынан орналасады.

Қатаң буындар – амфиартоздар. Осы атпен буындық беттері буындасу пішіндері әр түрлі, бірақ басқа белгілері бойынша ұқсас буындар тобы бөліп көрсетіледі; олардың қысқа, қатты тартылған буын қапшығы және өте мықты, созылмайтын қосалқы аппараты, атап айтқанда қысқа мықтайшы байламдар бар.

Осының нәтижесінде буындық беттері бір – бірінен тығыз жанасып түйіседі де, мұның өзі қозғалысты қатты шектейді. Осындай қозғалмалы буындасуды қатаң буындар – амфиартроздар деп аталады. Қатаң буындар сүйектер  арасындағы соққылар мен шайқалыстарды жұмсартады.

Мұндай буындарға жалпақ буындарды да жатқызуға болады, олардың беттер көлемі бірдей.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Буындардағы қозғалыстарға шолу

Қозғалыс жасалатын буындар мен қаңқа бөліктері	Қозғалыс түрлері	Қозғалыс туғызатын бұлшықеттер
1	2	3
КЕУДЕ омыртқа бағанасы Articulationes intervertebrales	Омыртқа бағанасының бүгілуі (екі жақты жиырылғанда)	mm.longus colli, longus capitis, scaleni, rectus abdominis, oblique abdominis, iliopsoas, quadrates lumborum
	Омыртқа бағанасының жазылуы (екі жақты жиырылғанда)	mm.trapezius, splenius capitis et cervicis, sternocleidomastoideus, erector spinae, transversospinalis
	Жанына қарай иілу (бір жақты жиырылғанда)	mm.trapezius, erector spinae, splenius capitis et cervicis, levator scapulae, transversospinalis, quadrates lumborum, sternocleidomastoideus, longus colli, longus capitis, mm.scaleni, obloquus internus abdominis, obloquus externus abdominis (соңғысы қарама – қарсы жаққа)
	Айналу (бұралу) (бір жақты жиырылғанда)	mm. transversospinalis, obloquus externus abdominis, obloquus internus abdominis (соңғысы қарама – қарсы жаққа), mm.scaleni, splenius cervicis
КЕУДЕ ТОРЫ Articulationes costovertebrales (articulatio capitis costae et articulatio costotransversaria) және articulations sternocostales	Дем алу	diaphragma, mm.intercostales externi, levatores costarum; При форсированном вдохе; mm.pectorales major et minor, serratus anterior, scaleni, serratus posterior superior
	Дем шығару	mm.intercostales interni, subcostales, transverses thoracis, serratus posterior inferior, rectus abdominis, obliqui externus et internus abdominis, transverses abdominis, quadratus lumborum
БАС Articulationes atlantooccipitales	Бастың алға қарай иілуі (екі жақты жиырылғанда)	mm.longus capitis, rectus capitis anterior, rectus capitis lateralis, sternocleidomastoideus
	Бастың артқа қарай иілуі (екі жақты жиырылғанда)	mm.recti capitis posterior major et minor, obloquus capitis superior, trapezius, sternocleidomastoideus, splenius capitis, longissimus capitis, semispinalis capitis
	Бастың жанына қарай иілуі	Сәйкес жақтардың бүккіштері мен жазғыштары
Articulationes atlantooccipitales mediana et lateralis	Бастың бұрылуы (бір жақты жиырылғанда)	mm.splenius capitis, longissimus capitis, obliquus capitis inferior, sternocleidomastoideus (соңғысы қарама – қарсы жаққа)
ТӨМЕНГІ  ЖАҚСҮЙЕК Articulationes temporomandibulares	Төменгі жақсүйектің төмен түсуі (екі жақты жиырылғанда)	mm.digastricus (venter anterior), geniohyoideus et mylohyoideus
	Төменгі жақсүйектің жоғары көтерілуі	mm.temporalis, masseter, pterygoideus medialis
	Төменгі жақсүйектің алға қозғалуы	mm.pterygoidei lateralis
	Артқа қозғалуы	m.temporalisтің артқы будалары
	Жанына қозғалуы	mm.pterygoidei lateralis (қарама – қарсы жаққа)
