Есте сақтауға жасалған эксперименттерге алғаш болып ғылыми тұжырымдама берген Германия тұрғыны Герман Эббингауз өзінің еңбегінің есте сақтауды зерттеуі мен оның оқытылуы тарихына тигізген орасан зор әсерін алдын ала болжай қоюы екіталай. Оның өз жұмысын қандай жағдайда бастағаның қарастырып көрейік: есте сақтаудың не екендігін бәрі «білетіне» қарамастан және философтар оның қандай мақсат үшін қажет екендігін жүздеген жылдар бойына талдағанына қарамастан, естің құрылымы туралы бірде-бір жүйелік елестеулер, тексерілмеді, негізделінген аналитикалық ақпарат ұсынылмады, алдыңғы жүргізілген эксперименттер бойынша мәліметтер базасы болған жоқ. Мұндай жағдайда есте сақтауды толық зерттеу мүмкін болмады. Сондықтан ол естің белгісіз қасиеттерін зерттеуді қолға алды. Оның бір кездері біздің санамызда болған сезім, түйсіну және пікірлер есте тығылып қалады деген күдігі болды. Ол өзінің есте сақтаудың құрамы мен оған қол жеткізуге болатындығы туралы пікірін келесі үзіндіде өте айқын көрсетіп береді:
«Ішкі көзқарас оларды көрмеуі мүмкін болғанымен, олар сонда да толығымен жойылмаған және жоғалып кетпеген; қандай да бір жолмен олар есте болып сақтала береді. Әрине, біз олардың ағымдық тіршілігін тікелей бақылай алмаймыз, бірақ олар, біздің көкжиектің артында жұлдыздарын болатындығы туралы пайымдау жасайтындығымыз сияқты нақтылықпен біздің білімімізге ашылатын нәтижелер түрінде көрінеді…»
Эббингауз жұмыс істеген кездегі неміс рухы (Zeitgeist) оқу мен есте сақтауды қалыптасқан идеяларға сүйеніп түсіндіруге болады және кері қайтқан жолда олардың табуға болады деп көрсетті. Эббингауз бұл процедурада төңкеріс жасады: ол есте сақтау қалай дамитындығын зерттеді және зерттеуді жасай отырып, ғылыми бақылау үшін бұрын естен ажырағысыз болған айнымалыларды бөліп алады. Прожектормен қаруланғандай мағынасыз буындармен қаруланып, ол естің қол жетпес қараңғы түпкіріне түсіп кетті. Оның ес қалай қалыптасады деген сұраққа жауап іздеуі, зерттелушіге беймәлім болатын тапсырманы жасауды талап етті. Эббингауз тек қана жетекші теоретик пен экспериментатор ғана емес, сонымен қатар зерттелушінің өзі де болғандықтан, ол өзі тағы үйренуіне боларлық, яғни өзі білмейтін нәрселерді табу мәселесіне бетпе-бет келді. Сондықтан ол мағынасыз буындарды; олар сөз емес, тек қана үш дауысты және дауыссыз дыбыстардың тізбегін пайдалануды жөн деп тапты. Міне сол кезде ол ұмытылу үшін пайдаланатын ZAT, BOK, SID деген «есте сақталмайтын» терминдер ойлап тапты. Дәл солай болды да. Эббингауз сондай мағынасыз буындардың тізімін бірінен кейін бірін тынбай қайталап отырды. Одан кейін оларды 20 мин өткен соң, 1 сағат, 8-9 сағат, 1 күн, 2 күн, 6 күн және 31 күн өткен соң еске түсіруге тырысты. 11 суретте оның осы мерзімдерде қаншалықты ұмытқаны көрсетілген. Эббингаузден бастау алған бірізділіктерді жаттау әдістемесі көптеген жылдар бойы стандарт болды. Ал біздің кезімізде бірізділіктерді жаттау алған тек жаттау процедурасы ретінде( алғашында Эббингауз ұсынғандай) ғана емес, сонымен қатар қысқа мерзімді және ұсақ мерзімді етерді бөлу әдісі ретінде де өз мәніңе ие болды. Өкінішке орай Эббингауздың өзінің «көкжиектегі жұлдыздарды» ашуға мүмкіндігі болмады. Оны қазіргі лабораторияда жүргізіліп жатқан зерттеулер қуандырған болар еді.
Эббингауз өзінің діттеген мақсатына толық жетпегенімен бұл оның ес туралы, оның құрылымы туралы пікірлерін Гарвардтық Вильям Джеймстің одан әрі зерттеуіне бөгет болмады. Джеймстің одан әрі зерттеуіне бөгет болмады. Джеймстің жұмыстарына ес туралы қазіргі көзқарастар мен әр түрлі ақпараттық теорияларға тікелей әсер етуге тура келеді.
