Ес жөнінде түсінік

Біздің әрбір толғанысымыз, әсерленуіміз бен әрекет-қылығымыз санамызда біршама уақыт (үзақ, қысқа) сақталып, қажетті жағдайларда  қайта  жаңғыртуға  келетін  іздер салатыны   баршаға   мәлім.    Осыдан,   өткен   тәжірибемізден қалған іздерді жадымызда қалдырып,  сактап,  кейін бұрын білгендерімізді   жойып   алмастан,    оларды   кайта    тапып, жаңғыртумен ақпарат топтауымыз ес деп аталады.

Сонымен ес — бір-бірімен ұштасқан дара бөлектерден құралған күрделі психикалық процесс. Ес адамға өте қажет құбылысы. Оньң арқасында субъекті жеке басының өмірлік тәжірибесін жинақтап, сақтап, соңғы пайдасына жаратады.

Жантану ғылымы, осыдан, өз алдына келесі мәселелерді шешу  міндетін  белгілейді:   санадағы  өткен  тәжірибе іздері қаншама уақыт сақталуы мүмкін?; есте калдырудың не қысқа мерзімді болуы неліктен?;  ес іздері қандай өзгерістерге  түсуі  мүмкін?;   естің адам танымына  ықпалы қандай?

Сұрақтарға жауап іздеуде психология өзінің алғашқы эксперименттерін осы ес проблемасын зерттеумен байланыстырды. Өткен ғасырдың 80-жылдары неміс психологі Г.Эббингауз ойлаумен байланысты болмаған таза ес заңды-лықрын ашты: мағынасыз әріп буыңдарын жаттай отырып, материалды есте қалдырудың негізгі шектерін белгіледі Ал психиатр Э. Крепелина аталған тәсілді психикалық ауыткуы бар сырқарттардың есте қалдыру (жаттау) әрекетін тексеру үшін қолданды. Адам есінің бекуі және қайта жаңғыруымен байланысты негізгі заңдар Г.   Э.   Мюллер еңбектерінде  жария етілді.

Алғашқы кездегі ес зерттеулері көбіне саналы іс-әрекетпен байланыстырылды, ал XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басыңда ғылыми іздену шеңбері кеңейе түсті, енді талдау аймағына есте сақтаудың жалпы табиғи, адамға да, жануарға да бірдей механизмдері    алынды.    Бұл    тұрғыдан    зерттеу   жүргізген американ  психологі  Торндайк  жануарлардағы дағдылардың  қалыптасу заңдылықтарын ашып берді. Бұл үшін ол жануарларды лабиринтте  жол табуға  жаттықтырып,   одан  қалыптасатын  дағдылардьң   бірізді   беку  процесін   байқастырды. XX ғ.  алғашқы он жылдығьнда  ес процесін зерттеу жаңа  ғылыми  формаға   еніп,   ол  И.П.Павлов ашқан шартты рефлекстер әдісімен байланысты болды. Есте қалдыруға ықпал жасаушы жаңа шартты байланыстардың пайда болуы мен олардың сақталу жолдары осы И.П.Павлов жаңалығына орай белгіленді. Бұл  кезеңге   дейінгі  психологиялық   зерттеулер естін ең қарапайым процестерімен ғана шектелген еді.

Ал естің ең жоғары, адамға өз өмірінің қалаған кезіңін жадқа түсіріп, оны пайдалануға мүмкіндік туғьзатын ырықты және саналы формалары тек философтар тарапынан қарастырылып, олар естің табиғи формаларына қарсы қойылды да, жоғары сананың туындысы деп танылды. Сондықтан да естің жоғары  формаларьшың  пайда болуы мен  даму себептерін айқындау    философ-идеалистер    күн    тәртібінде    тіпті   де қойылмады. (А Бергсон)

Естің жоғары формаларының жүйелі зерттелуі орыс ғалымы Л.С. Выготский есімімен байланысты Ол 20-жылдар аяғында өз шәкірттерімен бірлікте естің жоғары формаларының   дамуы  жөніндегі   мәселені  қозғай  отырып,  олардың әлеуметгік негізге ие психикалық іс-әрекеттің күрделі түрі екенін алғашқы рет дәлелдеді.  Ұлы ғалымның ізбасарлары А.А.Смирнов және П.И.Зинченко естің саналы іс-әрекетпен  байланыстылығы жөніндегі жаңа,  әрі  мәнді заңдарын ашып,   есте   қалдырудың  алға   қойылған  мақсатқа   тәуелді болатынын дәлелдеп-әрі күрделі материалды есте қалдырудың тәсілдерін белгілеп, ұстаз тағлиматын одан әрі толықтырды.

Ес    психологиясын    зерттеудің    біршама    нәтижелі болуына қарамастан, естің физиологиялық механизмдері мен өзіндік табиғаты көпке дейін сыр болып,  философтар мен психологтар есті «материяның жалпы қасиеті» деуден аспады. Кейінгі 30 жыл ішінде ғана бұл ғылым бағытында кейбір саңлақтар көрініс берді. Бұл кезендегі зерттеулер нәтижесіңде есте қалдыру,сақтау және  жаңғырту тереңде жатқан биохимиялық өзгерістермен байланысты екені анықталып, оның РНК   (рибонуклейн   қышқылы)    құрамыңдағы   ауысуларға тәуелділігі және ес іздерін биохимиялық жолдармен екінші ағзаға егуге болатыны дәлелдеңді.

Ақырьшда,  ес  іздерін сақтауға қажетті ми аямағын табуға және есте қалдыру мен ұмытудың жүйкелік механизмдерін ашуға ниеттелген зертгеулер жарық көрді. Қазіргі күвде ес процесін тану психологиялық, физиологиялық және биогиялық негідердегі ізденістерге сүйенуде. Осыдан, адам есі — біртекті қарапайым қызметген құралмайтыны белгілі болып отыр. Оның құрамы сан — алуан. П. Линдсей мен Д. Норман естің бір-біріне   ұқсамас   3 типі   болатынын   алға   тартады 1) сезмдік әсердің тікелей, нақты ізі; 2) қысқа мерзімді ес; 3) ұзақ мерзімді ес.

Сезімдік әсердің тікелей, нақты ізі. Бұл ес жүйесі біздің сезім мүшеміз қабылдаған дүние көріністерін толық әрі дәл сақтауға    жәрдем    береді.    Мұндай    жолмен    еске    түскен қоршаған орта ақпараты есімізде өте қысқа мерзімге ғана орнығып, 0,1-0,5 сек. ішінде жойылып кетеді.

1.Қолыңызды 4 саусағаңызбен қағып, кейін одан келтен  сезімнің  қалайша  өшетініне   мән  береңіз:   қағу тоқтағаннан   соң  да, болған   қаққылау   сезші   біршама   уақыт сақталып барып, соң жойылады да, кейін тек қаққы әрекеті болғаны ғана есіңізде қалады.

2.Көзіңізді   біраз   жұма  тұрып,   кейін  сәл  мезетте ашумен, қайта жұмьңыз. Ашып-жұму арасында қасқағымда көрген заттарыңыздың бейнесі нақ күйінде көз алдымызда біраз сақталып, кейін жайымен жойыла бастайды.

3.Қалам не сұқ саусағыңызды көз алдыңызда оңды-солды  жүргізсеңіз,   қозғалған  затқа   оның   бұлдыр  сағымы ергенін байқайсыз.

Қысқа мерзімді есте жоғарыда баяндалған жүйедегіге қарағанда материал басқаша тұрақтайды. Бұл жағдайда есте .алған бейне сезімдік деңгейдегі толық көріністей болмай, оқиғаның қандай да бір шағын баламасына сәйкес келеді Мысалы, сізге қаратылған ақпарат оны құрайтын дыбыстар жүйесінде қабылданбай, біртұтас сөздер қалпында еске алдынады. Әдетте, ұсынылған материаддьщ ең мәңді деген 3-4 бірлігі немесе кейінгі элементтері ғана қабылданады. Саналы, ерік күшін қосумен сол қабыдданған сөздік материалды бірнеше рет қайталай отырып, оны есте біршама ұзақ мерзім сақтауға болады. Ал сезімдік естегі нақты бейне қайталанбайды, ол секундке жетпей, жойылады да, ұзарта сақтауға келмейді.

          Ұзақ  мерзімді   ес.   Баршаға   бежілідей,   осы   мезетте болған    оқиға    мен    атам    заманда    жүз    берген    тарихи жағдайларды   есте   сақтаудың   арасында   айтарлықтай  өзгершелік бар. Осыдан, ұзақ мерзімді ес — жадта сақтау жүйесінің маңызды  да   әрі   күрделі  түрі   Жоғарыда   келтірілген жүйесінің қамту аймағы өте  шектелген:   біріншісі — ш уақытқа   жұмыс   істесе,   екіншісі   —   материалдың  кіші __ бөлігін ғана ұстап қалуға қабілетті.  Ал ұзақ мерзімді с уақыты да, қамту көлемі де шексіз. Бірнеше минутган ар сақталғанның бәрі ұзақ мерзімді еске кіреді

Ұзақ мерзімді еске  байланысты қиьшшылық санадағы ақпаратгы іздестіріп, таңдап, қажеттісін таба білу есіміздегі мәліметгің көптігі соншалықты, оны санмен айғақтау мүмкін емес. Солай болса да, сана қорымыздан қажетті дерек кезінде шыға келетшіне таңданбасқа болмайды.