ҚОЛ ИЫҚ БЕЛДЕУІ Articulationes sternoclavicularis et acromioclavicularis	Жауырын мен бұғананың көтерілуі	mm.trapezius (жоғарғы будалары), levator scapulae
	Жауырын мен бұғананың төмен түсуі	mm.trapezius (төменгі будалары), serratus anterior, pectoralis minor, subclavius
	Иық белдеуінің алға қозғалуы	mm.serratus anterior, pectoralis major, pectoralis minor
	Иық белдеуінің артқа және медиальды жаққа қозғалуы (омыртқаға қарай)	mm.trapezius (ортаңғы будалары) latissimus dorsi, rhomboidei major et minor
	Жауырынның сагиттальды білік бойынша айналуы: а) төменгі бұрышымен латеральды айналу	mm.serratus anterior, trapezius (жоғарғы будалары)
	б) төменгі бұрышымен медиальды айналу (омыртқаға қарай)	mm.rhomboidei major et minor, pectoralis minor
Articulatio humeri	Бүгу	mm.biceps brachii, coracobrachialis deltoideus (алдыңғы будалары), pectoralis major
	Жазу	mm.triceps brachii (caput longum), deltoideus (артқы будалары), latissimus dorsi, teres major, infraspinatus, teres minor
	Иықты әкелу	mm.pectoralis major, latissimus dorsi, teres major, infraspinatus, subscapularis
	Иықты әкету	mm.deltoideus, supraspinatus
	Ішке қарай айналу	mm. subscapularis, pectoralis major, deltoideus (алдыңғы будалары), latissimus dorsi, teres major
	Сыртқа қарай айналу	mm. deltoideus (артқы будалары), infraspinatus, teres minor
Articulatio cubiti	Білектің бүгілуі	mm.biceps brachii, brachialis, brachioradialis, pronator teres
	Білектің жазылуы	mm.triceps brachii, anconeus
Articulations radioulnaris proximalis distalis	Ішке қарай айналу	mm.pronator teres, pronator quadratus, brachioradialis
	Сыртқа қарай айналу (супинация)	mm.supinator, biceps brachii, brachioradialis
ҚОЛ ҰШЫ Articulatio radiocarpea, articulatio mediocarpea	Қол ұшының бүгілуі	mm.flexor carpi ulnaris, flexor carpi radialis, flexor digitorum profundus, flexor pollicis longus, palmaris longus
	Қол ұшының жазылуы	mm.extensores carpi radials longus et brevis, extensor  carpi ulnaris, extensor digitorum, extensores pollicis longus et brevis, extensor indicis, extensor digiti minimi
	Әкелу	mm.flexor carpi ulnaris, extensor  carpi ulnaris (бір мезгілде жиырылғанда)
	Әкету	mm. flexor carpi radialis, extensor  carpi radialis longus, extensor  carpi radialis brevis  (бір мезгілде жиырылғанда)
САУСАҚТАР Бас бармақтың қозғалысы Articulatio carpometacarpea pollicis	Әкелу	m.adductor pollicis
	Әкету	mm. adductor pollicis longus, adductor pollicis brevis
	Қарама – қарсы қою	Oppositio: mm.opponens pollicis, flexor pollicis brevis Repositio: mm.abductor pollicis longus et brevis, extensor pollicis longus, extensor pollicis brevis
Articulatio metacarpophalangea pollicis	Бүгу	mm. flexor pollicis longus flexor pollicis brevis, adductor pollicis
	Жазу	mm. extensor pollicis longus, extensor pollicis brevis
Articulatio interphalangea pollicis		m. flexor pollicis longus
	Жазу	mm. extensor pollicis longus
II – V САУСАҚТАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ Articulationes metacarpophalangeae	Бүгу	mm.flexor digitorum superficialis, flexor digitorum profundus, lumbricales, flexor digiti minimi (V саусақ үшін)
	Жазу	mm.extensor  digitorum, extensor incidis (II саусақ үшін), extensor digiti minimi (V саусақ үшін)
Articulatio interphalangeae manus	III саусаққа әкелу	m.interossei palmares
