Биологиялық ұлпалардың әрекеттесуінің физикалық негізі. Медицинада ультрадыбыстық зерттеулерді қолдану.

 

Электромагниттік факторларды  медициналық

Құралдарда қолданудың физикалық негіздері

Негізгі бөлім:

  1. Адам ағзасына лазерлі сәуленің әсері
  2. Адам ағзасына ультрадыбыстың, инфрадыбыстың және электромагнитті радиотолқын сәулелерінің әсері
  3. Инфрадыбыстың әсері.

Электромагниттік факторларды  медициналық  құралдарда қолданудың физикалық негіздері   

Диагностикалық  және   терапевтік  құралдардың   ішінде    табиғаты бойынша  электромагниттік(ЭМ)   физикалық  факторды(ФФ)   қолданатын  медициналық  құралдар   ең   көп  таралған,   әрі   жиі   қолданылатындар санатына  жатады.   Сонымен   ЭМ  факторларды  қолданудың  физикалық негізін және оларды қолдану туралы  баяндайық.  Алдымен   осындай   ФФ  жататын   электр  өрісі  мен  оның потенциалын,   электр тоғын,  электр кедергісін, магнит өрісін және ЭМ тербелістер  мен  толқындарды  диагностикалық  және   терапиялық

мақсаттарда қолданудың ерекшеліктерімен және осындай ФФ қолданылатын медициналық  құралдармен  және  осы  тақырыптарды  болашақ  дәрігерлерге  оқытуда  басты  көңіл  аударатын  теориялық  мәліметтерді,  сонымен  қатар   оны  оқу процесінде қолдануды   талдайық.

А)   Адам   денесін   құрайтын   сұйықтар   негізінен   оң  және  теріс зарядталған   бөлшектерден  құралады,  олай  болса   тірі  ұлпалардың,  ішкі мүшелердің  потенциал  көзі  болуы   шартты  нәрсе.  Тек  мұндай  потенциалдардың   өзгеру  заңдылығы   тірі  ағзадағы   процестерге,  оның ішінде  жүректің,  мидың,  бұлшық  еттің,  қан  тамырланының,  т.б. физиологиялық  күйіне  тікелей  байланысты  болуында.  Осыған  байланысты

жүрек  еттерінің  қозуы  кезінде  пайда  болатын  потенциалдар  айырымын  өлшеу  әдісін   электрокардиография(ЭКГ),  ал  осы  өзгерістің  графигін электрокардиограмма деп атайды.

Физикалық  тұрғыдан  жүрек  биопотенциалын  пайда  болуы  мен  оны өлшеудің   теориясын 1903  жылы  ұсынған  Голландық  ғалым  В.Эйнтховен болатын. Ол  жүректі,   уақыттың  өтуіне  сәйкес   кеңістікте  айналып  тұрған

электрлік  диполь  ретінде,  яғни  «диполь-жүрек»  түрінде  қарауды  ұсынды және  жүректің  электрлік  осі  «диполь-жүрек»  осімен  сәйкес  келеді  деп саналды.  Осындай  диполдың  айналысындағы  нүктелердің  арасындағы

потенциалдар  айырымының  шамасы   сол  уақыт  моментіндегі  диполдың  кеңістіктегі  орналасуына  тікелей  байланысты  болады,  олай  болса   уақыт өтуіне  байланысты «диполь-жүрек»  потенцилының   шамасы   белгілі  бір заңдылықпен  өзгереді  және  оның  пішіні(графигі)  арқылы жүректің  физиологиялық күйін  сипаттауға болады [18,92б; 24,276б; 26].

Жүрек  биопотенциалының шамасы өте  аз 0,1-1,5 мв, ұзақтығы 0,04 – 1,0  с,  жиілігі 10-200  Гц   аралығында  болғандықтан,  оны   тіркеуде  сезімталдығы  өте  жоғары  күшейіткіштер   қолданылады.  Сондықтан   ЭКГ күшейткіштеріне  өте  үлкен  талаптар  қойылады,  ол  барлық  сигналдарды бірдей,  жиілігі  мен  формасын  бұрмаламастан  күшейтуі  тиіс,  бұл  шарт орындалмаған   жағдайда  алынған  ЭКГ  сигнал  арқылы   дәл  диагноз  қою  мүмкін болмайды [ 27,183б].

Осы  тақырыптарды  өткенде   электрокардиограммадағы P, Q, R, S, T және U  тістер   жүйесінің  пайда  болуының  жүрек  циклдарына   сәйкестігін ашып  көрсетуге    басты назарды    аудару   қажет,  сонымен  қатар   қалыпты  және   ауытқуы  бар  ЭКГ  салыстыру  қажет.  Потенциалды  өлшеуге  қажетті

электродтарды  адам денесіне: стандарты, кеуделік және  күшейтілген деген түрде  орналастырады (жалғайды).

Жүрек,  қан  тамырлары  жүйесінің,  т.б.  көптеген   ауруларды

диагностикалауда   ЭКГ  негізі   және  басты   әдіс  болып  саналады,  мысалы жүректің ишемиялық ауруын, жүрек ритмнің бұзылуын, т.б. тек осы әдіспен анықтайды [28, 207б].

ЭКГ  бір  немесе  көп  каналды  болып  бөлінеді.  Бір  каналды  ЭКГ-та  сигнал  әр  тармақ  бойынша  кезекпен  жазылады,  ал  көп  каналды  ЭКГ-да барлық  тармақтардан  келген  сигналдар  бір  мезгілде  жазылады,  сонымен қатар ЭКГ- та  басқа да мәліметтер жазылуы мүмкін, ал қабылданған  ЭКГ-ні компьютердің  арнаулы  бағдарламасы  талдайды,  алынған  мәліметтерге сәйкес   тиісті    диагнозды  ұсынады, оны   толықтыру,  тиісті  өзгертулерді енгізу  дәрігердің  міндеті.

Қазіргі заманғы теле мен компьютерлік техниканың қарқынды дамуы,  ұзақта орналасқан  ауылдағы  ауруханадағы   пациентерден ЭКГ  сигналдары  теле және  интернет жүйелері   арқылы   қабылда,  тиісті шешім   қабылдауға  мүмкіндік  беруде[18, 40б; 29].

ЭКГ  ең  көп  тараған   медициналық  диагностикалық  құрал  болып саналады,  оның   құрлысы  мен  жұмыс  істеу  принциптері  туралы  толық мәлімет « Медицинская техника »   және т.б. оқулықтарда берілген.

Б)  Жүректің   кардиоцикл  ішіндегі  кеңістік   бойынша  өрісін  тіркеуді  векторэлектрокардиография (ВЭКГ) деп атайды. Мұндай әдістің  негізіне  «диполь-жүрек»  вектор  үшының  айналу  барысында  сызатын   қисығының   кеңістіктегі   проекциясы, яғни  барлық  тармақтардан бір мезгілде  алынған

потенциалдар  айырмасының  векторлық   қосындысы  түрінде  монитордың  экранында  пайда  болатын  кескіні  алынған. Ол  тұйық  сызық-  тұзақ  пішінді болып  келеді,   осыған  байланысты   үш  түрлі   Р, QRS   және T  тұзақтары

пайда  болады.  ВЭКГ  арқылы   алынатын   мәлімет   толық  болуына  сәйкес оның диагносткалық  мүмкіндігі де  мол болады. ВЭКГ  құрлысы мен жұмыс істеу принциптері туралы толық мәлімет «Медицинская техника »   және т.б. оқулықтарда берілген.

В)  Ми  биопотенциалдарын  өлшеу  әдісін  электроэнцефалогафия (ЭЭГ)  деп  атайды.  Бұл  әдісте,  бастың  тері  қабатына  орнатылған  көптеген электродтар арқылы  ми қыртысының  қызметі  нәтижесінде  пайда болатын

постсинаптикалық  потенциалдарды  өзгерісін  жазу  деп,  ал   оның   графигін электроэнцефалограмма деп   түсіну қажет.  ЭЭГ сигналының  жиілігі 1-125 гц,   потенциалы 5-150  мкВ   аралығыда  жатады.  ЭЭГ  кезінде  жазылған сигналдарды жиіліктеріне,  амплитудасына және фазасына  сәйкес мынандай

түрлерге бөледі: альфа  ритмді, оның  жиілігі 8 -13 Гц,  потенциалы  40-70 мкВ;  бета  ритмді,  оның  жиілігі 13-35  Гц,  потенциалы 10-30мкВ;  гамма ритмді, оның жиілігі 40-100 Гц, потенциалы 10-20 мкВ тең болады. Сонымен қатар  1-3 Гц, амплидудасы 50-150 мкВ сигналды дельта ритмді; жиілігі 3-8

Гц, ампитудасы 50-100мкВ тета ритмді деп атайды және мұндай  сигналдар арқылы   адам миының физиологиялық  күй  сипатталады. Мысалы,  қалыпты күйдегі  адам  миының   ЭЭГ-да   альфа  ритмі  басым  болып,  оны   сыртқы тітіркендіргіш  жарық  көзі   арқылы   тежеуге  болады,  ал  бета,  гамма

ритмдерінің   пайда  болуы  ми  қыртысы   нейрондарының   қозуынан  деп есептелінеді [18, 111б; 20, 181б].

ЭЭГ  арқылы  мидың, бас сүйектің  зақымдануын анықтауда, инсульт, эпилепсия,  психикалық  жағынан  дамудың  тежелуі  т.б.  ауруларды  диагноздауда  қолданылатын  негізгі  әдіс  болып  саналады.