Бірақ ұзақ мерзімді естің де аймақ көлемінің шегі барын мойындамасқа болмайды, себебі ол өлшем мимен байланысты. Ғылымда дәлелденгендей, ми 10 млрд. Нейроннан тұрады, ал әрбір нейрон аса көп санды ақпарат сақтауға, қабілетгі Бірақ әрбір жеке адам миінің есте калдьп сақтау мүмкіндігі оның биологиялық, әлеуметтік даі тәуелді

Ес теориялары

Ес механизмдерін психологиялык зерттеу тарихы басқа психикалық құбылыстарды үйренуден гөрі ерге бастау алған. Алғашқы, кең етек алған естің ассоциативтік теориясы. Бұл теорияның мәні: дүшіе заттары мен құбылыстарының есте орнығуы мен қайта жаңғыруы бірінен бірі бөлектенген күйде емес, өзара байланысты «топталған не тізбектелген» (Сеченов) қалыпта жұреді Осы процеске тәуелді мида есте қалдыру мен қайта жаңғыртудьщ физиологиялық негізі — уақытша жүйке байланыстары түзіледі. Мұндай байланыстар психологияда ассоциаішялар деп аталған. Ассоциациялардың бірі затгардың уақыт пен кеңістіктегі қатынас бейнесінен, яғни жанасу асгоциациясы, екіншісі — олардың ұқсастығынан туған бейнеден, яғниЕс жөнінде түсінік

Біздің әрбір толғанысымыз, әсерленуіміз бен әрекет-қылығымыз санамызда біршама уақыт (үзақ, қысқа) сақталып, қажетті жағдайларда  қайта  жаңғыртуға  келетін  іздер салатыны   баршаға   мәлім.    Осыдан,   өткен   тәжірибемізден қалған іздерді жадымызда қалдырып,  сактап,  кейін бұрын білгендерімізді   жойып   алмастан,    оларды   кайта    тапып, жаңғыртумен ақпарат топтауымыз ес деп аталады.

Сонымен ес — бір-бірімен ұштасқан дара бөлектерден құралған күрделі психикалық процесс. Ес адамға өте қажет құбылысы. Оньң арқасында субъекті жеке басының өмірлік тәжірибесін жинақтап, сақтап, соңғы пайдасына жаратады.

Жантану ғылымы, осыдан, өз алдына келесі мәселелерді шешу  міндетін  белгілейді:   санадағы  өткен  тәжірибе іздері қаншама уақыт сақталуы мүмкін?; есте калдырудың не қысқа мерзімді болуы неліктен?;  ес іздері қандай өзгерістерге  түсуі  мүмкін?;   естің адам танымына  ықпалы қандай?

Сұрақтарға жауап іздеуде психология өзінің алғашқы эксперименттерін осы ес проблемасын зерттеумен байланыстырды. Өткен ғасырдың 80-жылдары неміс психологі Г.Эббингауз ойлаумен байланысты болмаған таза ес заңды-лықрын ашты: мағынасыз әріп буыңдарын жаттай отырып, материалды есте қалдырудың негізгі шектерін белгіледі Ал психиатр Э. Крепелина аталған тәсілді психикалық ауыткуы бар сырқарттардың есте қалдыру (жаттау) әрекетін тексеру үшін қолданды. Адам есінің бекуі және қайта жаңғыруымен байланысты негізгі заңдар Г.   Э.   Мюллер еңбектерінде  жария етілді.

Алғашқы кездегі ес зерттеулері көбіне саналы іс-әрекетпен байланыстырылды, ал XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басыңда ғылыми іздену шеңбері кеңейе түсті, енді талдау аймағына есте сақтаудың жалпы табиғи, адамға да, жануарға да бірдей механизмдері    алынды.    Бұл    тұрғыдан    зерттеу   жүргізген американ  психологі  Торндайк  жануарлардағы дағдылардың  қалыптасу заңдылықтарын ашып берді. Бұл үшін ол жануарларды лабиринтте  жол табуға  жаттықтырып,   одан  қалыптасатын  дағдылардьң   бірізді   беку  процесін   байқастырды. XX ғ.  алғашқы он жылдығьнда  ес процесін зерттеу жаңа  ғылыми  формаға   еніп,   ол  И.П.Павлов ашқан шартты рефлекстер әдісімен байланысты болды. Есте қалдыруға ықпал жасаушы жаңа шартты байланыстардың пайда болуы мен олардың сақталу жолдары осы И.П.Павлов жаңалығына орай белгіленді. Бұл  кезеңге   дейінгі  психологиялық   зерттеулер естін ең қарапайым процестерімен ғана шектелген еді.

Ал естің ең жоғары, адамға өз өмірінің қалаған кезіңін жадқа түсіріп, оны пайдалануға мүмкіндік туғьзатын ырықты және саналы формалары тек философтар тарапынан қарастырылып, олар естің табиғи формаларына қарсы қойылды да, жоғары сананың туындысы деп танылды. Сондықтан да естің жоғары  формаларьшың  пайда болуы мен  даму себептерін айқындау    философ-идеалистер    күн    тәртібінде    тіпті   де қойылмады. (А Бергсон)

Естің жоғары формаларының жүйелі зерттелуі орыс ғалымы Л.С. Выготский есімімен байланысты Ол 20-жылдар аяғында өз шәкірттерімен бірлікте естің жоғары формаларының   дамуы  жөніндегі   мәселені  қозғай  отырып,  олардың әлеуметгік негізге ие психикалық іс-әрекеттің күрделі түрі екенін алғашқы рет дәлелдеді.  Ұлы ғалымның ізбасарлары А.А.Смирнов және П.И.Зинченко естің саналы іс-әрекетпен  байланыстылығы жөніндегі жаңа,  әрі  мәнді заңдарын ашып,   есте   қалдырудың  алға   қойылған  мақсатқа   тәуелді болатынын дәлелдеп-әрі күрделі материалды есте қалдырудың тәсілдерін белгілеп, ұстаз тағлиматын одан әрі толықтырды.

Ес    психологиясын    зерттеудің    біршама    нәтижелі болуына қарамастан, естің физиологиялық механизмдері мен өзіндік табиғаты көпке дейін сыр болып,  философтар мен психологтар есті «материяның жалпы қасиеті» деуден аспады. Кейінгі 30 жыл ішінде ғана бұл ғылым бағытында кейбір саңлақтар көрініс берді. Бұл кезендегі зерттеулер нәтижесіңде есте қалдыру,сақтау және  жаңғырту тереңде жатқан биохимиялық өзгерістермен байланысты екені анықталып, оның РНК   (рибонуклейн   қышқылы)    құрамыңдағы   ауысуларға тәуелділігі және ес іздерін биохимиялық жолдармен екінші ағзаға егуге болатыны дәлелдеңді.

Ақырьшда,  ес  іздерін сақтауға қажетті ми аямағын табуға және есте қалдыру мен ұмытудың жүйкелік механизмдерін ашуға ниеттелген зертгеулер жарық көрді. Қазіргі күвде ес процесін тану психологиялық, физиологиялық және биогиялық негідердегі ізденістерге сүйенуде. Осыдан, адам есі — біртекті қарапайым қызметген құралмайтыны белгілі болып отыр. Оның құрамы сан — алуан. П. Линдсей мен Д. Норман естің бір-біріне   ұқсамас   3 типі   болатынын   алға   тартады 1) сезмдік әсердің тікелей, нақты ізі; 2) қысқа мерзімді ес; 3) ұзақ мерзімді ес.

Сезімдік әсердің тікелей, нақты ізі. Бұл ес жүйесі біздің сезім мүшеміз қабылдаған дүние көріністерін толық әрі дәл сақтауға    жәрдем    береді.    Мұндай    жолмен    еске    түскен қоршаған орта ақпараты есімізде өте қысқа мерзімге ғана орнығып, 0,1-0,5 сек. ішінде жойылып кетеді.

1.Қолыңызды 4 саусағаңызбен қағып, кейін одан келтен  сезімнің  қалайша  өшетініне   мән  береңіз:   қағу тоқтағаннан   соң  да, болған   қаққылау   сезші   біршама   уақыт сақталып барып, соң жойылады да, кейін тек қаққы әрекеті болғаны ғана есіңізде қалады.

2.Көзіңізді   біраз   жұма  тұрып,   кейін  сәл  мезетте ашумен, қайта жұмьңыз. Ашып-жұму арасында қасқағымда көрген заттарыңыздың бейнесі нақ күйінде көз алдымызда біраз сақталып, кейін жайымен жойыла бастайды.

3.Қалам не сұқ саусағыңызды көз алдыңызда оңды-солды  жүргізсеңіз,   қозғалған  затқа   оның   бұлдыр  сағымы ергенін байқайсыз.

Қысқа мерзімді есте жоғарыда баяндалған жүйедегіге қарағанда материал басқаша тұрақтайды. Бұл жағдайда есте .алған бейне сезімдік деңгейдегі толық көріністей болмай, оқиғаның қандай да бір шағын баламасына сәйкес келеді Мысалы, сізге қаратылған ақпарат оны құрайтын дыбыстар жүйесінде қабылданбай, біртұтас сөздер қалпында еске алдынады. Әдетте, ұсынылған материаддьщ ең мәңді деген 3-4 бірлігі немесе кейінгі элементтері ғана қабылданады. Саналы, ерік күшін қосумен сол қабыдданған сөздік материалды бірнеше рет қайталай отырып, оны есте біршама ұзақ мерзім сақтауға болады. Ал сезімдік естегі нақты бейне қайталанбайды, ол секундке жетпей, жойылады да, ұзарта сақтауға келмейді.

          Ұзақ мерзімді ес.   Баршаға   бежілідей,   осы   мезетте болған    оқиға    мен    атам    заманда    жүз    берген    тарихи жағдайларды   есте   сақтаудың   арасында   айтарлықтай  өзгершелік бар. Осыдан, ұзақ мерзімді ес — жадта сақтау жүйесінің маңызды  да   әрі   күрделі  түрі   Жоғарыда   келтірілген жүйесінің қамту аймағы өте  шектелген:   біріншісі — ш уақытқа   жұмыс   істесе,   екіншісі   —   материалдың  кіші __ бөлігін ғана ұстап қалуға қабілетті.  Ал ұзақ мерзімді с уақыты да, қамту көлемі де шексіз. Бірнеше минутган ар сақталғанның бәрі ұзақ мерзімді еске кіреді

Ұзақ мерзімді еске  байланысты қиьшшылық санадағы ақпаратгы іздестіріп, таңдап, қажеттісін таба білу есіміздегі мәліметгің көптігі соншалықты, оны санмен айғақтау мүмкін емес. Солай болса да, сана қорымыздан қажетті дерек кезінде шыға келетшіне таңданбасқа болмайды.