	III саусақтан әкету	mm.interossei dorsales, abductor digiti minimi (V саусақ үшін)
	Бүгу	mm. flexor digitorum superficialis, flexor digitorum profundus
	Жазу	mm. extensor  digitorum extensor  digiti minimi (V саусақ үшін), extensor incidis (II саусақ үшін)
АЯҚ Articulatio coxae	Бүгу	mm.iliopsoas, rectus femoris, Sartorius, pectineus, tensor fasciae latae (алдыңғы будалар)
	Жазу	mm.gluteus maximus, biceps femoris, semimembranosus, semitendinosus
	Әкелу	mm.adductor magnus, adductor longus, adductor brevis, pectineus gracilis
	Әкету	mm.gluteus medius, gluteus minimus, tensor fasciae latae
	Ішке қарай айналу	mm.gluteus medius, gluteus minimus (алдыңғы будалар)
	Сыртқа қарай айналу	mm.iliopsoas, sartorius,  gluteus maximus, gluteus medius, gluteus minimus, qadratus femoris, obturatorius externus et internus, piriformis, gemelli
	Бүгу	mm.biceps femoris, semimembranosus, semitendinosus, sartorius, gracilis, popliteus, gastrocnemius, plantaris
	Жазу	m.quadriceps femoris
	Ішке қарай айналу	mm.semimembranosus, semitendinosus, , sartorius, gracilis, popliteus, gastrocnemius (медиальды басы)
	Сыртқа қарай айналу	mm.biceps femoris,  gastrocnemius (латеральды басы)
Articulatio talocruralis, articulatio talocalcaneonavicularis, articulation subtalaris	Бүгу	mm.triceps surae, tibialis posterior, flexor digitorum longus, flexor hallucis longus, peroneus longus, peroneus brevis
	Жазу	mm.tibialis anterior, extensor  digitorum longus, extensor  hallucis longus
	Ішке қарай бұрап (пронация) әкету	mm. peroneus longus, peroneus brevis
	Сыртқа қарай бұрап (супинация) әкету	mm. tibialis anterior, tibialis posterior, flexor hallucis longus, flexor digitorum longus
БАҚАЙЛАР Үлкен бақайдың қозғалысы	Бүгу	mm. , flexor hallucis longus, flexor hallucis brevis, adductor hallucis (қиғаш басы)
Articulatio metatarsophalangea hallucis	Жазу	mm. extensor  hallucis longus, extensor  hallucis brevis
	Әкелу	m. adductor hallucis
	Әкету	m.abductor hallucis
Articulatio interphalangea hallucis   II – V бақайлардағы қозғалыс Articulationes metatarsophalangea	Бүгу	m. flexor hallucis longus,
	Жазу	m. extensor  hallucis longus
	Бүгу	mm. flexor digitorum longus, quadratus plantae, flexor digitorum brevis, interossei, lumbricales, , flexor digiti minimi (V бақай үшін)
	Жазу	mm. extensor  digitorum longus, extensor  digitorum brevis
	III, IV, V бақайларды II бақайға әкелу	m.interossei plantares
	III, IV бақайларды II бақайдан әкету	mm. interossei dorsales, abductor digiti minimi (V бақай үшін)
Articulationes interphalangeae (II – V бақайлар)	Бүгу	mm.flexor  digitorum longus, flexor  digitorum brevis
	Жазу	mm. extensor  digitorum longus, extensor  digitorum brevis, lumbricales

Қорытынды

Буынның жұмысын бағыттап, ұстап отыратын бекітуші бөлігі байламдар болып табылады; осыдан келіп оларды бағыттаушы және ұстап тұрушы деп бөледі. Адам денесінде байламдар саны өте көп, сондықтан оларды жақсы зерттеп, есте сақтау үшін, олардың ортақ орналасу заңдылықтарын білу қажет.

Байламдар буындық беттердің қозғалысын берілген буынның белгілі бір айналу білігі айналасында бағыттайды да, сондықтан әрбір буында оның біліктерінің саны мен орналасу жағдайына қарай таралады.

Байламдар: а) берілген айналу білігіне перпендикуляр және ә) негізінен оның шеттері бойынша орналасады.

Олар буынның берілген қозғалыс жазықтығында жатады.