ЭЭГ   құрлысы  өте  күрделі  медициналық  құралдар  қатарына  жатады, оның күшейткішінің  өзіндік  шуы  өте  аз  болатын  схемалардан  жасайды, оның    құрлысы  мен  жұмыс  істеу  принциптері  туралы  толық  мәлімет «Медицинская техника»   және т.б. оқулықтарда қарастырылған.

Г)  Тірі  ұлпа  немесе  биологиялық   денелерде  электр  өткізгіштік  пен  диэлектриктік   қасиет    қатар   байқалады.  Биологиялық  ұлпаны  құрайтын органикалық  заттар –диэлектрик  тәрізді  қасиетке  ие  болса,  адам  ағзасын құрайтын  сұйық –  электролит,  ал  жасушы  болса –  конденсатор  тәріздес [210,148б;240,166б].  Осындай   қасиеттің   арқасында,   электромагниттік  факторлардың  әсерінен  биологиялық   денелерде   көптеген   құбылыстар  байқалатынын  өткен   таруларда   айтқан  болатынбыз.  Сондай   қасиеттің біріне   реография (РГ)   құбылысын  жатқызуға  болады.   Реография  деп – шамасы төмен, бірақ жиілігі жоғары тоқтың тірі ұлпа, адам мүшелері  немесе  адам денесінің  белгілі бір  бөлігі арқылы өткен  кездегі олардың  кедергісінің

өзгеруін  график түрінде тіркеуді  атаймыз. Алынған мәлімет арқылы аталған биологиялық дененің физиологиялық күйі анықталынады. Жоғарыда аталған  қасиетінің   нәтижесінде   биологиялық  денелердің   толық  кедергісі-  импеданс  деп  аталынатындығына  және  бұл  шаманың   ток  жиілігіне,

биологиялық  денелердің  σ  меншікті  электрлік  және  ε  диэлектрлік өтімділігіне  тікелей   байланысты  болатындығының   физикалық  табиғатын ашып көрсету оқу процесіндегі негізгі моментердің бірі деп санау қажет.

РГ тағы бір  түрі  электроплетизмография (ЭПГ) деп аталынады. Бұл әдісте   тірі  ұлпа,  адам  мүшесі   немесе   адам  денесінің   белгілі  бір   бөлігі арқылы   ағып өткен қан  көлемінің әсерінен дене  импедансының  өзгерісін   тіркеуді   атайды  және  осы  мәліметтер  арқылы   зертеліп  отырған  мүше арқылы  ағып  өткен  қанның  мөлшері  мен  жылдамдығын  анықтайды. Сонымен қатар биолгиялық денедегі  қан тамырларының  күйін және ондағы патологиялық өзгерістерді   диагноздауға  мүмкіндік береді.

Осы  әдіс  арқылы  мидағы  қан   айналысын   анықтауды

реоэнцефалография (РЭГ)  деп  атайды.  Аталған  диагностикалық  құралдар арқылы  алынған   графиктерді   талдау,  құралдың  құрлысы  және  онымен жұмыс істеу туралы мәліметтер  «Медицинская техника» оқулығында толық түсіндірілген.  Аталған 3  әдісте  бірдей  медициналық  құрал –  реограф  қолданылады,  тек  әр  әдіске   сәйкес  реографқа  қосымша   қондырғы жалғанады.

Бұл   диагностикалық  әдістерде   жиілігі  жоғары  тоқты  қолданудың  басты себебі ретінде  адам терісінің электрлік кедергісінің өте үлкен болуын  атаған  жөн,  зертеулерге  сәйкес оның  электрлік  кедергісі  2 ⋅ 103   дан  6  ⋅  10

3 Ом   дейін   жетеді.  Импедансты  өлшеу  кезінде  мұндай  үлкен кедергілерден  өту,   тек   жоғары  жиілікті   токтарды  қолдану  арқылы  қол жеткізуге болады, мысалы  ток жиілігі 200-300 кГц     болғанда тері кедергісі

50-300  Ом  дейін  төмендейді,  оның   сиымдылық  кедергісінің  әсері байқалмайды,  яғни   импеданс   мәні  тек  кедергінің   активті  құраушысына байланысты  болады.  Осы   мақсатта  қолданылатын  РГ,  ЭПГ,  РЭГ

құралдарында 30-80 кГц  жиіліктегі, шамасы өте төмен  токтар қолданылады.

Биологиялық  денелердегі  қан,  бұлшық  ет,  т.б.  кедергісі  активтіге жатады.  Жүректің  систол  циклына  сәйкес  келетін  мезгілде,  жүректен  қанның белгілі бір көлемі белгілі бір  жылдамдықпен артерияға қарай ағады, соның әсерінен  мүшелердің, қан тамырларының  көлемі  ұлғаяды, ал диастол

циклына  сәйкес  мезгілде,   керісінше   олардың   көлемі  кеміп,  қанның  ағу жылдамдығы  азаяды,  осы  құбылыстардың  әсерінен  адам  ағзасының  ішкі мүшелерінің, тамырлардың т.б. қан жеткен  аймақтардың  электрлік кедергісі белгілі  бір  шама  арасында  өзгеріп (кеміп-артып)  отырады.  Сондықтан  импеданс  көрсеткіші  арқылы   тамырлармен   қанның   ағу  сипатын,  оның  көлемін,  тамырдың  созылу   дәрежесін,  т.б.  диагностикалық  мәліметтерді  анықтаймыз[20,170б]. РЭГ әдісі қан тамырлар жүйесінің күйін (атеросклероз, гипертония),  мидың  қанмен  қамтамасыз  етілуін (инсульт, ісік,),  т.б. ауруларды  диагноздауда қолданылады [30, 121б].

Д)  Электр  өрісін  терапиялық  мақсатта  қолданудың   тарихы   ертеден басталатындығы туралы осы ғылыми зерттеу жұмысының  басындағы тарихи шолуда  айтылған  болатын,  ендігі  жерде  біз  осы   мәселені  ашып  көрсетуді және  оны  оқу  процесінде   қолданудың  кейбір  жақтарына   тоқталуды жөн көріп  отырмыз.

Адам ағзасмына өте жоғары кернеулі электр өрісімен әсер ету арқылы емдеуді  франклинизация  деп атайды. Бұл әдісте бір электрод адам денесі немесе  емделетін  аймақтың  үстіне(жанына)  ілінеді (орнатылады),  одан 6-10 см қашықтыққа екінші  электрод  орнатылады. Екі  электрод (адам-электрод) арасындағы  ауа қабаты  конденсатордағы  диэлектриктің  міндетін атқарады және  оның   кедергісі   үлкен  болғандықтан   құралдың   өндіретін   жоғары кернеуі   толығымен  осы  аймаққа  түседі.  Жоғары  кернеу  әсерінен  пайда болатын  электр  өрісі  әсерінен  электродқа  қарсы  орналасқан  ұлпада  молекулалардың   поляризациялану  құбылысы  байқалады,  соның  әсерінен электр  өткізгіштігі  жақсы  аймақтарда   микротоктар  пайда  болады,  ол  өз

жағынан  сол  ортадағы иондардың  ара  қатынасын  өзгертеді. Сонымен  қатар электродтар   аймағыда  электр  разряды  әсерінен  ауа  молекулалары ионданады.  Ауа  қабатында  пайда  болған  озон,  аэроиондарды  жұту  нәтижесінде   қан  тамырлар  мен  капиллярлардың  кеңуі   болады,  осындай  құбылыстардың  нәтижесінде  қан  айналысы  мен  заттардың  алмасуы жақсарады,  т.б.  оң  процестер  орын  алады.  Аталған  терапиялық   емдеу шаралары  10-50 кВ кернеу өндіретін,  АФ-1-1, ФА-5-5, т.б. құралдармен іске асырылады.

Соңғы жылдары осы әдіске өте ұқсас   аэроионотерапия деп аталатын  терапиялық  әдіс  кең  түрде    қолданылуда.  Бұл  әдісте   емдеу   шаралары, жоғары  кернеулі  электр  өрісімен  өндірілген  оң және  теріс  иондар   арқылы іске асырылады. Емдік шаралары үшін оң  және теріс зарядталған иондардың

қатынасы 0,1-0,2 болуы шарт. Мұндай  емдеу  істері «Озотрон», «Ионотрон»  «АГЭД-01»  құралдары арқылы  іске асырылады.

Аталған  терапиялық әдістер мен құралдар нерв жүйесінің  бұзылуын, неврастения, т.б. ауруларды емдеуде қолданады.