Бірақ ұзақ мерзімді естің де аймақ көлемінің шегі барын мойындамасқа болмайды, себебі ол өлшем мимен байланысты. Ғылымда дәлелденгендей, ми 10 млрд. Нейроннан тұрады, ал әрбір нейрон аса көп санды ақпарат сақтауға, қабілетгі Бірақ әрбір жеке адам миінің есте калдьп сақтау мүмкіндігі оның биологиялық, әлеуметтік даі тәуелді

Ес теориялары

Ес механизмдерін психологиялык зерттеу тарихы басқа психикалық құбылыстарды үйренуден гөрі ерге бастау алған. Алғашқы, кең етек алған естің ассоциативтік теориясы. Бұл теорияның мәні: дүшіе заттары мен құбылыстарының есте орнығуы мен қайта жаңғыруы бірінен бірі бөлектенген күйде емес, өзара байланысты «топталған не тізбектелген» (Сеченов) қалыпта жұреді Осы процеске тәуелді мида есте қалдыру мен қайта жаңғыртудьщ физиологиялық негізі — уақытша жүйке байланыстары түзіледі. Мұндай байланыстар психологияда ассоциаішялар деп аталған. Ассоциациялардың бірі затгардың уақыт пен кеңістіктегі қатынас бейнесінен, яғ уқсастық ассоциациясы, үшіншісі — қарама-карсылыққа негізделген контрастық ассоциациясы, төртіншісі — себеп-салдарлы қатынастардан туындайтын каузальдық ассоциация. Бұл бағыттағы теорияны ұсынып, дамъпқандар. Аристотель, Юм, Д. Джеймс, Спенсер, И М. Сеченов, И П. Павлов.

Естіц нейрондық теориясы. Адам миының кұпиялары кәп жағынан әлі ашылар емес. Ол өте құрылымды. Осы курделі ақуызды жиынтыктың жаңа ақпарат топтап, оны сақтай алу қабілетін казіргі күндегі психология онда жүріп жататын    кұрылымдық    немесе    химиялык    өзгерістермен шыстырып отыр.  Бұл теорияның негізгі мәні мьнада:

Есте қалдыру мидың электрдік   белсенділігімен, яғни мидағы химиялық не құрылымдық белсенділік қандай да бір жолмен ағзадағы электр қуатын  арттырады.   Бұл  үпіін  қолайлы ес іздерін іске қосатын жүйке тізбегі болуы шарт.  Физиология заңдарына орай нейрон жеткізген импульстер аксон (қозуды

жеткізуші)    арқылы    бір    жасушадан    еківшісше    беріледі. Ақсонның жасушамен  тоғысқан  жері  синапс  деп  аталады.

Жеке бір жасушаның өзіндегі осы синапстың саны мындаған. Синапс негізінен екі түрде қызмет етеді, бірі — коздырушы, екіншісі   —   тежеуші.    Сонымен,   қысқа   мерзімді   не   ұзақ мерзімді естің екеуі де бірдей қозушы немесе тежелуіні жүйке элементтерінің бір-біріне  әсерінен туындайды.  Айырмасы — қысқа мерзімді ес белгілі нейрондардың уақытша электрлік белсенділігінен болады да ұзақ мерзімді ес нейрондардың тұрақты құрылымынан келіп шығады.

     Естің биохимиялық теориясы.   Нәсілдік  негізде   жатқан химиялық процестер ашылуымен ғылымда сол процестің есте шыруға ықпалы жоқ па деген ой пайда болды. Әр ағза үшін  болған генетикалық ақпарат ДНК  молекулаларында шоғырланады, ал оны тасымалы баска   (РНК)   нуклейн   қышқылының   молекуласымен ндалады. ДНК ағзаға тән әр жаңа генетикалык есті өзінде сақтайтьшдықтан, оның өзі немесе РНК игерілген тәжірибені де   бірден   бірге   өткізуі   мүмкін   деген   болжам   жасалды. Эксперименттер нәтижесінде  тәнді құрайтын молекуланың ‘химиялық құрылымы тіршілік иесінің тәжірибе  топтауымен өзгеріске келетіні аныкталды. Бұл келесі сұрақты туындатты: үйрету   барысында   өзгерген   РНК молекуласы  жаңа   найда болған   дағды   жөніндегі   мәліметті   өзінде   сақтай   ма   не сақтамай ма? Эксперимент барысы: жануар қажетті әрекетін орындауға үйретілгенді. Оның жүйке жүйесінің бір аймағынан РНК молекуласы бөліп алынды, кейін ол игерілген білікгі екінші жануарға өткізу үшін жаңа ағзаға егілді.  Үйретілтен жануарлардың  РНК  молекуласын   қабылдаған   екшші  жануар  алғашқысыньщ дағдысын қайталап берді.

Тағы бір эксперимент. Планари құрттары бір бірін қорек етеді. Егер бір планариді белгілі бір әсерленуге үйретіп, оны турап, үйретілмеген екіншісіне жегізсе, онда кейіші құрт та алғашқысының әрекетін қайталайтыны байкалған (Д. Мак-Коннел).

Аталған эксперимент тәжірибелерден естің ерекше іздері    дене    молекулаларыңдағы    химиялық     бірікпелерде таңбаланып (кодталып), организмде еркін қозғалыста болатыны және олардың бір жануардан екіншісіне ауысатыны толық дәлелденді.

Ес түрлері

Есте қалдыру және қайта жаңғырту үшін жұмсалатын  әрекеттердің синатына орай естің әр түрі келесі негізгі үш өлшемге сәйкес болуы шарт: 1) әрекеттегі басымдау болғаң психикалық белсенділіктің сипаты бойынща ес — қозғалысты, селімдіқ, бейнеді және сез — логикалы болып бөлінеді; 2) іс-әрекет мақсатына орай ес — ырықты және ырықсыз болрг мүмкін; 3) дүниелік іс-әрекетгегі рөлі мен орнына тәуелді жатталып, сақталу мерзімінің мөлшеріне байлаңысты — қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді және нақты қызметгік естер ажыратылады.

Қозғалысты ес — әрқилы қимыл-қозғалыстар мен олардың бірлікті жүйесін есте қаддырып, сақтап және қайта жаңғырту. Кейбір адамдарда осы ес түрі басқаларынан гөрі басымдау келеді. Ондайлар, мысалы, музыкалы шығарманы дауыспен қайталай алмаса да, бимен көрсетуге шебер. Ад екінші біреулердің қозғалысты есі тіпті щабан. Бұл ес түрінін әрқандай еңбектің дағдыларын қалыптастыруда, балалардьщ жүру, жазу әрекеттерінің қалыпқа түсуінде және т.б. маңызы өте үлкен. Крзғалысты ес болмағанда, біз қажетгі әрекет пен қимылдарымызды әрдайым жаңадан үйреніп баруымызға тура келер еді Жақсы дамыған қозғалысты ес адамның әрекет ептілігінен, еңбектегі ұкышылығы мен «бармағынан өнер тамғанынан» көрінеді

Сезімдік ес. Әдетте, қажеттеріміз бен қызығуларымыздың, қоршаған ортамен қатынасымыздың қаншалықты тиімді не зиянды, ұнамды не жағымсыз орыңдалып жатқанын көңіл-күйімізбен танытамыз. Осыдан, көңіл-күй есі адам өмірі мен іс-әрекетінде өте үлкен маңызға ие. Басымыздан өтіп, есімізде сақталған сезімдер әрқашан бізді әрекетке ынталаңдырады немесе өткендегі жағымсыз әсерлерге тап келтірген оқиғалардан сақтандырады. Сізбен қатынасқан адамның көңілін аулау, оқыган кітабымыздың кейілкерімен қосылып, толғанысқа түсуіңіз осы сезімдік еске негізделген.

Бейнелі ес — елестерге, табиғат көріністеріне, сонымен бірге дыбыстар, дәмге негізделген жад іздері. Ол көру, есіту, сипай сезу, иістік және дәмдік болып бөлінеді. Егер көру, есіту естері әрбір жете дамыған адамның өмірлік бағытбағдарында қалышасатын  болса,  онда  сезімдік,  иістік пен дәмдік естер адамның кәсіптік қасиетгеріне жатады. Сәйкес түйсіктер сияқты мұндай ес түрлері іс-әрекет шарттарына врай қарқынды дамып, кейде кемістігі болған ес түрлерінін ёрнын толықтыруда керемет деңгейлерге көтерілуі мүмкін, мысалы, соқырдың денесімен сезінуі, естігіштігі, ал кереңнің көргіштігі, иіскей, жанаса сезгіштігі т.б.

Сөздік-логикалы (мағыналы) ес мазмүнына біздің ой өрісіміз кіреді. Ой тілсіз өрнектелмейді, сондықтан ой тек ірағыналық ғана болмай, сөзді-логикалы болатыны осыдан. Біздің ойымыз әртүрлі тіл формаларымен берілетіндіктен, оны қайта жанғырту материалдың тек негізгі мазмұнын жеткізумен не сөзбе-сөз қалтықсыз қайталануымен жүзеге йсуы мүмкін. Егер кейінгі жағдайда жадқа алатынымыз мағыналық еңдеуге түспейтін болса, онда оның өзгеріссіз жадталуы логакалы емес, механикалық жаттауға айналады.

Сөзді-логикалық, мағыналы есте басты мән екінші сигналдық жүйеде. Сондықтан да, қарапайым формадағы қозғалыс, бейнелі және эмоционалды естер жануарларда да байқалатын болса, мағыналы ес түрі адамға ғана тән қасиет. Сөзді-логикалы ес басқа ес түрлерінің дамуына арқа сүйей отырып, оларға жетекшілік етеді және өз дамуымен олардын жоғары деңгейге көтерілуіне ықпалын тигізеді. Оку процесіндегі шәкірттің білім игеруі мен топтауы, негізінен, осы мағыналық еске байланысты.

Іс-әрекет мақсатына байланысты ес — ырықты, ырықсыз болып бөлінеді. Арнайы есте қалдыру не еске түсіру мақсаты болмаған психикалық процесс — ырықсыз көрініс беріп, ал егер бүл процесс мақсатты бағдарлантан болса, ырықты сипатқа ие. Кейінгі жағдайда есте қалдыру мен қайта жанғырту арнайы мнемикалық (жаттау, еске түсіру) әрекеттерге орай жүзеге келеді.