- Негізгі бөлім
2.1 А. Уктомский мен Павлов ілімдері.
А.А. Ухтомский-(1923) жүйке орталықтарында доминанта қалыптасуы кезінде жегілген тежелу туатындығын анықтады.
Тіршілік әрекетімнің барлық кездеріне какой-либо атқаратын қызметімнің орындалуы еш сырттың атқаратын қызметінің орындалуынан маңызды бол- шарттар құралатын. Айтылмыш атқаратын қызметімнің орындалуы сырттың атқаратын қызметтерін тұншықтырады.
Бір доминанты ашық түсті мысалдарынан ат қою болады еденді қым-қуыттың доминанту бас в кез күйттің самцов деген оңаша мысықтың. Түрлі қоздырушылар (үндеу миске аспен, накрываемого үстелдің тәрелкесінің тарс) арада айтылмыш уақиғада мяуканье және астың жандандыр- выпрашивание, ал ғана күйттің симптомокомплекса күшейт- шақыртады. Бромды препаратов кесек-кесек жағымының кіріспесі тіпті осы еденді доминанту арада өшіру зейінсіз орталығы.
И.П. Павлов-мәні зор тәжірибелер жасап, шартты рефлекстің тежелу түрлерінің негізгі тетіктерін дәлелдеді. Тежелудің сыртқы (шартсыз) және ішкі (шартты) түрлері болады. Шартсыз тежелу – жүйке жүйсінің туа біткен қасиеті. Ол – сыртқы бөтен түрткілердің теріс индукция әсерінен мінез әрекетінің кенеттен әлсіреуі немесе басылып қалуы. Мұның себебі әртүрлі жаңа тітркендіргіш қабылдау рефлексін туғызады. Егер осы тітіркендіру бірнеше рет қайталанса, бағдарлы әсерленіс бәсеңдейді және оның шартты рефлексті тежеу әрекеті әлсірейді. Мұндай бөтен тітркендіргішті И.П. Павлов «өшетін тежеу» деп атады. Мәселен, қатты ауыртатын тітіркендіргіш шартты шұғыл тежейді. Осы сияқты ішкі ағзалардан шығатын тітркендіріс те әсер етеді. Кейбір мүшелердің қабынуы, қуықтың зәрге аса толуы, құсу, жыныстық қозу шартты тағамдық рефлексті басып тастайды. Мұндай тежеулердің бәрінің жалпы қасиеті олар осы шартты рефлекске бөтен сыртқы тітркену ықпалынан пайда болады. Сондықтан бұл сыртқы тежелу деп аталады. Шартты рефлекстің шамасы тітіркендіргіш қарқының («күш заңы») тікелей тәуелді келеді. Шартты тітіркендіру күші шектен аса өссе, қарама-қарсы нәтижеге, яғни шартты рефлесте: әлсіреуіне, тежелуіне әкеліп соғады. Мұндай тежелуді шектен тыс тежелу деп атайды. Бұл тежелудің сақшылық маңызы бар. Өйткені ол жүйкені шамадан тыс күшті немесе ұзақ тітіркендірудің әлсірету әсеріне кедергі жасайды. Күшті әсерден мелшиіп қатып қалу (ступор) медицинада жиі кездеседі. Бұл тежелу жүйкені уақытша жұмыстан босатады және оның қалыпты қозғыштығы мен жұмыскерлігін қайта орнына келтіруге жағдай жасайды. Жүйкесі нашарланған жануарларда шектен тыс тежелу тіпті біршама әлсіз шартты тіткендірудің әсерінен де пайда болады. Сыртқы және шектен тыс тежеулер жүйке жүйсінің туа біткен қасиеттеріне байланысты болғандықтан оларды шартсыз тежелу қатарына жатқызады. Шартты тежелу – жүйкенің жүре иемденген қасиеті. Ол шартты рефлекс сияқты құрылады. Шартты тежелудің бірнеше ерекшеліктері болады. 1. Ол тітіркендірулер нығайтылмаған жағдайда қалыптасады.
- Оны жаттықтыруға болады, яғни қайталаған жағдайда, әсіресе жас кездерде, рефлексті жасау жеңілдейді.
- Шартты тежелудің көріністері жүйке жүйесінің даралама қасиетіне байланысты. Қызба кісілерде, байсалды адамдарға қарағада, шартты тежелу қиын және баяу қалыптасады.
- Шартты тежелу шартсыз рефлекстің нығайту күшінен тәуелді келеді.