Е) Адам денесіне бекітілген электродтар арқылы, оның  ағзасына емдік

мақсатта  күші   мен  кернеуі  төмен   тұрақты  тоқпен   әсер  етуді

гальванизация деп, ал  электр тогы көмегімен дәрілік заттарды адам  терісі арқылы   ішкі  мүшелерге  жеткізуді  электрофорез   деп  атайды[242]. Шын мәнінде,  көп  жағдайларда   осы  екі  әдіс  бір  мезгілде  жүргізіледі.  Адам терісінің электрлік кедергісінің өте жоғары болуы себепті, адам ағзасына ток

негізінен  май мен  тері бездері, жасушы  аралық кеңістік  арқылы  енеді. Ток

эпидермис  пен  тері  асты  май  қабатынан  өткен  соң,   одан  ары  жасушы  аралық бос кеңстік, қан мен лимфа  тамырлары бойымен, нерв және бұлшық ет   қабықтары  арқылы  тарап,  электродтар  орналасқан   аралықтағы  ойша сызылған  түзуден   көп   ауытқиды. Осы  құбылыс   нәтижесінде   ұлпаларда

иондық  асимметрия  қалыптасады,  яғни  катода К+, Na+,  анодта   Ca2+, Mg2+иондарының  концетрациясының  басымдығы  орнайды,  нәтижесінде   катод қоздырушы, ал анод электроды тезеуші әсер етеді. Сонымен қатар ұлпадағы

байланысқан  иондардың  біраз бөлігінің  еркін күйге көшуіне  байланысты олардың   белсенділігі  артады,  соның  арқасында   ұлпаның  физиологиялық белсенділігі  артады,  яғни  гальванизацияның   ынталандырушы  қабілетінің   сыры осы болып табылады, сондай-ақ электроосмос құбылысы да байқалады [28,46-48б].  Осы  аталған   құбылыстар   ол  өз  кезегінде  жасушыдағы  құбылыстарға,  ондағы  биофизикалық,  биохимиялық  және  физиологиялық процестердің   жүру  жылдамдығына  әсер  етеді.  Гальванизациялық  емдеу әдісінде негізгі терапиялық көрсеткіш болып ток тығыздығы алынады, оның мәні әр түрлі болады. Мысалы, функциялдық ауытқуларды қалпына келтіру немесе  ынталандыру  үшін  жүргізілетін  гальванизация  тоғының  тығыздығы 0,03-0,05 мА/см2 болуы  тиіс,    токтың  максимал мәні 0,1 мА/см2

артпауы  қажет. 4-5 айлық жас бала үшін  0,02 мА/см2; 5-12 айлық үшін 0,03 мА/см2болса, 1  және онан үлкен жастағылар үшін  0,07-0,08 мА/см2болады.

Гальванизация  арқылы  перифериялық  және  орталық  нерв  жүйелерін, радикулитті,  ми  және  жұлын  қан  айналысының  бұзылуы,  т.б.  көптеген ауруларды емдеуде қолданады.

Электрофорез емдік әдісінің негізіне  тұрақты токтың электр өрісіндегі  дәрілік  заттардың (иондардың)   қозғалысы  жатады.  Электролиттік диссоциация теориясына сәйкес  сұйықта еріген дәрілік заттар оң және теріс иондарға ыдырайды. Электрофорез  кезінде адам ағзасына «катиондар» анод электродынан, «аниондар»  катод  электродынан   ендіріледі.  В.С.Улащиктің

зертеулеріне  сәйкес  электрофорез  кезінде  дәрілік  заттар  тері  астында жиналып   иондар «депосын»  құрайды.  Соңынан  олар   қан  және  лимфа тамырлары арқылы бүкіл ағзаға тарап,  терінің нерв рецепторларына үздіксіз және  ұзақ мерзімді  әсер  етеді. Электрофорез  әдісі  арқылы  120  астам  дәрі адам  денесіне  ендіріледі және  көптеген  ауруларды  емедеуде  осы  әдіс   кең түрде қолданылады[30,31].

Соңғы жылдары  электрофорезді әр түрлі жиіліктегі айнымалы токтар, ультрадыбыс,  магнит  өрістерін,  лазер  сәулесін,  т.б.  физикалық  факторлар арқылы  жүргізуде   және  олардың   емдік  шараларының   жақсы  нәтиже  беретіні туралы  зертеулер  нәтижесі  жариялануда.  Осындай жұмыстардың қатарына     ультрафонофорезді,  яғни  УД  арқылы  теріге жағылған  дәрілік заттарды денеге ендіруді жатқызуға болады. Осы мақсатта интенсивтілігі 0,2-0,8 Вт/см2

болатын УД қолданылды. Жүргізілген  зерттеулер  дәрілік майлар мен гельді, гормондарды, дәрілік ертінділерді, т.б.  заттарды осындай әдіспен  теріге  жылдам   ендіруге  болатындығын  және  оның   терапиялық  әсерінің  күшейетінін  көрсетті.  Сонымен  қатар  қазіргі  кезеңде  магнитофорез,

лазерофорез,  вакуумэлектрофорез,  т.б.  сияқты  қосарланған   терапиялық әдістер  қолданылуда[31].

Электрофорез және гальванизация  емдік шараларын «Поток1», «АГН-32»  құралдарымен  жүргізеді,  олардың   құрлысы  мен  жұмыс  істеу принциптері  туралы  толық  мәлімет «Медицинская  техника»    және  т.б. оқулықтарда берілген.

Ж) Кернеуі  мен  жиілігі төмен  импульсты(айнымалы) токтарды  емдік мақсатта   қолдану  кең  тараған   әдістердің  біріне  жатады.   Осы  мақсатта пішіні (формасы) әр түрлі, жиіліктері  10 000 Гц дейінгі,  модуляцияланбаған және  түрлі  дәрежеде  модуляцияланған  тоқтар   қолданылады.  Мұндай

терапиялық әдістерге:  электрұйқы,  диадинамотерапия,амплипульс-

терапия,  электрмен  тітіркендіру,  электрокардио  тітіркендіргіш, интерференц  терапия,  флюктуоризация   т.б.  жатады.  Осы  тараудың  басында,   біз   импульсты  токтарды  қолданудың  физикалық  негізіне  тоқталған  болатынбыз.  Енді  осы   проблеманы   тереңдеу   тұрғыдан  қарастырайық.

  1. Күші мен жиілігі төмен  импульсті токпен  орталық нерв  жүйесіне  тікелей  немесе  рецепторлық   аппарат  арқылы  əсер  ету   нəтижесінде  оның функционалды күйін  қалпына  келтіру əдісін  электрұйқы(ЭҰ) деп атайды. Ток күші 0,5-10 мА, кернеуі 12-18 В,  жиілігі 100 Гц, пішіні  төрт бұрышты электр тогының  миға əсерін алғаш рет  жануарларға сынаған S.Leduc (1902),  жануарлардың   ұйқы  күйіне  түсіп,  импульсті  ток   наркоздың   əсеріндей  \болатындығын  хабарлаған,  кейінен   мұндай  токың    зиянды  əсерлері  де болатындығы анықталды.

Кейінгі  жылдары  жүргізілген   зертеулер  нəтижесіне  сəйкес (В.А. Гиляровский,  Н.М.Ливенцев 1953;  В.М.Банщиков,  Е.И.Куликова 1972; J.Brand, B.Basstein 1972 ) ұзақтығы 0,2-0,3 мс, жиілігі 1-20 Гц  төрт бұрышты импульсті  ток  əсерінен  пациентер  физиологиялық  ұйқы  күйіне   түсетініне жəне  оның  емдік  əсері  болатындығына  көз  жеткізілді,  сондықтан  мұндай  терапиялық  əдісті  электрұйқы  деп  атайды.  Бұл  əдісте  электродтар «көз ұясына  жəне  бастың «желке-қарақұс»  аймағына   бекітіледі.  Электродқа берілген  импульсті  ток  əсерінен   аталған  аймақта  пайда  болған   сигнал  рефлекторлық  доға  бойымен  тарап,  таламусқа,  онан  соң,  ми  қыртысына жетеді,  соның  əсерінен   мидың   белсенділігі  төмендейді [28,77б; 30,50б].

Импульсті  токтардың   əсері   оның   пішініне (график  түріне), оның ұзақтылығына,  жиілігіне,  импульстің  тіктігіне,  импульстің  басқа  да параметрлеріне тікелей байланысты болады.

Электрұйқы  əдісімен   орталық  нерв  жүйесінің,  гипертоникалық, ишимиялық  т.б.  ауруларды  емдеуде  қолданады.  Осы  мақсатта  ЭС-2,  ЭС-4 құралдары арқылы 2-8 мА, жиілігі 5-20 Гц, 40-100 Гц аралықтағы токтарды

пайдаланады.  Аталған   құралдардың  құрлысы  мен  жұмыс    істеу  туралы толық мəліметтер  оқулықтара берілген.

  1. Адам ағзасына жиілігі төмен, екі түрлі  импульсті токпен жеке жəне аралас түрде  əсер ету арқылы емдеуді  диадинамотерапия деп атайды. Бұл əдісті  қолдануды 1935-1940  ж.ж.  И.А.Абросимов,  А.Н.Обрасовтар  ұсынған болатын, бірақ оны медициналық  практикаға ену жолында көп еңбек еткен  P.D.Bernard (1950)  болды.  Ол  бұл  əдісті  қолданудың  технологиясын жетілдірді жəне  жəне іске асыратын құралды жасап,  ұсынды. Мұндай құрал  екі түрлі айнымалы токты өндіреді: оның бірі – жиілігі 50 Гц,үздіксіз, жарты периодты  синусиодалы  тəрізді,  соңы  созыңқы  пішінді,  құрамында  тұрақты ток  құраушысы  да  болады;   екіншісі – жиілігі 100 Гц,   үздіксіз,   екі жарты периоды  синусоидалы  тəрізді,  мұның  құрамында  тұрақты  ток  құраушысы болады [3,52б]. Мұндай  2-  түрлі   диадинамикалық  токты   адам  ағзасына мынандай  тəртіппен  жібереді:

«жарты периодты толқын» (ЖТ-ОВ) деп атайды.