Ырықсыз не ырықты болудан ес дамуының бірізді, кезекпен келетін 2 деңгейі құралады. Адам өмір тәжіри-бесінің көбі ырықсыз ес жәрдемімен жинақталыл, соның арқасында арнайы дайындықсыз-ақ қажетті болған тұрмыстық біліктеріміздің қоры қалыптасады. Бірақ іс-әрекет барысында адамның өз іс-әрекеттерін басшылыққа алу қажеттігі де туыңдап қалады. Бұл жағдайда іске ырықты ес қосылады да, осыдан бізге керекті болған материалды алға ниет қып бежілеумен жаттаймыз немесе еске түсіреміз.

Кейінгі жыддары зертгеушілер назары есте қалдырудың бастапқы кезеңіне, сыртқы әсерлер іздері бекінгенге дейін өтетін процестерге аударылуда. Қандай да материал есте қалдырылуы үшін,  ол  субъекті тарапынан  тиісті дәрежеде, өңделіп, игерілуі тиіс. Ал бұл үшін белтілі уақыт аралығы қажет, яши сырттан түскен әсерлердің басы бірігетін уақытта. Бұл  процесс   —   жаңа  ғана  болып  өткен  оқиғаның   біздін субъектік санамызда бірден ұмытылмай, онда толғаныс пайда етуі:   болып   өткен   оқиға   енді  жоқ   болса   да,   біз   оның көріністерін елестетеміз, құлағымыздан шуы кете қоймай Мұндай процестер тұрақты болмайды,  жойылып та кетеді,^:  бірақ тәжірибе топтастыру механизмдерінің қызметінде үлкен  рөл  ойгағандықтан,   ол  есте   қалдыру,   бекіту  және  қайта. жанғырту үшін қажетті естің ерекше формасы ретінде — қысқа  , мерзімді     ес     деп     танылган.     Бұл    ес     түрі,     жоғарыда көрсеткеніміздей,   материалды   аз   уакытта   аралығыңда   ғана сақтау мүмкіншілігіне ие.

Нақты қызметтік ес адамның нақты іс-әрекет мезеті мен қажетіне орай қозғалыстар және қиыылдарды орындауына байланысты іске қосылады. Кандай да бір күрделі әрекетті орындау үшін оны бөлшектеп алуым керек, кейін әрекеттің әр бөлігі бойьшша нәтижеге келіп екіншісіне өтеміз. Осы екі арадағы нәтиже сол мезеттегі қажеттігімен есімізде тұрады, ал ақырғы көзделген мақсатында жақындаған сайын есіміздегі алдыңғы бөлік нәтижелері әрқайсысы өз кезегімен ұмытылып, келесі әрекет бөлігінің ақпаратына орын босатқандай болады. Орындалатын әрекет бөліктернің көлемі мен аумағы әртүрлі, мысалы, балақай жеке әріпті қинала танудан бастаса, ересек адам, тіпті маман болса, кітап беті мазмұнын тұтастай қабылдауы мүмкін. Кызметгік естің жоғары деңгейде, нәтижелі болуы адамның ниетті жаттығуларына байланысты.

  Ес процестері

Есте қалдыру. Есте қалдырудың бастапқы формасы -ырықсыз, ниеттелмеген мнемикалық әрекет, язши мақсаты болмаған, арнайы тәсілдерді қолданбай-ақ жадта қалдыру. Бұл — болған әсерден ми қабығындағы кейбір козу іздерінің санада бекіп қалуы. Ми қабығындағы әрқандай процесс соңында беқімі әр деңгейде болған із қалдырады.

Өмірде кездестіргендердің көбі адам есінде ырықсыз орнығады: төңіректегі заттар, құбылыстар мен тұрмыстық оқигалар, адамдардың қылықтары, әншеіин окыла салған кітап мазмұны т.б., ал енді олардың әрқайсысыньщ жадталуы бірдей емес. Әдетте, адам үшін өмірлік маңызды нәрселер, кызығулары    мен    қажетгіліктеріне    орай    және    іс-әрекет мақсаты, міндетіне байланысты заттар мен оқиғалар жеңіл есте қалады. Тіпті ырықсыз есте қалдырудың өзі де таңдамалы сипатты, адамның төңірекке қатынасының берік не ілсіз болуынан.        ЬІрықсыз есте  қалдырудан  адамның алдына  мақсат қюынан болатын ырықты, ниеттелтен есті ажырата білу дереқ. Мұндай есте акпараттардың санада бекіп калуы үшін адам арнайы тәсілдер қолданады, күрделі акыл-ой әрекетін пайдаланады. Оқу барысында ниетгі есте қалдыру көп акағдайда жаттап алу формасында орындалады, яғни оқу материалы толық әрі мүлтіке жатталғанша, көп мәрте қайталанады. Жаттап алуды мақсат етіп кою маңызды рөл ойнап, ол есте қалдыру үшія болтан барша іс-әрекеттің мәнін айқындайды. Осыдан, ырықты есте қалдыру ырықсыз, ниеттелмеген есте қалдыруға қарағанда анағұрлым өнімді келеді

Өмір барысында біз қабылдайтын заттың көбі алдымызға қойған арнайы мақсаттарға негізделмесе, есте тұрмайды. Сонымен бірге, егер алта осы міндет қойылып, оны іске асыру үшін қажет болтан шаралар орындалып барса, есте қалдыру тиімді нәтижеге жетіп, санада берік орнығады. Еіұл жағдайда жалпы міндеттер белтіленумен бірге (тұтастай жатгап алу), жеке, арнайы мшдеттердің де болганы жвн. Мысалы) бір жағдайда негізгі, басты ой-пікірді есте қалдыру мақсаты тұрса, екіншіде — сөзбе-сөз жаттап алу, ал үшнші бірде — деректерді тізбектей жаттау ниеті тұрады

Түсінікті болатын да, есте қалатын да ең алдымен біздің іс-әрекетімізбен тікелей байланыстағы заттар, құбылыстар. Бірақ біздің мақсатты әрекетердің мазмұнынан тыс, ырықсыз есте қалдыруға негізі болған әрекетке енбеген нәрселер көбіне ырықты есте калдырудың болмағанынан ойда қала бермейді. Калай болғанда да ес-қерілетін жәйт: біздің жұйелі білімдеріміздің кебі арнайы әрекет-шаралардың нәтижесінде пайда болады, жйнақталады. Мұндай ниетгі әрекеттің басты мақсаты — қажетті материалды есте сақтап қалу. Есте қалдыру және тұрақтанған материалды қайта жанғыртуға бағытталған мұндай әрекет мнемикалық әрекет деп аталады Мнемикалық әрекепе адам өзіне ұсынылған материалдан қажетгі бөлігін таңдап, оны есте қалдыру міндетін қояды. Барша жағдайда адам өзіяе есте қалдыруға ұсынылған нысанды басқалардан айыра біліп, қосымша әсерлерге берілмей, қайта жанғырту кезінде сол материал шеңберінен ауытқымауы қажет. Мнемикалық әрекетгің таңдамалъілығы осында.  Материалды жаттап алу, оны есте сақтау жэне жатталтанды еске түсіру мақсатында ой кендегілерді саналы саратпау — саналы іс-әрекеттің айрықша формасы болып саналады.

Механикалық   жане   мағыналық   есте   қалдыру.   Ес-қалдырудың   табысты   болуы   адамның   жадында   сақта қажетті   болған   материалынын   мағынасын   толық   түсіне білуіне    тәуелді.    Механикалық    жаттауда    сөздер,    зат; оқиғалар мен әрекеттер қабылдау негізіндегі ретімен, кандай бір өзгеріссіз, сол қалпында есте орнығады.

ЕСТІҢ БҰЗЫЛУЫ

Ес қызметінің қажетті деңгейінен кері   ауытқуы   астарында   психологиялық   талдауды   қажет ететін әртүрлі жағдаяттар жатыр. Мидың психикалық қалпы ең алдымен ес бүзылысынан көрінеді. Мүндай ақыл-ес сырқаты көбіне ағымдағы оқиғаларды есте қалдыруға қажет болған ырықсыз (тікелей) естің бұзылуымен байланысты, яғни адам жаңа ғана көрген, білгенін қас қағым уақыт өтпей үмытады, бірақ   откендегілерін   түгелдей,   жақсы   болжастыра   алады. Науқас   адам  атам  заманда  не  оқығаны,   қандай   қызмет  атқарғаны жөнінде жай-жапсарын қалдырмай еске түсіріп беруі мүмкін, ал осы бүгін тамақтанды ма, жоқ па; қажет адамымсн кездесті ме,  кездеспеді  ме  — бүған жауап  таба алмай,  мүдіріп қалуы таң қалғандай.  Бүл адамдағы  қайта жаңғырту, еске түсіре, жадқа айтып беру қабілетінің жойылуы деген сөз.

Ес бұзылысы кейде өткендегі оқиғаларды да қайта тіктей алмаудан көрінеді: науқас адам өмірінде не бол-ғанынан түк хабарсыз, бұрынғыны бүгінгісімен шатастырады, жыл, айларын алмастырады, яғни уақыт пен ке-ңістік өлшемдерін таразылай алмайтын жағдайға түседі. Сонымен бірге, науқас адам санасында өте бір ұзақ уақьпта болған қандай да бір оқиға, жағдай естен кетпестей орын тебуі мүмкін.

Кейбір жағдайларда ес өз желісінің (динамика) бұзылуынан да көрінеді: адам белгілі бір уақыт аралығында төп тәуір жаттап, материалды қайта жаңғырта алса, ал қысқа бір мерзім өтумсн бұл қабілетінен айырыла қалады. Мұндай сырқатқа шалдыққандар кейде оқыған, білгендерін түбелегін түсіре, тәптіштеп айтып беріп отырса, біраздан соң әйтеуір жай нәрсені есіне түсіре алмай, қиналады.

ЕСТЕ САҚТАУДЫ АНЫҚТАЙТЫН МЕТОДИКАЛАР

Гипомнезия – естің нашарлауы. Бұл кейде туылған кезден бастап және психологиялық даму кезінде байқалады. Бұл аурумен зардап шеккен кездерде астеникалық (әлсіз) күйде болғанда және қатты шаршаған кездерде кездеседі. Емделу барысында ес қалпына келеді. Қарт адамдарда аттеросклероз және есті сақтау материалдары төмендейді. Ал керсінше есінде өткен өмірі жақсы сақталады. Сонымен бұзылу кезінде сақтау және өңдеу травматикалық, интоксикацондық және мидағы басқа да кездесетін естің төмендеуі белгілі бір кезеңде анықталады. Бұны амнезия деп атайды.