- Шартты тежелу бұрын қалыптастырылған рефлекстің беріктігіне байланысты болады. Мызғымайтын тұрақты шартты рефлекстер тежелуге, жаңа үйренгендерге қарағанда қиын көрінеді.
- Тежелулер өзара әрекеттесіп бірін-бірі күшейтеді.
Шартты тежелуді өшіретін, ажырататын, шартты тежейтін және кешіктіретін деп төрт түрге бөледі. Өшіретін тежелу. Егер шартты тітіркендірудің шартсыз тітркендіргішпен ұштасуы тоқталса, бұрынғы қалыптасқан тұрақты шартты рефлекс әлсірейді, кейін қолданған сигнал бірнеше рет нықталмаса ол тіпті жойылады. Өшіретін тежелудің жасалу дәрежесі мен жылдамдығы:
1) шартты рефлекстің беріктігіне (берік бейнелістер баяу өшеді);
2) нығайтушы рефлектің күшіне (аштық күінде тағамдық шартты рефлекс өшпейді);
3) нығайтылмау жиілігіне (жедел түрінде бірнеше минут және сағат созылмалы түрінде нығайтылмаса өшіретін тежелу бірнеші күнде қалыптаспайды) байланысты болады.
2.2 Естің бұзылуы
адамның есте сақтау қабілеті әдетте физикалық жағдайы және тұлғаның сезімдерімен тығыз байланысты болады. Бұл есте сақтау қабілетінің аурумен бұзылуын дәлелдейді. Осындай барлық жағдайларда (олар амнезия деп аталады, есте сақтау қабілетінің қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді бұзылуы болады) есте сақтау қабілетінің өзіне тән бұзылулары болады, олар өз ерекшеліктерінде ауырған тұлға жабырқауын танытады. Адамның есте сақтау қабілеті тұрақты емес, ол өмір бойы өзгереді. Ерте жасынан баланың есте сақтау қабілетінің дамуы бірнеше бағыт бойынша жүреді. Біріншіден, аффективті (эмоциялық) және механикалық (моторлық, қимыл) есте сақтау қабілеті әрекет етеді, ол біртіндеп қисынды және бейнелікпен толығады және ауыстырылады. Екіншіден, тура есте сақтау — уақыт өте келе түрлі мнемотехникалық амалдар мен құралдарды есте сақтау және еске түсіру үшін белсенді және саналы пайдаланумен байланысты жанамаға айналады. Үшіншіден, балалық шақта басым болған еріксіз ұғу ересек адамдарда еріктіге айналады.
Гипомнезия – естің нашарлауы. Бұл кейде туылған кезден бастап және психологиялық даму кезінде байқалады. Бұл аурумен зардап шеккен кездерде астеникалық (әлсіз) күйде болғанда және қатты шаршаған кездерде кездеседі. Емделу барысында ес қалпына келеді. Қарт адамдарда аттеросклероз және есті сақтау материалдары төмендейді. Ал керсінше есінде өткен өмірі жақсы сақталады. Сонымен бұзылу кезінде сақтау және өңдеу травматикалық, интоксикацондық және мидағы басқа да кездесетін естің төмендеуі белгілі бір кезеңде анықталады. Бұны амнезия деп атайды.
Амнезия – есте сақтау жоқтығы. Естің төмендеуі миға қатты жарақат алған кезде, көмірқышқыл газынан улану кезінде байқалады.
Амнезияны келесі көріністерден көруге болады:
- Антроградналық – жарақат алған кезде, ауырғаннан кейін не болғанын ұмытады. Науқас антроградиялық амнезия төмендегеннен бастап ештеңе есінде қалмайды. Бұл ұзаққа созылуы мүмкін.
- Ретроградналық – жарақат алғанға дейінгі естегі бар нәрсенің жоғалуы. Бірнеше сағат, күндер ал кейде алдағы жылдардағы болған оқиғаны ауру естен шығарады. Кейде науқас адам өткеннің барлығын ұмытады.
- Ретардирленген – амнезияның кешігуі, уақыттың кейбір бөліктері естен тез шығып кетпейді, арада біраз уақыт өткеннен кейісн ғана ауру жағдайынан кейін тек қана бірнеше уақыт өткен соң есте сақтау қабілеті белгілі бір уақытта амнезияның кешігуіне әкеп соқтырады.
- Фукцотиондық – бірден нашарлауы немесе болған оқиғаны ғана есте сақтау, бірақта есіндегі алдыңғы қабілеттері де сақталады.
- Прогрессиялық – басында ес бірден жоғалады. Біраз уақыт өткеннен кейін есі ақырындап оралады және соңғы кезде іске асады.