Диадинамикалық ток құрамындағы тұрақты құраушысы адам ағзасына   гальванизация   кезіндегідей   əсер  етеді,  ал   токтың   импульстік   қаблеті əсерінен   жасушы  қабатырында  иондардың  концентрациялары  өзгеруі жылдам  жүреді,  соның  əсерінен   ұлпаның,  бұлшық  еттердің   жиырлуы жылдамдайды,  мұндай  құбылыстар  аталған  ацймақтарға  қанның  келуін жылдамдатады[30,65б]. Жүргізілген  зерттеулер  мұндай  токтардың  əсерінен орталық  жəне  перифериялық  нерв  жүйелерінің  функциалды  күйлерінің жақсаратындығын,  нерв  жəне  бұлшық  еттердің  электрлік  қозуының төмендейтіндігін  анықтады (Б.Я.Вильнер 1961; В.Г.Ясногородский 1967, 1969).

Диадинамикалық  ток  арқылы  неврологиялық  аурулар,  омыртқа остеохондрозы,  тірек-қозғалу  аппараты,  т.б.  ауруларды  емдеуде қолданылады[225,241,244].

Диадинамикалық  терапия  бойынша    емдік  шараларын  «Тонус-2», «СНИМ-1», «Диадинамик  ДД5А»,  т.б.    құралдарымен  жүргізеді,  олардың  құрлысы мен жұмыс істеу принциптері туралы толық мәлімет «Медицинская техника»   және т.б. оқулықтарда берілген [28,30].

  1. Импульті  токтардың   емдік  әсерлерін  зерттеу  барысында  адам ағзасына  бір мезгілде тұрақты  және орта жиіліктегі  импульсті токпен әсер етудің    ұтымды  жақтары  бар  екендігі  анықталды. Осы  ойды  іске  асырған В.Г.Ясногродский  мен  инженер  М.А.Равичтер 1963  жылы  амплипульстерапия  деп аталатын  импульсті ток   емдеу ісіндеқолданудың  технологиясын  ұсынды.  Бұл  әдісте,  адам  ағзасына  синусоидалы, модуляциялану дәрежесі  әр  түрлі импульсті  токпен әсер ету  арқылы емдік шаралар жүргізіледі. Осы мақсатта 5000 Гц  синусоидалы  негізгі  токтының амплитудасын  жиілігі  10-150 Гц  аралықтағы  токпен  модуляциялайды [28, 94б;30,81б].

Адам ағзасына лазерлі сәуленің әсері

Лазерлі құрылғылар, күшті жарық көзі болып табылады, оптикалық диапазондағы электромагниттік сәулелермен,  ол қалыпты жарық көздерінен монохромдылығымен, когеренттілігмен, сонымен қатар күн сәулесінен бөлінетін энергияға тең 109 Вт көлеміндегі энергияның жоғарғы қарқындылығымен бөлінуі.

Лазерлі сәулелермен сәулелену кезінде ағзада, мүшелерде, тіндерде, тірі жасушаларда дамитын, биологиялық нәтиже, лазерлі сәулелердің арнайы ерекшеліктеріне жатады.

Лазерлі сәулелердің биосубстраттармен әсерінің нәтижесіне, лазерлі сәулелердің белгілерінен басқа,  сәулелену құрлымының арнайы қасиеттері, олардың жылу сыйымдылығы және жылуды өткізгіштігі, пигменттер және сумен қанығуы, олардың механикалық және акустикалық қасиеттеріде белгілі бір мөлшерде әсер етеді. Тіндердің биологиялық сәулелену қабілеті жұтылған және нәтижесінде көрінетін энергияның  көлеміне байланысты. Лазерлі сәулелер үшін көрінбейтін ағзадағы тіндер мен клеткалар жоқ. Бірақта жұтылған лазерлі сәулелердің деңгейінің  энергиясы біршама ерекшеленеді. Пигменттелген тіндер мен  жасушаларда көп мөлшерде жұтылу байқалынады. Аққа қарағанда қара тері энергияны көп жұтады. Лазерлі сәулелер гемоглобин, меланин, мидың ақ затымен салыстырғанда сұр затында, роговицамен салыстырғанда нұрлы қабатында белсенді түрде жұтылады.

Биосубстраттармен жұтылған лазерлі сәулелердің энергиясы жылынып, фотохимиялық процестерге қолданылатын флюоресценциялды ұзын толқын түрінде бөлініп, электр өтімділіктерін қоздырып, өз кезегінде сәулеленген тіндердің зақымдануына әкелуі мүмкін.

Лазерлі сәулелердің жылу және термиялық нәтижелері өте жақсы оқылған, ол әсіресе пигменттелген тіндерде ерекше көрінеді және жұтылған энергияның көзіне байланысты зақымдалған жердегі заттың бір мезгілде жоғалып кетуіне немесе әр түрлі деңгейдегі айқындылықтағы күйікиердің пайда болуына әкеледі. Лазерлі  сәулелердің қысқа уақыттық әсерінен, температураның тез қалыптасуынан және көптеген биологиялық құрылымдардың аз жылу өтімділігінен пайда болған күйіктер қоршаған тіндерден өте жақсы шектелінеді, олар электро тоқтар және найзағай кезіндегі зақымдануларды еске түсіреді. Термиялық нәтиже қатаң түрде  шектелінеді, бірақта  зақымдалмаған тері кезіндегі, сәуленің өту жолы бойынша, зақымдану ошақтары тереңірек орналасуы мүмкн. Бұл сәуле жолы бойындағы пигменттенулердің деңгейіне байланысты, және сәулелену нәтижесінің тереңдігіндегі сәуле фокусының мүмкіндігіне байланысты.  Мысалы, көздің әйнекті денесімен лазерлі сәулелердің фокустануының әсерінен зақымдалған ошақ көздің торлы қабатында орналасады.

Лазерлі әсердің соққы эффектісі жылу эффектісімен тығыз байланысты, себебі жылу энергиясы лазерлі сәулелермен бірге бөлініп, сәулеленген тіндердің көлемді жылуын шақырады, ол қоршаған тіндерге қысым тудырып, оның деформациясына әкеледі. Тіндердің бөліктерін бір сәтте жоғалтып жіберетін толқындардың соққылы эффектісінің дамуына аз көңіл аударылады.

Зақымдалған ошақта пайда болған толқындардың соққысы қоршаған тіндерде алғашында ультрадыбыспен, сосын дыбыспен, және соңында дыбыстан аз жылдамдықпен таралады. Сондықтан толқындар соққысының эффектісі сәулелену жерінің аз қашықтығындада анықталуы мүмкін.

Сәулелер толқындарының соққысы өте жоғары биіктерге дейін жетуі мүмкін (106 атм дейін). Әсіресе жабық қуыстардағы (бас сүйек, көз, кеуде клеткасы және т.б) толқындардың соққысының әсерінен пайда болған жылу көлемінің кеңеюі өте қауіпті, егерде осы жағдайларда толқындардың соққысының әсері будың түзілуімен жүретін болса.

Тіндерде ультрадыбыстардың тарауынан, толқындардың   соққысы кавитацияны тудыруы мүмкін, яғни  заттардың бөлшектерінің тез жоғалып кетуінің нәтижесінен қуыстар түзіледі. Пайда болан қуыс, толқындардың соққысынан кейін төмендеп, өз кезегінде қосымша компрессорлық толқынды тудырады.

Лазерлі сәулелердің жылулық және соққылық эффектісінен басқа, электрлі және магнитті аймақтардағы биообьектілердің өзгерістерін тудырады. Күшті сәулелердің әсерінен пайда болған электрлік аймақ 107 В/см2 жетуі мүмкін, ол химиялық байланыстың әлсіреуі мен үзілуіне, бос радикалдардың түзілуіне, әртүрлі химиялық реакциялардың катализіне  жеткілікті болады. Осыған орай, лазерлі сәулеленудің әсерінен әртүрлі фотоэлектрлік және фотохимиялық нәтижелер пайда болады.

Лазерлі сәулелер биологиялық обьектілерге күшті әсер етуіне байланысты, бұндай жағдайлар өндірістердегі техникалық қауіпсіздік бұзылыстарының күрделі бұзылыстары кезінде кездеседі. Лазерлі құрылыстармен жұмыс істейтін адамдар ұзақ , созылмалы аз күштіліктегі тура сәулелердің әсері адам ағзасында әлі күнге дейін оқылмаған. Өндітірсте жұмыс істейтін адамдарға өндірістік ортадағы бірқатар қолайсыз факторлардың  әсері бар:

  1. жұмысшылар бірқатар технологиялық операцияларды орындау кезінле қолдарына тура лазерлі сәулелердің әсер етуі. Сонымен қатар, юстировка үшін қолданылатын, аз күштіліктегі гелий-неонды лазерлердің әсерінен тура лазерлі сәулелер жұмысшының көзіне түсуі мүмкін.
  2. диффузды көрінетін және жайылмалы лазерлі сәулелер, минималды тура сәулелену кезінде көру ағзасын тура зақымдау деңгейін жоғарлатады.
  3. факел және лампаларды үрлеу кезіндегі жарық светтерден пайда болған жарық импульстарының жиілігі бір лазеолік құрылымда бір тәулік ішінде 230 000-250 000 жетуі мүмкін.
  4. жұмысшылардың кей жағдайларда жартылай немесе толық жарығы жоқ мекемелерде лазерлі сәулелермен жұмыс істеуілері керек.
  5. технологиялық операциялардың бірқатар ерекшеліктеріне байланысты қөру ағзасына жоғары мөлшерде көру ағзасына күш түсіреді (микроскоптың көмегімен лазерлі сәулелердің юстировкасы кезінде, микросхемаларды пайкалау кезінде және бинокулярлы ұлғайғыштардың бақылауымен тастардағы тесіктерді тігу және т.б).
  6. лазерлі құрылымдардың жұмысы кезіндегі тұрақты және импульсті шулар.
  7. лазерлі сәулелердің әсерінен жұмыс орындарындағы ауаның ионизациясы өзгереді, озон, азот қышқылы және металл және қосындыларының  конденсациясының аэрозолдары. Осы заттардың барлығының ауадағы РБК жоғарлаған кезде адам ағзасына токсикалық әсер етеді.
  8. лазермен жұмыс жоғарғы электрлік тоқтың кернеулігімен, тура лазерлі сәулелердің қауіптілігі және үлкен жауапкершілігіне негізделген, нервтік эмоционалдық бұзылыстармен жүреді.