Амнезия – есте сақтау жоқтығы. Естің төмендеуі миға қатты жарақат алған кезде, көмірқышқыл газынан улану кезінде байқалады.

Амнезияны келесі көріністерден көруге болады:

• Антроградналық – жарақат алған кезде, ауырғаннан кейін не болғанын ұмытады. Науқас антроградиялық амнезия төмендегеннен бастап ештеңе есінде қалмайды. Бұл ұзаққа созылуы мүмкін.
• Ретроградналық – жарақат алғанға дейінгі естегі бар нәрсенің жоғалуы. Бірнеше сағат, күндер ал кейде алдағы жылдардағы болған оқиғаны ауру естен шығарады. Кейде науқас адам өткеннің барлығын ұмытады.
• Ретардирленген – амнезияның кешігуі, уақыттың кейбір бөліктері естен тез шығып кетпейді, арада біраз уақыт өткеннен кейісн ғана ауру жағдайынан кейін тек қана бірнеше уақыт өткен соң есте сақтау қабілеті белгілі бір уақытта амнезияның кешігуіне әкеп соқтырады.
• Фукцотиондық – бірден нашарлауы немесе болған оқиғаны ғана есте сақтау, бірақта есіндегі алдыңғы қабілеттері де сақталады.
• Прогрессиялық – басында ес бірден жоғалады. Біраз уақыт өткеннен кейін есі ақырындап оралады және соңғы кезде іске асады.

Антероградналық анезия сақтау жүйесінде паталогия үлкен роль атқарады. Кейде амнезияның бұл формасын фиксациялық амнезия деп атайды. Бұл амнезияны Корсаков осылай атаған. Мысалы: басынан жарақат алғанда болады деді. Бұндай жағдай жазылғаннан кейін толық немесе сол кездегі өміріне қатысты барлық жағдай естен шығады. Бұл – лакунарлы амнезия деп аталады. Сонымен қатар амнезияның естің функционалдық бұзылу түрі де бар.Гиптоникалық сеанстан кейін барлық болған оқиға естен шығады. Амнезиялық қорғау кезінде өткен өміріндегі жамандықтар, көңілін жаралайтын барлық оқиғалар ұмтылады. Бұл синдромды маскүнемдікке салынғандарда кездеседі – деп жазды Корсаков. Сондықтан мұны Карсаков синдромы дейді.

 ЕСТЕ САҚТАУДЫ АНЫҚТАЙТЫН МЕТОДИКАЛАР

Қазіргі кезде ес механизмін аиықтайтын теорнялык мәселелерге үлкен көніл бөліп, адам есін жетілдіру жолдары іздестірілуде. Есті жетілдіруге мынадай тәсілдер көмектеседі. Мысалы, адамның белсенділігі есте қалдыруға септеседі. Көркем әңгімені бірнеше рет оқығаннан гөрі өз сезімен айтқан есте жақсы қалады. Бұл жерде ес пен назардың тығыз байланысын көреміз. Барынша назар аудару мен ой еңбегінің күшеюі жұмыс басталғаннаң соң біраздан кейін білінеді.

Есте қалу белгілі бір мезгілмен шектеледі. Психологтар мұны алға мақсат қою дейді. Мәліметтерді есте ұзақ сақтау адамның бедлгілеген мерзіміне тәуелді. Егер біз мәліметтерді ұзақ уақытқа нс біржола есте қалдыруды мақсат етсек, оны есте ұзақ сақтаймыз. Ал, «тек емтихан үшін» жаттаған мәліметтер жылдам ұмытылады.

Тәулік ішінде организмнің физиологиялык қызметі турлі өзгеріске түседі. Осы мерзімде адам миынын био-энергетикалык белсенділігі де өзгереді. Таңгы сағат 2— 4 арасында адамнын ес қабілеті төмендейді. Сағат 12— 14 арасында адам «әлсіз» болады. Сағат 8—12 және 14— 17 арасында адам организмі «күшті» әрі қажырлы келеді. Ұйқы кезінде адамнын, миы жұмыс кызметін әрі қарай жалғастырады. Егер бір күрделі мәселені шешу не есте қалдыру үшін жұмысты үйқыға 15—20 минут калғанда қолға алу керек. Бұл жағдай мәселені ертеңіне шешуге мүмкіндік жасайды. Есті жетілдіруде адамның дұрыс өмір сүруі, уақтылы тамақтануы мсп қалып-ты дсмалуының маңызы зор. Гипноз кезінде адамның есіндс калыпты жағдайда карағанда көп мәлімет сақталады. Осыған байланысты адамды гипноз арқылы шет тіліне, сурет салуға, әуезге үйретуге болады.

Психиатр А. М. Свядощ (1936) ұйқы кезінде еске сақтау мүмкіншілігін алғашқы рет тексерді. Табиғи ұйқы кезінде окытуды гипнопедия дейді. Мұндай сабақтар арнайы кластарда және маман оқытушылардың жетекшілігімен өтуі керек. Осы тәсіл шет тілдерін үйренуде жақсы нәтиже беріп жүр. 

ЕСТЕ САҚТАУДЫҢ ДИАГНОСТИКАСЫ МЕН ЖЫЛДАМДЫҒЫН АНЫҚТАУ

Есте сақтаудың диагностикасы мен жылдамдығын анықтау

Сізге 7-8 мәрте қайталап, жаттап алып, қателеспей еске түсіріп, айтып беру үшін жүздіктерден қүралған 20 сан берілді. Ол сан қатары мынадай болуы мүмкін: 659, 326, 184, 927, 541, 239, 486, 712, 594, 172, 368, 513, 649, 278, 153, 497, 916, 351, 276, 148.

Оны жаттау былай өтеді. Әрбір кезекті тыңдағаннан кейін, (тәжірибеші қатарды басынан аяғына дейін өзі оқиды) сандардың арасындағы интервалда 1 адам барлық сан қатарын еске түсіруге тырысады. Оның дүрыс жауап-тарын тәжірибеші белгілеп отырады.

Есте жаңғыртудың нәтижелері барлығын тыңдаған-нан кейін кестеге түсіріледі. Мүнда көлденең — есте сақтауға тырысқандары көрсетіледі, ал тігінен — әрбір дүрыс жауаптың мөлшері беріледі.

Нәтижелерді талдау және қорытындылау.

Тәжірибе қорытындысы бойынша, есте сақтау проце-сінің жылдамдығы мен динамикасын анықтау үшін жасалған. Егер, қисық жайлап жоғарыға көтерілсе, (біріншіден, соңғы жауапқа дейін), онда ол адамның есте сақ-тау динамикасы жақсы. Егер де қисық графиктің кейбір бөлшектерінде жоғары көтеріліп, ал кейбір жерінде көлденең кетсе, онда ол адамның есте сақтау динамикасы орташа. Егер, қисық біресе төмен, біресе жоғары орналасса, онда ол адамның есте сақтау динамикасы нашар.

График бойынша есте сақтау жылдамдығын былай анықтаймыз. Егерде, 8-10 қайталауда адам 15-тен 20-ға дейін, санды есте сақтап, айтып берсе, онда оның есте сақтау жылдамдығы үздік. Егерде адам 10-нан 15-кедейін, санды есте сақтаса, онда оның есте сақтау жылдамдығы жақсы. Егерде нәтижесі 8-ден 10-ға дейін, сандар болса, онда оның есте сақтау жылдамдығы орташа. Егер, нәти-же қорытындысы 6-8 санынан тұрса, онда ол есте сақтау жылдамдығы нашар адамды көрсетеді. Ал, нәтижесі 4 немесе одан аз сандар болса, онда ол адамның есте сақтау жылдамдығы өте нашар.

Естің басым түрін анықтау.

Естің басым түрін анықтау үшін, әр түрлі жолмен есте сақтау үшін материал беріледі: көру немесе есту. Осы жағдайда әр түрлі жолмен есте сақтаған материал жеке-жеке бағаланады, теңестіру нәтижесінде естің басым тү-рін анықтайды.

Есте саңтау үшін мысалы 4 түрлі сөздер тобы беріледі:

1. Қол, шкаф, перо, сағат, үстел, ой, терезе, қарбыз, жемпір.
2. Радио, аяқ, терек, аяз, шайба, қарға, кесе, карта, батырма, шам.
3. Машина, дауыс, столба, кілем, амбар, иіс су, станок, топ, жиһаз, етік.
4. Рамка, ат, таразы, скрепка, жолбарыс, костюм, айыр, жар, гүл, сан.

Бірінші жағдайда, бірінші қатардағы сөздер оқылады, кейін екінші қатардағы, екінші жағдайда, ол өзі 3 және 4 қатардағы сөздерді оқиды (сөздер алдын-ала бетке жа-зылуы керек, әрбір қатарды оқу үшін 10 секунд беріледі). Содан кейін адам қатарды есіне түсіріп қайталайды. Есте дүрыс сақталған сөздер саны бұрыннан белгілі формула-мен анықталады:

К3=m/n*100 %

Әр қатарды есте сақтау коэффиценті, сонымен қатар орташа көру коэффиценті анықталады. Олар өзара теңестіріледі, және адамдағы есте сақтаудың басым түрі анықталады.

Есте сақтаудың психодиагностикасы.

Салыстыра келіп одан қорытынды жасалады. Қай түрі есте қалады екен, қайсысы продуктивкалау. Алдын-ала 2 жинақ әзірленеді, әрқайсысында 20 сөзден. Бүл сөздер дерексіз мағына береді:

1.Санкция.                        1.Бейне.

2. Фантазия. 2. Абстракция.
3. Бағыттау. 3. Субстанция.
4. Қорытынды. 4. Қарым-қатынас.
5. Мүмкіндік. 5. Өмірлік бағыт.
6. Эстетика.           6. Талқылау.
7. Интуиция. 7. Мүмкіндік.
8. Қызығушылық. 8. Интонация.
9. Шыдам. 9. Күмән.
10. Түсінік. 10. Зүлымдық.
11. Ойлау. 11. Мағына.

12.Кеңістік.                       12. Түрақтылык.

13. Нақыл. 13 Қабылдау.
14. Аулақтың. 14Бағытталу
15. Заңдылық. 15 Ойластыру.
16. Жалғыздық. 16 Шаттану.
17. Білу.             17 Алдау.
18. Қабілет. 18 Тыныштық
19. Индукция. 19Аналогия
20. Шығарма. 20 Немқұрайлылық.

Диагностика 2 кезеңнен түрады. Біріншесінде сізге бірінші қатардағы сөзді араларына 1 секунд салып оқиды. Сосын сіз еш көмекші қүралдарсыз сол қатарды еске түсіресіз. Екіншісінде 2 қатарда осылай оқылады. Бірақ мұнда сізге әрбір естілген сөзге белгі қоюға мүмкіндік беріледі (егер үлгермесеңіз, уақытты 5 секунд ұзартуға болады). Екінші қатар тыңдалғаннан кейән сіз белгіңіздің көмегімен еске түсіріп айтасыз. 1-2 жағдайда. Осы қорытынды бойынша ойыңызды жинақтап, қайталап отырасыз.

ОПЕРАТИВТІ ЕСТЕ САҚТАУ ӘДІСТЕМЕСІ

Бүл әдістеме қысқа ұақыттық есте сақтауды анықтауға арналған.

Зерттеушілерге бланк берілгеннен кейін тәжірибеші келесі нұсқауды оқиды.

Нүсқау: Мен сіздерге әрқайсысы 5 саннан тұратын 10 қатар сан оқимын. Сізге тапсырма — осы сандарды есте сақтап, кейін ойша біріншісің екеншісімен, екіншісін үшіншісімен, үшіншісін төртіншісімен, төртіншісін бесіншісімен бір-біріне қосып, шыққан төрт қосындыны ретімен жауап бланкісіне жазуыңыз керек. Мысалы: 6, 2, 1, 4, 2 (тақтаға немесе қағазға жазылады). 6 мен 2, 2 мен 1, 1 мен 4, 4 пен 2 сандарын қосып, жауап бланкісіне 8, 3, 5, 6 деген сандар қатары жазылады.

Қатарды оқығанда арасындағы интервал — 15 секунд.

Кілті:

Дұрыс жазылған қосындылар саналады (мах — 40). Ересек адамның нормасы — 30 және одан да жоғары.

Бүл әдістеме топтық тестілеуге қолайлы және аз уақыт алады (4-5 минут). Есте сақтау көрсеткіші дәлірек болсын десеңіз бұл әдістемені белгілі бір уақыттан кейін бас-қа сандар қатарымен қайтадан өткізуге болады.

  Зейін туралы жалпы ұғым

Зейін деп — адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылысты айтады. Дәлірек айтқанда, зейін дегеніміз — айналадагы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соган психикалық әрекетімізді тұрақтата алу. Мысал келтірейік. Оқушы математикалық есептер шығарып отыр. Ол бұған соншама үңілген, мұнысы психикалық кейпінен жақсы көрінеді. Оқушы есептің шығару жоспарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісін шығарады. Есеп шығарып болып, азғантай үзілістен кейін тарихты, одан»соң географияны оқуға көшеді. Сабағын  оқып болғаннан кейін, түрлі нәрселермен айналысады. Осы көріністердің бөрінде де бала өрекеттің әрбір түріне өз зейінін ұйымдастырып, басқа объектілерден ойын бөліп отырады.

Осындай түрлі кезеңдере бала психикасының белгілі бір объектіге бағыт алып және сонда азды-көпті тұрақтап отырғанын көруге болады.

Адамға тән әрекеттің кез келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі болуы қиын. Орыс педагогикасының атасы.К. Д. Ушинский (1824-1870) зейіннің маңызын былайша корсеткен еді. «Зейін адам санасынан қорытылып өтетін барлық ойды аңғартатын, адам жанының жалғыз ғана есігі болып табылады, демек, бүл есікке ілімнің бірде-бір сөзі соқпай өте алмайды, егер де ол соқпай өтсе, онда баланың санасында ештеде де қалмайды»

Зейінді психикалық процестердің тобына жатқызу дұрыс болмас еді. Өйткені адам өз өмірінің әрбір кезеңдерінде бір нәрсені қабылдайды не есіне түсіреді, бірер нәрсені қиялдайды, бір нәрсе жөнінде ойлайды. Ал зейін болса, өз алдына бұлардай дербес кездеспейтін, қайта солармен бірлесіп келетін психикалық әрекеттің айрықша бір жағы, сананың ерекше сипаты болып табылады. Психикалық құбылыстар зейінге түрліше әсер етеді. Сезім зейінді күшейте түсуге не оны бөліп жіберуге себепші болады. Мәселен бір объект жағымды сезім туғызып зейіңці күшейтеді де, ал көрші кластан естілген ән-күй сабақ тыңдап отырған баланың зейінін төмендетеді. Ерік, ой, қиял процестері де зейінге түрліше өсер етіп отырады.

Зейіннің физиологиялық негіздерін И. П. Павлов ашқан жүйке процестерінің өзара индукция заңына байланысты түсінуге болады.

И. П. Павлов, егер ми қабығының бір алабында қозу процесі пайда болса, осымен байланысты қалған алаптарында тежелу прцестері пайда болатындығын айтқан. Мәселен, адам бар ойымен іске қызу берілсе, басқа нөсерлер туралы жонді ойлай алмайды. Осы кезде мидың бір алабында күшті процесі болып жатады да, айналасындағы алаптарда тежелу болады (теріс индукция заңы).

Зейіннің физиологиялық негіздерін орыс физиологы, академик А. А. Ухтомскийдің (1875-1942) доминанта теориясы бойынша да жақсы түсінуге болады.

Сыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миға көбірек әсер етеді де, мидың бір алабын қаттырақ, күштірек қоздырады, осындай алапты домшанта деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы қалған алаптардағы өлсіз қозу процестерін өзіне тартып алып отырады. Осыдан мидың күшті қозған алабы онан бетер күшейеді. Мәселен, қызық кітапқа беріле оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасамайтыны, қайта олардың біздің ойымыздың күшеюіне жөрдемдесетіні байқалады. Сондықтан адам бар зейінін қойып кітап оқыған кезде қасындағы бөгде тітіркендіргіштерден (мысалы, сағат маятнигінің соғуы секілді) қашпауы керек. Бүл біздің басқа нәрсеге көңіл аудармай, үңіліп отырған әрекетімізге мейлінше беріле түсуге жөрдемдеседі. Өйткені, жоғарыда айтылғандай, мидағы басыңқы қозу Әлсіз тітіркендіргіштерден болған қозуларды өзіне тартып алып, солардың есебінен күшейіп отырады. А. А. Ухтомскийдің доминанта теориясының мәнін И. П. Павловтың «Қозудың оптимальдық алабы» дейтін теориясы онан сайын толықтыра түседі.

И. П. Павловтың оптимальдық қозу алабы теориясы ырықты зейіннің табиғатын физиологиялық тұрғыдан өте жақсы түсіндіреді.

Қозу процесі ешқашан да ми қабығына біркелкі тегіс тарамайды, өйткені онда өр уақытта қозу пайда болатындай жағымды «оптимальдық^жағдай» жасалып отырады. Оптимальдық қозуы бар осы алап — ми қабығының творчестволық бөлімі, ырықты зейіннің физиологиялық негізі. Бүл жөнінде И. П. Павлов былай дейді: «Бас сүйегінің сыртынан біз іштегі миды байқай алатын болсақ, онда ми сыңарларының оптимальдық қозу пайда болатын жері жарқылдап көрінсе, біз ойлап отырған саналы адамның ми сыңарларында формасы және шамасы өне бойы өзгеретін тамаша түрлаусыз жарқылдаған сәуледағып көрер едік, бүлар ми сыңарларының барлық жерлерін алып жатқан азды-көпті қара көлеңкенің ішінде үздіксіз қозғалып жүрген болар еді» Ұлы физиолог оптимальдық қозу үнемі қозғалыста болатындығын айта келіп, оның мида ауысып отыруының өзі зейін бағытының да өзгеріп отыруы деп түсіндірді. Мидағы тежелулердің бірінен екінші сапқа түсуі, біреулерінің күшейіп, алдыңғы сапқа шығуы осы оптимальдық қозу алабының жүмысы болады. Оптимальдық қозуы бар алап (өзара индукция заңы) мидың басқа бөліктеріндегі тежелуді күшейтеді.

Мұндай жағдайда адам зейіні бір жерге күшті шоғырланады да, ол қалған объектілерді байқамайтын болады. Оптимальдық қозу алабын екінші сигнал жүйесінен шыққан сигналдар қуаттап отыратындығын, сөздік сигналдар ми қабығындағы осындай алаптардың бір-біріне ауысуын тездетіп отыратындығын, сайып келгенде, психикалық әрекеттің талғамалы сипатта болатынын жақсы көрсетеді.

Бір нәрсеге зейін аудару адамның сыртқы кейпінен де (дененің, бастың, коздің түрлі қозғалыстары, бет бүру, үңілу, құлақ тігу т. б.) жақсы көрінеді. Бірақ бір қарағанда зейін анық байқала да қоймайды. Өйткені осы айтылганға біршама ұқсас сыртқы керіністерді өмірде жиі кездестіруге болады. Сондықтан да, кейбір мүғалімдер сыныптағы оқушылардың кескініне қарап, бір дегеннен баланың сабаққа қаншалықты зейінді, не зейінсіз отырғанын ажырата алмайды. Бұл, есіресе, тәжірибесі аз жас мүғалімдерде жиі кездеседі. Түрлі тәсілдер арқылы оқушы зейінінің қасиеттерін тәрбиелей отыру — мектептегі барша мүғалімнің ат салысатын негізгі педагогикалық істерінің бірі. Іске шын мөнісінде зейін қойып кіріскенде ғана әрекетті нәтижелі етіп орындауға болатындығы мүғалім үшін аксиомалық қағида болуы қажет.