Клиникасы. Көз және тері жабындылары лазерлі сәулелердің әсеріне ұшырайтын критикалық ағзаларға жатады. Бұл жағдайларда көздің зақымдануларының арнайы белгілері болмайды, ол көздің басқа аурулары түрінде көрінеді. Лазерлі сәулелермен шыны дененің  күйігі катарактаны шақыруы мүмкін, ол туа пайда болған немесе жасына сай өзгерістер түрінде болады, нұрлы қабаттың күйігі  меланоманы тудырады.

          Көздің тура немесе айналы көріністегі сәулелермен сәулелену кезіндегі зақымданулар ауыспалы  қызметтерінің бұзылысчтарымен сипатталуы мүмкін: қараңғылық адаптациясының бұзылулары, мүйізді қабаттың сезімталдығының өзгерістері, ауыспалы соқырлық және т.б.

Ауыр жағдайларда лазерлі сәулелердің қарқынды түрде ұзын толқынды көрінетін жәнеде жақын инфрақызыл спектрлердің  көру аймағына түсуі ауырсынусыз көрудің шектелуімен (скотоманың дамуымен) жүреді. Бұндай жағдайларда көз түбінде торлы қабаттың ісінуі және әртүрлі деңгейдегі айқындылықтағы күйіктер, әйнекті денеге және торлы қабатқа қан құйылулар  анықталынады. кейін хориоретиналды күйіктің орнында, әдетте макулярлы немесе парамакулярлы аймақта көрудің төмендеуімен жүретін тыртық пайда болады.

Ультрафиолетті лазерлі сәулелер және спектрдің инфрақызыл бөліктері  негізінен  оптикалық жүйенің беткей элементтерімен жұтылады: роговицца, хрусталик, әйнекті дене. Сондықтан ультрафиолетті диапазонда жұмыс істейтін лазерлер  роговицаның ауырсынумен жүретін күйіктерін тудыруы мүмкін, ол доғалы сваркілеу кезіндегі күйіктерге ұқсайды.

Ұзақ уақыт бойы лазерлі сәулелермен қатынаста болған жұмысшыларда көру аймағы жағынан әртүрлі органикалық және функционалды бұзылыстар болуы мүмкін. Қараған кезде науқастар жұмыстың соңында көздерінің шаршауына, көз алмасындағы тұйық және кесіп ауырсыну «жарықты көтере алмау» сезімі, жылағыштық және көздің құрғауы «құм құйылғандай», қабақтың ісуі және ауырлық сезімінің болуына шағымданады.

Көру өткірлігі өзгермейді, бірақ түстерді ажырату босағасы, қараңғылық адаптациясының ұлғаюы, кейде көру аймағының тарылуы мүмкін.

Лазермен жұмыс істейтін науқастардың көбінде хрусталиктің әртүрлі қабаттарындағы бірен саран немесе көптеген  лайланулар анықталынады. бұлар арнайы өзгерістерге жатпайды, және көптеген жағдайларда әртүрлі жастағы топтарда кездеседі. Бірақта аз қарқындылықтағы лазерлі энергияның сүлелі әсерінен хрусталиктің субкапсулярлы аймағында ұсақ нүктелі немесе сызықты бұлдыраулар болуы мүмкін, ол хрусталиктің мезгілінен ерте қартаюына әкеледі.

Тура немесе айналы көріністі лазерлі шоғырлармен адам терісінің зақымдануларының сипаты әртүрлі болады. Ауыр жағдайларда электр тоғы кезіндегі электрокоагуляциялық  күйіктерді еске түсіретін күйіктер болуы мүмкін  немесе  тері жабындыларының жыртылулары және  толық бұзылыстары болады. Жеңіл жағдайларда тері ішілік ферменттердің қызметтерінің белсенділігінің және терінің электрлік өткізгіштігінің  немесе сәулеленеген жерде жеңіл эритеманың  дамуы болады.

Лазермен жұмыс істейтін науқастардағы бұзылыстар көру ағзалары және тері жабындыларындағы өзгерістермен ғана шектелмейді. Оларда нерв және жүрек тамыр жүйесінің қызметтерінің бұзылыстары, бірқатар биохимиялық және гематологиялық көрсеткіштердің өзгерістері болады. Алайда, лазермен жұмыс істеген кезде пайда болған ығысулардың барлығын кәсіптік ауруларға жатқызуға болмайды.

Астениялық және астеновегетативті синдромдар, сонымен қатар вегетотамырлық дистония лазермен жұмыс істейтін науқастарда жиі кездесетін  клиникалық синдромдарға жатады. Жұмыс стаждарының ұлғаюларына байланысты науқастарда гипертониялық ауру дамуы мүмкін.

Лазермен жұмыс істейтін жұмысшыларға тән шағымдарға жоғары шаршағыштық, жалпы әлсіздік, жұмыс күнінің соңында өзін нашар сезіну жатады. Обьективті бұзылыстарға келетін болсақ, жоғарғы тітіркендіргіштік, жылағыштық, ұйқысының бұзылуы, басының ауруы және жиі бас айналу, сонымен қатар жүрек аймағындағы жағымсыз сезімдер мен сұққылап ауырсынулар болады. Осы шағымдардың сипаты бойынша, олардың көбі ОНЖ қызметінің бұзылыстарына, жүрек дистониясына негізделген.

Обьективті неврологиялық симптомдар негізінен сіңір рефлекстерінің  пайда болуымен, қол треморларымен, дермографизмнің тежелуі немесе күшеюімен, жалпы және жергілікті гипергидрозбен көрінеді.

Лазермен жұмыс істейтіндерде орталық генездің басымдылығымен вестибулярлы анализаторлардың қызметтерінің бұзылыстары анықталынады. осы вестибулярлы бұзылыстар әдетте есту ақауларымен қатар тепе теңдіктің бұзылуларымен және бастың айналуымен сипатталады.

Жүрек-тамыр жүйесінің бұзылыстары пульс және АҚ тұрақсыздығымен сипатталады. Жиі аритмия анықталынады, аускультацияда жүрек ұшынан  жүрек тонының тұйықталуы естіледі.

Шеттік қанда эритроциттердің санының күрт жоғарлауы, сирек ретикулоциттердің жоғарлауы, түсті көрсеткіштермен гемоглобин деңгейлерінің шамалы төмендеуі, аз мөлшердегі лейкоцитоз анықталынады. стажы жоғары жұмысшыларды қанның қызыл түйіршіктерінің сандық емес сонымен қатар сапалық өзгерістеріде байқалады, яғни эритроциттердің диаметрі мен көлемінің өзгеруі, эритроциттердегі қышқылдық фосфатазасының белсенділігінің жоғарлауы. Гемостаз жүйесіндегі өзгерістер шамалы тромбоцитопения, протромбин құрамының төмендеуі, қан ағу уақытының ұзаруы түрінде көрінеді.

Бірқатар ферменттер мен медиаторлардың(холинэстераза, гистамин, сілтілі фасфатаза, катехоламин)  белсенділігінің өзгерістері, белок, май, көмірсу және минералды алмасулардың айқын ығысулары  биохимиялық зерттеулер кезінде анықталуы мүмкін.

Емі.  Аурудың бастапқы кезінде арнайы дәрілік ем қажет емес, ол ддемалыс және еңбек тәртібін сақтаған кезде қайтады. Айқын көріністер кезінде науқастар амбулаторлы  немесе стационарлық емді қажет етеді.

          Симптомды және комплексті ем ағзаның қызметтерін қалыптастыруларға бағытталған. Дәрілік емді(седативті, транквилизаторлар)  бас ауруын немесе бас айналуын  қайтаратын, вегетотамырлық бұзылыстарға негізделген (галбваниялық жаға, массаж және т.б физиоемдік процедуралармен кезектестіру керек.  Невростениялық синдромдар кезінде сумен жасалынатын физиоемдік процедуралар нәтижелі (жалпы ванна, душтар). Құрамында витаминдері жеткілікті жоғары калориялық диета тағайындалады. Ем еңбек және демалыс тәртіптерімен сәйкес келуі керек.