Зейін түрлері

Адамдардың зейіні ырықты, ырықсыз және уйреншікті болып үшке бөлінеді.Сыртқы дүниенің кез келген объектілері кейде ырықсыз-ақ біздің назарымызды өзіне тартады. Мәселен, көшемен кетіп бара жатқан адамның бояулы афишаға козі түссе, оған мойнын бұрады не милиционердің ысқырығына жалт қарайды т. б. Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейіннің бұл түрі әсіресе жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені балалық дәуірде адамның күрделі іс-әрекеттері (оқу, еңбек т.б.) белгілі жүйеге келе қоймайды да, осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы өсерге берілгіш келеді. Әрине, бұдан бала есейген соң, оның ырықсыз зейіні маңызын жояды деген қорытынды тумау  қажет.  Адам  өмірінің барлық кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қызыгу — ырықсыз зейіннің бұлағы. Өйткені қызықты іске көңіліміз тез ауады. Мәселен, қызықты кітап оқуға ырықсыз зейін жеткілікті. Ал қызықсыз кітапты оқу — ырықты зейінді керек етеді. Ырықты зейінде де қызығу орын алуы тиіс. Бірақ ырықты зейін де жанама, дәнекерлі қызығуды керек етеді. Мұнда адам өз ісінен шығатын нәтижеге қызығады, оны орындау үшін күш жүмсайды, ейтпесе іс өнбейді, күткен нөтижеге қол жеткізе алмайды.

Ырықсыз зейін физиологиялық түрғыдан барлау (ориентировочный) рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бүл түрі жануарлар мен адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен роль атқарады. Ырықсыз зейін кез келген тітіркендіргіш арқылы пайда бола бермейді. Ырықсыз зейіннің көрінуіне төмендегі жағдайлар себеп болады:

а) күшті тітіркендіргіштер (козді аштырмайтын жарық, қанық бояулы заттар, қатты дауыс, мүрын жаратын иіс т. б.), заттар мен қүбылыстардың жаңалығы мен қозғалысы (мәселен, адамның үстіндеп киімінің өзгеруі, дыбыстың, жарықтың артуы не кемуі т. б.);

ә) адамның сыртқы дүниедегі объектілерге қатынас жасауының дәрежесі (қызығу, қажетсіну, көңіл күйінің хош болуы) ырықсыз зейіннің тууына жақсы өсер етеді

Адамның ырықты зейіні әрекетті саналы түрде белгілі ерік күшін жүмсау арқылы орындалуынан керінеді. Ырықты зейінде белгілі бір мақсат қойып, объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына дейін ерік-жігерді сарқа жұмсауды талап етеді. Ырықты зейін мынандай ерекшеліктермен сипатталады;

1) Қандай болмасын бір әрекеттің талабына сай зейінді бағындыра алу үшін іс-әрекетке тікелей кірісу қажет.

2)   Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, алаңдататын нәрселерден бойды аулақтатқан жөн.

3)  Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге шын ықыласпен берілген дүрыс.

4)  Түрлі қолайсыз жағдайларда да жүмыс істеуге машықтану. Мәселен, көңілді алаң қылатын бөгде тітіркендіргіштердің ( тарсыл-гүрсілдерде де) әсеріне берілмей жұмыс істей беру. Бүл зейінді шынықтырудың, оны мықты және шыдамды етіп төрбиелеудің ең жақсы жолы болып табылады.

5)  Зейінді болуды өзіңе үнемі ескертіп отыру керек. Бір сөзбен айтқанда, ырықты зейін деп іс-өрекетті жоспарлы түрде үйымдастыруды айтады.

Зейіннің, екі түрі де бір-бірінен ешқашан қалмай ілесіп отырады. Ырықты зейін ырықсызға, ырықсыз зейін ырықтыға қарай жиі алмасады. Шындығында, адамның үнемі ырықты зейін жағдайында болуы мүмкін де емес. Оқушы алғашқыда жай қызыққан нәрсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан кейін сабақтың мақсатына қарай тікелей қызық емес басқа материалдарға да зейін қояды. Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабақ кейін балаға түсінікті бола бастайды. Бұл кезде оның ырықсыз зейіні сыртқа теуіп, ырықты зейінінің пайда бола бастағаны.

Зейіннің үйреншікті деп аталатын түрі де бар. Үйреншікті зейін — адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай-ақ орындалатын зейін. Мәселен, бала оқуға төселсе, бүл оның түрақты әдетіне айналса, оның зейіні де үйреншікті бола бастайды. Қандай нәрсеге болса да үйреніп, жаттығып алған соң, адамның іс-әрекеті дағдысына айналады. Үйреншікті зейіннің де табиғаты осыған үқсас. Өйткені үйреншікті зейін ырықты зейіннен дамып қалыптасады. Зейіннің қай түрі болмасын іс-әрекеттен нәтиже шығаруға бағытталады. Егер адам жұмысқа өздігінен беріліп істесе, ырықсыз зейіні көрінеді. Бірақ ұзақ жұмысты тікелей қызығып істей беру де оңай емес. Мұндай жағдайда ырықты зейінге орын беріледі. Ылғи ырықты зейінмен жұмыс істеу де адамды қажытып шаршатады. Сондықтан адам жүмысты зейіннің осы екі түрін қатынастыра отырып, үйреншікті зейінмен істеуді әдетке айналдыруы қажет.

Зейіннің негізгі қасиеттері

Зейін жөнінде өнгіме болғанда оның мына төмендегі қасиеттерін еске алады:

А. Зейіннің тұрақтылығы және жинақтылығы

Адамның зейіні бір объектіге немесе бір жұмысқа ұзағырақ тұрақтай алса, оны зейіннің тұрақтылыгы дейді. Мысалы, өндіріс озатының не хирург дәрігердің жүмыс үстіндегі зейінін осыған жатқызуға болады.

Зейіңді бір жерге түрақтатып, жинақтап алу арқасында адам істеп отырған ісін тереңінен түсініп, оның әр түрлі байланыстарын анықтайды. Зейінді тұрақтата алушылық саналы әрекетке өзіңді жеге алудың басты бір белгісі болып табылады.

Зейіннің осы қасиетінің оқу процесінде маңызы зор. Сабақ үстінде баланың назарын көп нәрсеге аудармай, басты бір нәрсеге не белгілі бір әрекетке ғана аударып, оған тұрақтатып әдеттендіру керек. Соңца ғана бала есейген кезде үлкендердің көмегінсіз-ақ зейінін тиісті объектіге жинақтай алатын болады.

Ересек адамдар жұмыс үстінде зейінін 40 минуттай бір объектіге тұрақтата алады. Осындай 10—20 минуттық зейін қоюшылықтан кейінгі бірнеше секундта көңілдің бір нәрсеге белінуі  жұмыстың одан ары ұйымдастырылуына ешбір нұқсан келтірмейді. Қайта бұл секілді тынығу, жұмысты бірнеше сағат бойы жақсы, тұрақтап істеуге мүмкіндік береді. Адам соншалық ерік-жігермен зейін салып жұмыс істеген жағдайда да оқтын-оқтын ойы бөлініп, басқа бір затқа ауып отырады. Осылайша зейіннің бірде өлсіздене, бірде күшейіп тұруын зейіннің толқуы дейді. Тодқу — зейіннің табиғи қасиеттерінің бірі. Мәселен, бар ілтипатпен кітап оқыған адам да анда-санда бөтен ойға түседі, басын көтеріп жан-жағына қарайды. Зейіннің мұндай толқуы, әрине, адамның көңіл аударған нәрсесіне ойының болінуіне, зейінін тұрақтатуына бөгет болмайды. Кейбір адамдардың зейіні толқымалы келеді. Бұған қатты тітіркендіргіштер, күшті эмоциялық әсерлер, сондай-ақ адамның ез еркін жендеп билей алмауы себеп болады.

Зейінді ұзақ уақыт бойы іс-әрекетке жеткілікті жұмылдыру үшін, әсіресе, оның бетен нәрсеге кеңілі ауып кетпеуін ойластыру керек. Бұл кеп күш жұмсауды қажет етеді. Зейінді алаңцатаіьш әр түрлі тітіркендіргіштерге қарсы күресу — қажетті шаралардың бастысы. Мәселен, ысқырған дауыс, қоңыраудың сылдыры, сырнай-керней т. б. адамның тынышын кетіреді. Зейінін жақсы ұйымдастыра алатын адамдар осындай жағдайда да жүмысты тез және сапалы орындайтыны байқалады. Адамды алаңдататын нәрселер кеп болғанмен, олардың барлығы да кесел тигізе бермейді. Мәселен, машинаның дүрілі, музыканың өуені зейінді аударатын тітіркендіргіш болғанмен, оларға шыдап отыра беруге болады. Ал қасындағы адамның айқай-шуы, реніш т.б. адамды күштірек алаңдатып, жұмыс істетпейді. Әрине, бұларды жоюдың мүмкіндігі болмаса, оған кеңіл аудармай, сабырлылықпен жұмыс істей беруге болады. Әрине, бүған ерік-жігер қажет. Осындай ыңғайсыз жерлерде жұмыс істей алушылық — адамның жақсы қасиеттерінің бірі. Мәселен, орыстың атақты жазушысы А.П. Чехов жас кезінде кеп әңгімелерін ойын-күлкі, той-думан үстінде жазса, ал Мусоргский   мен   Бородин   ездерінің   опералық шығармаларын қонақта отырып-ақ жаза беретін болған. Қандай жағдайда да адам зейінге кедергі келтіретін нөрселерді жеңе алатын болуға тиіс. Тіпті тының жерде отырып жұмыс істеуді үнататын адамдар да езін ыңғайсыз жағдайларға теселттіріп, кез-келген жағдайда жұмыс істей алатындай қабілетке ие болуы тиіс.

Ә. Зейіннің аударылуы

Зейіннің аударылуы деп бір объектіден екінші объектіге назарымызды кешіруді айтады. Физиологиялық түрғыдан мидағы оптималдық қозудың ауысуы. Зейінді тез аудара білу қабілеті кебінесе жүйке процестерінің езгермелілігіне байланысты. Кейбір адамдар бір жүмыстың түрінен екінші бір жұмысқа жеңіл кешеді, зейін қойып жаңа жұмысты тез меңгеріп кетеді. Бұл икемді, оңтайлы зейіннің керінісі. Екінші біреудің зейіні, керісінше, басқа объектіге қиындықпен ауысады. Зейінді тез аудара білу келденеңнен кез келген әсерлерге кідірусіз жауап беруде аса қажет. Мәселен, машинистерде зейінді тез аудара білу қасиеті женді жетілмеген болса,  олардың жұмыста түрлі сәтсіздіктерге ұшырауы мүмкін. Мектеп жағдайында балалардың   зейінін   бір   пәннен   екінші   пәнге, бағдарламаның бір белімінен екінші беліміне, жұмыстың бір түрінен (үй тапсырмаларын сүрау) екінші түріне (жаңа сабақты тыңдау кезі) үнемі аударып отыруға тура келеді. Зейінді аудара алу оқушының ерік сапалары біраз дамыған кезде, өсіресе оқу материалдарын түсінген жөне оларды ұмытпайтындай етіп меңгерген жағдайда ғана мүмкін болады. Мұғалімнің материалды жүйелі етіп, бір ізбен жақсы тұсшдіруі, өткен материалды дұрыс қорытуы, оқылатын жаңа тараудың мақсатын айқындауы, жаңа материалды тыңдауға және түсінуге оқушылардың дайындығын тексеру т.б. зейіннің дұрыс аударылуына себепші болады.

Б. Зейіннің бөлінушілігі

Адам санасының бірмезгілде бірнеше өрекетті атқара білу мұмкіншілігін зейіннің бәлінушілігі дейді. Адам зейінін екі-үш нәрсеге бөле алады.

Зейінді бір уақытта тұрлі объектіге бөлуге болатындығын арнаулы зерттеулер көрсетіп отыр. Мәселен, оқушылар өздері есеп шығарады, сонымен қатар осы кезде басқа оқушының тақтаға шығарған есебін бақылайды, оның сөзін тыңцайды т. б. Студенттер бір мезгіл іщінде лекция тыңдайды, түсінгенін жазып отьшады кітап оқып отырып, конспект жазады. Еңбек процесінде зейін бөлінуінің маңызы бәрінен де зор. Қазіргі кездегі өндірістің онан сайын автоматталынуы адам зейінінің бөлінушілігін ерекше дамытуды қажет етеді. Ал машина жүргізушілерге (машинист, шофер т.б.) бірнеше нәрсеге зейін бөлушілік қаншама маңызды екеңдігі түсінікті. Олар бір кезеңде руль механизмін басқарады, жолға назар аударады, тормоз береді және т. б… Бұл операциялардың әрқайсысы зейінді өте шеберлікпен бөле білуді қажет етеді. Мүғалімдік қызметте де зейінді бірнеше объектіге бөле білудің маңызы зор. Мүғалім бір мезгілде сабақтың мазмұнын, формасын сабақ оқыту жоспарына сәйкес тексеріп отырады, барлық сынып ұжымы мен жеке оқушылардың тәртіп сақтауын, сабаққа қалай қатысып отырғанын байқайды. Тәжірибесі аз, жас мұғалім кейде барлық сыныпты не жеке оқушыларды, не өзінің айтып тұрған сөзін бақылай алмай қалады да зейінін бытыратып алады. Осының салдарынан сыныпта сабақ нашар үйымдастырылуы мүмкін. Зейінді екі объектіге бірдей бөлу үшін ең кемінде біреуіне іскер болу және мұндай объекті бір-біріне байланысты болуы шарт. Зейінді бөлудің физиологиялық негіздері жөнінде И. П. Павлов былай дейді: «…біз бір іспен, бір оймен айналыса жүріп, өзіміз әдеттеніп кеткен тағы басқа бір істі істей жұреміз, яғни сыртқы тежелу механизмі бойынша, ми сыңарларының тежелудегі бөлімдерімен, қызмет істейміз, өйткені біздің басты ісімізбен байланысты ми сыңарларының пункті бұл кезде қатты қозуда болады».

В. Зейіннің көлемі

Зейіннің көлемінің бір уақыттың ішінде оның қамтитын, объектілерінің санын айтады. Зейін көлемін анықтауға байланысты жасалған тәжірибелер тахистаскоп деген аспаппен тексеріледі. Адам бір мезгілде (секундтың 1/10 бөлігінде) орта есеппен әр түрлі 5—9 әріпті қамти алатынын, 12—14 әріптен түратын мағынасы бар сөзді де осы мерзімде қамтитынын көрсетіп отыр. Мектеп оқушыларының, әсіресе, бастауыш сынып оқушыларының зейін көлемі ересек адамдардың зейін көлемдеріне қарағанда шағын болатындығы сабақ үстінде мұғалімнің есінде болуға тиіс, сондықтан да оқушыларға бір мезгілде сан жөнінде де, сапа жөнінде де белгілі зейін көлемінен артық мөлшерде материал беруге болмайды. Оқушылардың зейін көлемі бір-бірімен байланыспаған элементтерді қабылдаса, нашар өсетіндігін, ал логикалық байланысы бар элементтерді қабылдаса, олардың зейін көлемін өсіретіндігін мұғалім еске алуы қажет.

Зейін көлемін арттыру үшін мүғалім балаларды комплекс заттарды байқай алуға, оларды бір объект ретінде қабылдауға машықтандырғаны дұрыс. Көрнекі құралдардағы сөздер тым ұзақ болмай, ондағы сөздердің ең бастыларын бірден оқып тұсіну үшін әріптерді түрлі бояумен безендіру қажет. Соңғы айтылған тәсіл де бала зейінінің көлемін өсіруге жағдай жасайды. Физиологиялық түрғыдан зейін көлемін өсіріп, үлғайту мидағы оптималдық қозуы бар алапты кеңейте түседі. Бұл бірнеше қозулардың бір қозу жүйесіне бірігуі болып табылады. Бірден біраз нөрсені қамти алатын зейінді көлемі кең зейін дейді де, объектілерді жөндеп қамти алмайтын зейінді көлемі тар зейін дейді. Зейіннің тар, келемдісі де жарамсыз қасиет емес. Әңгіме істен дүрыс нәтиже шығара алуында. Адамның мамандығы, айналысқан ісі оның зейініне әсер етпей қоймайды. 

Зейінді тәрбиелеу жолдары.

Балаларда тілдің шығуына байланысты ырықты зейіннің саңылауы ба.йқала бастайды. Ырықты зейін үлкендердің ықпадымен, балаларға түрлі талаптарды орындатып үйретуіне орай дамып отырады (тазалық сақтау, ойыншықтарын, киім-кешектерін жинастыру, үлкендердің айтқанын тыңдай білуге баулу т. б.).

Мектеп жасына дейінгі балалардың зейінінің қалыптасуында ойын әрекеті ерекше орын алады. Ойын арқылы бала түрлі объектілерді көреді, естиді, байқай алады, фактілер мен қүбылыстарды бір-бірінен ажыратып, оларға назар аудара бастайды. Балаларда зейіннің түрлі қасиеттері (келемі, бөлінуі, түрақтылығы т.б.) жақсы байқалады. Бұлардың бәрі үлкеңдердің басшылығымен жетіледі.

Мектеп — оқушылардың зейінін оқу-төрбие процесінің талаптарына байланысты жүйелі түрде қалыптастырып дамытатын негізгі орын болса, ал мұғалім — балалардың зейінін тәрбиелейтін негізгі түлға. Бұрын ойыннан басқаға коңіл бөлмей келген бала оқуға бірден беріліп кетпейді, сабақтың басынан аяғына дейін отыруға оның шыдамы жетпейді. Олардың алғашқы кезде сабақтың аяқталуын асыға күтіп отыратындары да осыдан. Балада ырықсыз зейіннің басымырақ болуы ой-өрісінің корнекілігіне де байланысты. Мәселен, бірінші сынып оқушылары түрлі нәрселерді санағанда, көбінесе олардың сыртқы формасына, бояуына көңіл аударады да, ең негізгі міндеті — есеп шығаруды ұмытып кетеді. Бұл жастағы балалардың зейініндегі екінші бір ерекшелік зейін колемінің оте тар келетіндігі. Мұғалім осы жағдайды есінде қатты ұстағаны дұрыс. Ол сабақты бала ұғымына түсінікті, тіл жағынан жеңіл етіп берсе, көрнекі қүралдарды тиісінше пайдаланса, бала зейіні бір объектіге тұрақтала түседі де, зейіннің болінуі кемитін болады. Оқушы зейіні негізінен сабақ үстінде тәрбиеленеді. Сабақтың әрбір минуты бала зейінін билеп алмайынша, мұғалімнің созі оның көкейіне қонбайды, қиялын толғандырмайды. Бір сөзбен айтқанда, зейінсіз өткен сабақ өзінің мақсатына жете де алмайды. Зейін -тәрбиесінде әрбір мүғалімнің еске алатын кейбір шаралары мына төмендегілер:

Бұл жөнінде К. Д. Ушинский былай деген: «Балаға оқуды қызықты ете білу керек және сонымен қатар, оларды қызықтыра қоймайтын тапсырмаларды да бүлжытпай орындауды талап ету керек, бүл жүмысты орындағанда бір жағын басым етіп жібермей, екі жағын теңестіру арқылы еріксіз зейінді тудырып отырумен қатар, балада белсенді зейін шамалы болғанына қарамастан оны жаттықтырып отыру керек».

2. Бұкіл сьшылқа не жеке оқушыларға берілетін тапсырмалар дәл, анық, қысқа болып кслсін.
3. Бала қайда жұрсе де (мектепте, ұйде, далада) байқағыштыққа тәрбиеленуі тиіс.
4. Зейінді күштіжәнеғүрақты ететін құбылыстың бірі — ерік. Сондықтан зейін тәрбиесін ерік торбиесімен үштастырьш отыру қажет.
5. Төменгі сынып оқушыларының жүйке жүйесінің әлде де болса, «қатая» қоймағандығы еске алынсын. Олардың шаршап кетпеуін қадағалау, орынсыз жалықтырмау, ауыр, жеңілдігі әр түрлі пәндерді кұнделікті сабак кестесіне талапқа сай орналастыру секілді мәселелер де зейін тәрбиесіне қатысы бар шаралар.

Оқушылардың зейінпн дүрыс қалыгітастыруга мұғалімнің жеке басының үлгі-өнегесінің де маңызы зор. Егер мұғалімнің өз зейіні дұрыс ұйымдаспаған болса, яғни, ол бірссе оқытып тұрған сабағына, біресе сыныптағы оқушыларға.алаңдап, нені бастап, ңені қойғанын есінен шығарса, ондай мұғалім оқушылардың зейінін дұрыс тәрбиелей алмайды.