Еңбек ету қабілетінің сараптамасы.  Лазерлі сәуленің әсеріне негізделген патологияларды анықтаған кезде, дәрігердің іс әрекеті бұзылыстардың айқындылық деңгейімен сипатына байланысты. Роговицадағы өзгерістер тұрақсыз болады, емнен кейін қайтады. Хрусталикпен торлы қабаттағы өзгерістер тұрақты динамикалық дәрігерлік көмекті қажет етеді. Аурудың өршуі кезінде науқасты лазермен жұмысты шегеру керек. Вегетотамырлық дистония, астениялық, невротикалық синдромдары бар науқастар дәрігердің динамикалық бақылауында болуы керек. Бұндай жағдайларда жұмысшыны уақытша жұмыстан босатумен сәйкес ем жүргізіледі. Егер көру, нерв және жүрек тамыр жүйелеріндегі өзгерістер лазермен жұмыс істеген кезінде пайда болса және анамнезінде осы ауруды тудыратын басқа көрсеткіштер болмаса, терең клиникалық тексерулер және кәсіптік аурулар клиникасында немесе бөлімшеде  ем жүргізу керек. Бұндай адамдар дем алу үйлеріне және профилакторияларға, санаторлы курортты емдеу орындарына жолдама алу керек.

          Алдын-алу.   Санаторлы курортты  шаралар арасында жұмыс орындарындағы лазерлі сәулелердің РБД жүйелі түрде бақылануы, сәулелену  көзінен сақтану шараларын жүргізу, автоматты түрде блокировка жасау, лазер шоғырларын шектеу, дистанционды басқару, сонымен қатар жеке басының қорғанысының шараларын , яғни арнайы киімдер, көз әйнектер және т.б.

          Міндетті түрде алдын ала (жұмысқа орналасқан кезде) және кезеңді (12 айда 1 рет, окулист – 3 айда 1 рет) медициналық қараудан өту, онда терапевт, невропатолог, окулист қатысады. Медициналық қараулар кезіндегі сапалы тексерулерге лазерлі сәулелерге сезімтелдығы жоғары ағзаларды тексеру жатады. Емдеу сауықтыру шаралары медициналық алдын алуларға жатады. Жұмыс кезінде 10-15 минут арнайы физкультура жаттығуларын жүргізу ұсынылады. Қыс көктем мезгілдерінде жұмысшыларды витаминмен қамтамасыз ету керек, витаминмен қамтамасыз  ету үшін аэровит препараттын қолданамыз. Аэровитті 30-60 күн ішінде күніне бірден қолданамыз. Аэровит болмаған жағдайларда В1 виаминін және аскорбин қышқылын қолданады.  Витаминнен бөлек глютамин қышқылының, аминалон  және т.б профилактикалық курстар ұсынылады.

Лазерлі құрылымдармен жұмыс істейтін жұмысшыларда функционалды бұзылыстардың диапазоны кең болғандықтан ағзаның әртүрлі жүйелерін қалыптастыруға және белсенділігін арттыруға әсер ететін кең спектрлі дәрілерді қолданады. Осындай заттар ретінде адаптоген тобының препараттары, оның ішінде қоршаған ортаның физикалық және химиялық әсерлеріне ағзаның қарсылығын күшейтетін элеутерококты қолдануға болады. Элеутероккокты тәулігіне 1 рет 1 ас қасықтан тағайындайды, 1 ай бойы, емдеу курсын 2-3 айдан кейін қайталайды

Адам ағзасына ультрадыбыстың, инфрадыбыстың және электромагнитті радиотолқын сәулелерінің әсері

Электромагниттік радиотолқындар әсерінің адам ағзасына әсері. Физикалық сипаты бойынша электромагниттік толқынды сәулелер (ЭМС) бір бірімен байланысқан, электрлік және магниттік алаңдарда  уақыты бойынша өзгеретін, және бір бірімен әсері, электромагниттік алаңды түзеді. ЭМС толқындардың жиілігі және ұзындығымен сипатталады. Электромагниттік толқындар жиілііг герцпен өлшенеді(Гц). 1 Гц секундтағы тербеліске өлшенеді. Герцтің туындыларына жатады: килогерц (кГц) = 1000 Гц, мегагерц (МГц) = 106 Гц және гигагерц (ГГц) = 109 Гц құрайды.

Радиосәулелер толқындарын келесі негізгі диапазондарға бөледі: өте төмен жиіліктегі(ӨТЖ), төмен жиіліктегі(ТЖ), жоғары жиіліктегі(ЖЖ), ультражоғары жиіліктегі(УЖЖ) және өте жоғары жиіліктегі(ӨЖЖ). Оларға өте ұзын, ұзын, орташа, қысқа, ультра қысқа және микротолқындар(дециметрлер, сантиметрлер, миллиметрлер) тән.

Жұмыс күні бойында ЭМА  осында жұмыс істейтін адамдарға әсері жұмыс орындарында 60 кГц – 300 МГц аспау керек: 50 – 60 кГц-тен  3МГц жиілік үшін,; 20- 3МГц тен 30 МГц жиілік үшін; 10- 30МГц тен 50 МГц жиілік үшін; 5- 60 кГц –тен 1,5МГц жиілік үшін,; 0,3 – 30 МГц- тен 50 МГц жиілік үшін.

Жұмыс орындарында ЭМА – дағы  рұқсат берілетін энергия ағымының тығыздығы  300 МГц – 300 ГГц  жиілік диапазонында болу керек, ал мекемеде рентген сәулелесі немесе жоғары температура болған кезде, жұмыс күні бойы 0,1 Вт/м2 (10 мкВт/см2); жұмыс күнінің 2 сағат ішінде 1 Вт/м2 (100 мкВт/см2) аспау керек.жұмыстың қалған уақытында ЭМА  энергия тығыздығы 0,1 Вт/м2 (10 мкВт/см2) аспау керек.

Эксплуатация процесі кезіндегі РЛС қарайтындарды, операторлар, ОТК бақылаулары, РЛС мен немесе жеке СВЧ блоктарын реттейтіндер микротолқынды сәулелер әсерлеріне ұшырауы мүмкін. Егер кабинкаларда жақсы экрандары болса, адамдар аз қарқындылықтағы микротолқынды сәулелерге ұшырайды. Радио және телерадиостанцияларда жұмыс істейтін кезекшілер орташа, қысқа және ультрақысқа толқындардың әсеріне ұшырайды.

Радиотолқындардың термиялық, биологиялық әсерлері бар, сонымен қатар ағзада дезадаптациялық әсері бар, ол дегеніміз әртүрлі қолайсыз факторлардың әсеріне қалыптасқан тұрақтылықтың бұзылуы, сонымен қатар кейбір қабілеттіоік реакцияларының бұзылуы. ЭМА екі фазалы реакциясы аз мөлшерде ОНЖ ынталандырады және үлкен қарқындылықта тежеуші әсер етеді.

Радиожиіліктегі сәулелермен жұмыс істеу кезіндегі қосымша қолайсыз факторларға жатады: 1) 10 киловольттан жоғары кернеудегі жұмысшылардағы СВЧ блоктарының модуляторлы және генераторлы аймақтарындағы рентген сәулелері (басым төмен энергетикалық); 2) РЛС кабиналарындағы, радио және телеоадистанция мекемелеріндегі, индукциялық және диелектрлік металл қызбаларындағы  жоғары температура, 3) РЛС операторларындағы, радио және телерадиостанцияларындағы кезекшілердегі эмогционалды психикалық стрестер,  сонымен қатар соңғы категория жұмысшыларындағы еңбек және демалыстың қолайсыз тәртібі; 4) индукциялық қыздыру аймақтарының, кабиналардың  ауаның химиялық заттармен ластануы.

Клиникасы.

Жедел және сүлелі әсерін ажыратады. Қарқынды сәулелену жылу эффектісін тудырады. Бұл кезде дегбірсіздікке, аяқтардағы ауырсынуларға, бұлшық ет әлсіздігіне, дене температурасының жоғарлауына, басының ауыруына, бетінің қызаруына, жоғары тершеңдікке, шөлдеу, жүрек қызметінің бұзылуына шағымданады. Жедел қысқа уақыттық микротолқындар тахикардия, діріл, ұстама тәрізді бастың ауырсынулары, жүрек айну түріндегі диэнцефалды бұзылыстармен жүреді. СВЧ алаңында аз қарқындылықта жедел реакция астения түрінде көрінеді.

Радиожиілік диапазонындағы ЭМИ әсерлерінен пайда болған кәсіптік аурулар сүлеліге жатады. Олар баяу түрде дамиды.

Микротолқындар (СВЧ алаңдары) радиотолқындар спектріндегі биологиялық белсенді болып табылады.

Клиникасындағы маңызды орындарға ОНЖ өзгерістер, әсіресе жүрек тамыр жүйесіндегі және вегетативті бөліктердегі.

Үш синдромды ажыратады: астениялық, астеновегетативті, гипоталамиялық.  Бұл синдромдар негізінен аурудың үш кезеңіне сәйкес: бастапқы (компенсирленген), шамалы айқындылықтағы және айқын.

Аурудың бастапқы кезеңінде астениялық синдром болады, науқастар басының ауруына, жоғары шаршағыштыққа, ұйқысының бұзылуына, кезеңді түрде жүрек аймағында пайда болатын ауырсынулар. Вегетативті симптомдар реакциялардың ваготониялық сипатымен жүреді. Артериялды гипотония және брадикардия тән. Брадикардия кезінде ЭКГ – Т тісшесі басым кеуде әкетулерінде, биік, үшкір, ол  клиникалық мәліметтер бойынша вегетативті дисфункция көріністері болып табылады. Перифериялық қарсылықтар қанның минуттық көлеміне сәйкем келмейді және қалыптыдан төмен. Қалқанша безінің белсенділігінің жоғарлауы анықталған. Науқастарда көру және сезу қабілеттеріні жоғарлаған. Бұл өзгерістер науқастардың еңбек қабілетін өзгертпейді.

Аурудың шамалы айқын және айқын кезеңінде астеновегетативті синдром немесе гипертония түріндегі НЦД синдром түрінде дамиды. Астениялық синдромдар тереңдей түскен кезде, вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық бөлігінің жоғары қозғыштығымен байланысты    және  ангиоспастикалық реакциялар  және  тамырлардың тұрақсыз гипертензиясымен  көрінетін бұзылыстар. Соңғысы аурудың ауырлығын көрсетеді.

Симпатикалық адреналды криз түріндегі пароксизмалды жағдайлармен сипатталатын гипталамиялық синдромдар аурудың жекеленген айқын жағдайларында дамиды. Осы науқастарда жоғары қозғыштық, ұйқысының бұзылулары, есте сақтау қабілетінің төмендеуі, ұстама түріндегі бас аурулары мен зардап шегеді, ол жүрек айну, бас айналу, көзінің қарауытуымен, қысқа уақыттық естен танулармен сипатталады. Оларды  қолдарын созған кездегі саусақтар мен қабақтарының  терморы,   гипергидроз анықталынады. Науқастар жиі жүрек аймағындағы қысып ауырсынуларға «ауаның жетіспеушілігі», АҚ жоғарлауы, әсіресе диастолалық (90-95 мм.сын.бағанасынан жоғары), күрт әлсіздік. Ұстамадан тыс уақыттарда науқастар сол жақ қол және жауырынға таралатын жүрек аймағындағы ауырсынуларға шағымданады. Айқын невростения фонында кардиалгия дамиды, ол тамырларды кеңейтетін заттармен емге көнбейді. Кейде кезеңді түрде пайда болатын жүрек қағулар, жүрек жұмысына көп мөлшерде  күш түсу, физикалық күш түсу кезіндегі ентігулер, горизонталдыдан вертикалды жағдайға ауысқан кездегі    пульстердің айқын лабилділігі, субфебрилитет анықталынады. Артериялды қысым тұрақсыз болады, көбінесе жоғарлауға бейім.  Қалыпты АҚ  бар науқастарда физиалық күш түскен уақыттағы күрт систолалық және басым диастолалық қысымның жоғарлауы болады. Сол жақ қарыншаның гипертрофиясына байланысты, жүректің сол жақ шекарасының кеңеюі, жүрек тондарының тұйықталуы, кейде жүрек ұшынан систолалық шу естіледі. ЭКГ – да Т тісшесінің төмендеуі және инверсиясы, көбінесе екі стандартты немесе сол жақ кеуде әкетулерінде, ST сегменттерінің ығысуларымен. Церебралды криз кезіндегі жеке жағдайларда, жыпылық аритмиясы дамиды, ол қарыншалық экстрасистола түрінде тіркеледі. Айқын жағдайларда атеросклероз, ЖИА, гипертониялық аурулардың ерте белгілері анықталынады.

Гипоталамиялық синдром мидың үлкен шарындағы қыртыстың биоэлектрлік белсенделегендегі өзгерістер түрінде  сипатталынады (ЭЭГ белгілері бойынша).

Вегетациялық дисрегуляция белгілері көміртегі алмасуларының бұзылыстарымен қанның құрамындағы белок құрамының жалпы белок және диспротеинемия құрамдарының жоғарлауымен жүреді. Қандағы липидердің  – триглицерид, беталипопротеид, холестерин және фосфолипидтердің жоғарлауы, хлорид және кейбір электролит көрсеткіштерінің төмендеуі, қандағы гистамин деңгейінің  жоғарлауы.

Шеткі қанда цитопенияға бейімділік, сонымен қатар, эритроциттердің спалы жетіспеушілігі, хромосом аберрациясының жиілігінің жоғарлауы, қан клеткасындағы цитохимиялық өзгерістер (лимфоцит, нейтрофил, тромбоцит және эритроцит), нейтрофилді қатардағы жетілген клеткалар санының азаюы және сүйек миындағы  эритропоэз белгілері.

Көру ағзасы жағынана  баяу үдемелі катаракт дамуы мүмкін. ЭМА әсерінен аз қарқындылықтағы СВЧ  кезінде бұндай өзгерістер анықталмайды. Бірақта ангиопатия түріндегі тамырлардың торлы қабаттарындағы өзгерістер және ретиналды тамырлардың склероз белгілері, кейде макулярлы аймақтағы дистрофия ошақтары болады.

Электромагниттік сәулелердің сүлелі әсерлері және негізінен бейспецификалық реакциялар негізінде көрінетін  бұзылыстар зақымданулардың анықталуын қиындатады. Ол ауруға тән сипаттарна анализдің динамикадағы даму процесіне, науқасты жан жақты тексеруге, еңбек ету қабілетіне негізделген. Соңғысына циркуляторлы бұзылыстармен астениялық синдромның дамуы, бас миының биоэлектрлік белсенділігінің өзгерістері, диспротеинемия, дислипидемия, дисэлектролитемия, белгілі дамуы бар және клиникалық көріністері тән. өзіне тән ерекшеліктеріне пароксизмалды вегетативті – тамырлақ өзгерістер, соматогенді астенияға байланысты, бас миының психогенді немесе  органикалық  бұзылысары тән.

Емі: қыртысты қызметтердің жағдайын және вегетативтік тамырлық реакциялардың  басым түрлеріне ескере отырып салыстыруды жүргізу, науқастың жалпы жағдайын, сонымен қатар ағзаның жеке ерекшеліктеріне қарап жүргізеді.

Астениялық синдромдары бар науқастарға жалпы күшейтетін және седативті ем, витаминді ем (В,С топтары) тонусты жоғарлатын заттар  тағайындалады. Вегетативтік  тамырлық бұзылыстар басым болған жағдайларда комбинирленген әсерлі (беллоид, беллатаминал) холинолитикалық заттарды қолдану көрсетілген, сонымен қатар алдын ала аз мөлшерде инсулинді тері астына енгізумен глюкозаны тері астына енгіземіз.

Гипоталамиялық синдромы және гипертониялық түрдегі нейроциркуляторлы бұзылыстары бар науқастарға аз мөлшерде транквилизаторлар (седуксен, тазепам және т.б) және антигистаминді препараттар, сонымен қатар тамырды кеңейтетін және гипотензивті заттарды тағайындайды. Коронарлы жетіспеушілігі бар науқастарға миокардтағы қан айналымды жақсартатын және тәжді қан айналымды жақсартатын препараттарды тағайындаймыз.

Симпатикалық адреналды криз типі бойынша ұстамалар болған кезде тамырларды кеңейтетін дәрілермен қоса аз мөлшерде аминазинді тағайындайды және ауырсынуды басатын заттарды иньекция түрінде қолданады.  Наркотикалық препараттарды сақтықпен қолдану керек. Терапевтік комплекстің құрамына емдік гимнастика, гидротерапия, мойынның вегетативті түйіндеріне эуфиллинмен фонофорез, массаж, сонымен қатар психотерапия қолданады.

Еңбек ету қабілетінің сараптамасы. Аурудың бастапқы кездерінде еңбек ету қабілеттері сақталынады. Осы жағдайларда амбулаторлық, стационарлық және санаторлық жағдайларда міндетті түрде арнайы ем жүргізіледі. Емнен соң және бұзылған қызметтердің қалыптасқанынан кейін бұрынғы жағдайда жұмысын жалғастыра береді.

Шамалы айқындық кезеңдерінде стационарлық жағдайда арнайы ем жүргізіледі және рационалды түрде еңбекке орналастырып, санаторлық курорттық ем ұсынылады. Бұндай адамдарды жұмысқа орналастыру кезінде өзіндік қиындықтары бар. Кейбір жағдайларда ондай адамдарды дәрігердің қарауымен және радиотолқындардың аз мөлшердегі байланыстарымен  сол жұмыстарында қалдырады.

Айқын кезеңінде, әсіресе, жиі церебралды криздермен диэнцефалды жетіспеушіліктер кезінде сәулелерді бөлетін жұмыспен байланысты үзу керек. Жалпы қабылданған критерилер бойынша мүгедектікке акуысчтыру сұрақтары шешіледі. 1-2 жылдан кейін егер науқастың жағдайы жақсарған болса науқастың мүгедектігін алып тастайды. Катаракта анықталған кезде процестің өршу қауіпіне байланысты жұмыс істеу көрсетілмеген. Жалпы соматикалық аурулардың айқын түрлерінде басқс жұмысқа ауыстырылады. Әйелдердің жүктілік кезінде және бала емізу кездерінде, сонымен қатар 18 жасқа толмаған жасөспірімдер жұмысқа  жіберілмейді.

Алдын алу. Радиотолқындардың әсерлерінен пайда болған ауруларды алдын алу үшін, арнайы инженерлік техникалық шаралар жүргізілу керек, қатаң түрде техникалық ережелерді сақтау керек, еңбек және демалыс, рационалды тамақтануды ұйымдастыру керек.

СВЧ әсері бар жағдайларда жұмыс істеген кездерде, 12 айда бір рет окулист, невропатолог, терапевтің қатысуларымен кезеңді түрде медициналық қараулардан өту керек, ал  УВЧ (ультра қысқа толқындарда) және ВЧ әсерлері кездерінде 24 айда бір рет  өтіп отыру керек.

          Инфрадыбыстың әсері. Төмен акустикалық тербелістер аймағы 20 Гц төмен болады. Осы  жиіліктер естілмейтін жиіліктер диапазонына жатады. Инфрадыбыс қарқындылығының ддеңгейі децибелмен (дБ) көрінеді.

          Инфрадыбыстардың  ерекшеліктеріне толқындардың үлкен ұзындығы және аз мөлшердегі тербеліс жиілігі жатады. Ауада инфрадыбыстардың жұтұлуы аз болғандықтан олар олар ауада аз энергияны жоғалтумен жақсы таралады. Инфрадыбыстардың осындай физикалық қасиеттері шудың деңгейін төмендетуде қиындықтарды тудырады.

Өндірістік инфрадыбыстар – акустикалық тербеліс аймағы 20 Гц төмен. Өндірістік орындардың кез келген аппаратының барлық спектрлерінен инфрадыбыс бөлінеді, ол кей жағдайларда есту диапазонының жиілік деңгейін жоғарлатады, дыбыс қысымының максималды деңгейі 8, 16, 31, 5 Гц құрайды

Су және ауа транспорттары, өздігінен жүретін машиналар, дизелді двигателдер, айналмалы бөлшектері бар ауыр машиналар, мартеновты және электрлі доғалы пештер, вибрациялық алаңдар, өндірістік вентиляторлар, кондиционерлер, компрессорлар қазіргі кездегі өндірістердегі және транспорттардағы инфрадыбыстардың көздері болып табылады.

Инфрадыбыстардың әсер ету патогенезі толығымен оқылмаған. Адам ағзасы төмен жиіліктердегі дыбыстардың  тербелісіне сезәмтелдықтары жоғары болып саналады. Тітіркендіргіштерге жауап ретінде сәйкес рецепторларда (тері, есту анализаторлары) нерв импулстары пайда болады, олар бас миының қыртысты орталығына ең алдымен таламиялық орталыққа түседі. Адам ағзасында өзіне тән тербеліс жиіліктері болғандықтан, инфрадыбыстардың әселері кезінде, ағзада жағымсыз сезімдер туу мүмкін.

Инфрадыбыстар ағзадағы жүйке, жүрек тамыр, тыныс жүйелерінің, сонымен қатар кохлеовестибулярлы анализаторлар қызметтерінің бұзылулары инфрадыбыстардың әсер ету ұзақтықтарына, жиілігіне, деңгейіне байланысты.

Инфрадыбыстардың ұзақ уақыт әсер ету нәтижесінен астения, еңбек ету қабілетінің төмендеуі, вегетоневротикалық симптомдар пайда болады: тітркенгіштік, жүрек айну. Инфрадыбыстардың есту босағасы төмен деңгейде орналасуына қарамастан, инфрадыбыстардың тербелістерінің жоғары деңгейлері есту ағзасымен қабылданады. Осы қабылдау ортаңғы құлақта инфрадыбыстардың әсер етуі кезіндегі дыбыс жиіліктерінің гармониктерінің орналасуына байланысты.

Көптеген зерттеушілердің айтулары бойынша инфрадыбыстардың тербелістері вестибулярлы анализаторларға әсер етеді.  Тексерілген адамдарда бас айналу және тепе теңдіктің бұзылулары анықталған.

Инфрадыбыстардың әсері кезіндегі  жүрек тамыр жүйесі жағындағы өзгерістерге жүректің жиырыду жиіліктерінің бұзылыстары, көбінесе брадикардаия, диастолалық қысымның жоғарлауы  жатады.

Осыған байланысты инфрадыбыс жалпы биологиялық тітіркендіргіш болып табылады.  Сенсорлы жүйенің вестибулярлы, жүйке және жүрек тамыр жүйесі инфрадыбыстарға өте сезімтал болып табылады.

Емі: симптомды шаралар жүргізіледі.

Алдын алу: жұмыс орындарындағы инфрадыбыстар деңгейі гигиеналық тиалаптарға сәйкес болу керек. Міндетті түрде жеке бас қорғаныс заттарын қолдану кеерк. Терапевт, невропатолог, оториноларинголог дәрігерлерінің қатысуымен 24 айда бір рет кезеңді түрде медициналық қараудан өту керек. Жұмысқа қабылдаған кездегі медициналық қарсы көрсеткіштеріне  жатады: құлақтың сүлелі аурулары, вестибуллярлы аппараттың қызметінің бұзылыстары, наркомания, токсикомания, гипертониялық аурулар.

          Ультрадыбыстың әсері. Ультрадыбыс дегеніміз 2 х 104 нен 1013 Гц жиілік толқынды айтады. әдетте 20 КГц жиіліктегі механикалық тербелістер адам құлағымен қабылданбайды. Ол дыбыс қысымының бірлігі  децибелмен өлшенеді.

          Ультрадыбыс табиғатта кеңінен таралған. өндірісте ол шудың қосымшасы болып, мысалы реактивті двигателдер жұмысында, газ трубалары және басқада процестерде.

Ультрадыбыстар механикалық және электромеханикалық  әдістермен алынады. өндірісте магнитострикциялық және пьезоэлектрлік сәулелерді қолданады. Біріншісі төмен жиіліктегі ультрдыбыстарды алу үшін  алу үшін (200 КГц), екіншісі 50 МГц дейінгі  жиіліктегі ультрадыбыстарды алуға қолданады.

Төмен жиіліктегі ультрадыбыстар ауауда жақсы таралады. Ол жоғарлаған сайын ауадан таралу  жиіліктері  төмендейді. Қысқа толқынды жоғары жиіліктегі ультрадыбыстар ауада мүлдем таралмайды. Газды сұйықтыққа қарағанда ультрадыбыстар аз жұтады. Ультрдыбыстардың тесуші әсері медицинада және өндірісте кеңінен қолданады.

Ультрадыбыстың көмегімен сварка, пайка, бөлшектерді тазалау, сұйықтықтарды стерилдеу, бұрғылау, кесу, шлифовка және полировка жүзеге асады. Сонымен қатар ультрадыбысты молекулярлы физикада, биологияда және медицинада әртүрлі химиялық реакцияларды жүргізу кезінде еру процестерін жеделдету үшін қолданылады. Жұмыс орындарындағы дыбыс қысымдарының жиілік деңгейі 18, 20, 22, 24 КГц – тен 80-нен 120 дБ және одан жоғары  деңгейде тербеледі. Санитарлық талаптар мен ережелерге сәйкес кәсіпорындарындағы дыбыс қысымының өндірістік орындарындағы   ультрадыбыстардың рұқсат етілетін жиіліктері 20 КГц  дыбыс қысымы 100 дБ-де, 40 КГц – 110 дБ құрайды.

Ультрадыбыстар жүйке жүйесіне әсер етіп, жүрек тамыр, эндокриндік жүйедегі зат алмасу процестерінің бұзылыстарына әкеледі. Сонымен қатар клетка мембраналарының өтімділігінің бұзылыстарына әкеледі.

Кавитирлеуші сұйықтықпен қатынаста болған қол қолдың кәсіптік ауруларына әкелуі мүмкін. Церебралды микроорганикалық симптоматика болуы мүмкін.

Клиникалық ағымына байланысты 3 кезеңін бөледі:

Аз энергия мен жоғары жиіліктегі ультрадыбыстармен байланыстары  бар еңбек гигиенасы сұрақтарының маңызы зор. Ультрадыбыстардың әсеріне жүйелі түрде әсер ететін жұмыспен әсері бар мамандарда қолдардың вегетативті полиневриті дамуы мүмкін.

Негізгі шағымдары – алақанның тершеңдігі, қол саусақтарының жансыздануы. Қолдардағы гипестезия түріндегі полиневрит анықталынады, тырнақ капилляроскопиясы кезінде  капиллярлардың спазмдары немесе спастикалық атониясы дамиды.

Емі. Вегетативті полиневрит кезінде  емдік шаралар қолданылады.

Процестердің айқындылық деңгейлеріне байланысты қолдың вегетативті полиневриттері кезінде еңбек ету қабілетінің сараптамасының сұрақтары шешіледі. Ол болмаған кезде немесе ауырсыну синдромы аз айқындылықта болса,  жұмыс қабілеті сақталынады. Жиі парестезия немесе ауырсыну сезімдерімен жүретін вегетативті тамырлар немесе сезімталдықтың бұзылуларының айқындылығы кезінде, науқастар ультрадыбыспен байланыстары бар жұмыстардан шектелінеді.

Алдын алу шаралары дыбыс қысымының адам ағзасына әсерлерін төмендетуге арналған. Яғни оған ультрадыбыспен қатынаста болатын уақыт ұзақтығының қысқаруы, дистанционды басқаруларды қолдану, электромагниттік толқындардан дыбыстарды шектейтін экрандарды қолданулар, жеке басының қорғаныс заттарын қолдану жатады. Ультрадыбыспен қолдардың байланысын үзу мүмкін болмаған жағдайларда резиналы перчаткаларды қолданады. Құралдардаың шектейтін қол саптары болу керек.

Кезеңді түрде 12 айда бір рет, жұмыс  басталғаннан кейін алғашқы 36 айда бір рет медициналық қараудан өту керек. Барлық тексерушілерге суықтық сынамасын, вибрациялық сезімталдықтарын тексеру керек.

Шеткі тамырлардың ангиоспазмы, Рейно ауруы, облитерирлеуші эндартериит, шеткі жүйке жүйеснің сүлелі аурулары ультрадыбыспен байланыста болатын жұмыстанр үшін медициналық қарсы көрсеткіш болып табылады.

Яндекс.Метрика