Антероградналық анезия сақтау жүйесінде паталогия үлкен роль атқарады. Кейде амнезияның бұл формасын фиксациялық амнезия деп атайды. Бұл амнезияны Корсаков осылай атаған. Мысалы: басынан жарақат алғанда болады деді. Бұндай жағдай жазылғаннан кейін толық немесе сол кездегі өміріне қатысты барлық жағдай естен шығады. Бұл – лакунарлы амнезия деп аталады. Сонымен қатар амнезияның естің функционалдық бұзылу түрі де бар.Гиптоникалық сеанстан кейін барлық болған оқиға естен шығады. Амнезиялық қорғау кезінде өткен өміріндегі жамандықтар, көңілін жаралайтын барлық оқиғалар ұмтылады. Бұл синдромды маскүнемдікке салынғандарда кездеседі – деп жазды Корсаков. Сондықтан мұны Карсаков синдромы дейді.
2.2.1. Қалыпты ұмытшақтық
— Кілтіңізді көрінген жерге салып қоясыз да, қайда салғаныңызды ұмытып кетесіз.
— Жаңа танысыңыз не болмаса әріптесіңіздің есімін де аз уақытта ұмытып қаласыз.
2.2.2. Есте сақтаудың жеңіл бұзылуы
— Бүгінге жоспарланған кездесуіңіздің бар екенін ұмытасыз.
— Жеке заттарыңызға ие бола алмай, жоғалтып ала беретін боласыз.
2.2.3.Ауыр жағдай.
— Сіз жақындарыңыз бен туғандарыңыздың есімін естен шығарып аласыз.
— Сіз жоспарлы түрде мүлде әрекет ете алмай қаласыз.
2.3.Есте сақтау қабілетін жақсартудың 10 әдісі.
2.3.1. Жақсы кітаптар оқу. Кітапты оқу барысында миыңызды кейіпкер , оның мінез-құлқы, сезімі, уақиғалар жайлы ақпаратты жаттауға мәжбүрлейсіздер. Мида нақты бейнелер құралып, қабылдауыңыздың жақсаруна себепші болады. Сол арқылы оқу сіздің есте сақтау қабілетіңізді жақсартып, зияткерлігіңізді жетілдіріп, сөздік қорыңызды байытады.(Джинни Л.Стил, Куртис С.Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже, Л.С.Выготский)
2.3.2. Компьютерлік ойындар. Компьютер ойындарын сүйіп ойнайтындарға, олар өздерінің миын жаттықтыратын білу қуантар. Бірақ… Миды жаттықтыру үшін жарты сағат, асып кеткенде бір сағат жеткілікті. Зияткерлі немесе логикалық ойындарды ойнау барысында, ойыншы стратегия таңдап, алдағы іс-әрекетті жоспарлайды. Егер сіздің жұмысыңыз ескішілдік негізінде болса, жарты сағатттық ойын миды белсенділік жағдайында ұстайды.( В. В. Николина)
2.3.3. Ұйқы.Миды жақсы қалыпта ұстау үшін сегіз сағаттық ұйқы керек. Күні бойы сіздің миыңыз әр түрлі мәселелерді шешеді – оңай болсын, қиын болсын. Сондықтан оған ертеңгі мәселелерді шешу үшін жақсы демалыс керек.( Психиатр А. М. Свядощ (1936))
2.3.4. Жаңа бір нәрсені үйрену.Не нәрсені үйренгіңіз келеді, не нәрсе керектігін жақсылап ойлап, соны жүзеге асырыңыз. Өз күштеріңізді жаңа әуес іске жұмсаңыздар – мүмкін, ол атпен серуендеу немесе сурет өнері болатын шығар. Балаға ертегі жазып немесе өлең шығарып көріңіздер. Ешқашан істемеген нәрсені істеңіздер, өз миыларыңызға оған белсенді қатысуға мүмкін беріңіздер. (Ж.Пиаже, Куртис С.Мередит)
2.3.5. Кертартпалықтан құтылып көру. Ерекше іс-әрекеттер жасап, аяқ-асты шешімдер қабылдаңыздар. Мысалы, таңғы кофеңізді шырынға алмастыру, сол қолмен жазып үйрену; үйреншікті бағытты ауыстырыңыз – сол арқылы ескіліктен құтыласыздар.(Гераклит, Арестотель)
2.3.6. Сандармен жұмыс істеп көру.Көбейту кестесін білесіз бе? Оны ойша қалай санау керектігін ше? Біз өмірімізді калькуляторсыз елестете алмаймыз. Ал сіздер супермаркеттегі саудаңызды ойша есептеп, не басқа да есептерді есептеп көріңіз. Бұл арқылы миды жаттықтырып қоймай, есте сақтау қабілетін де жақсартасыз.( Малкольм Гладуэлл)
2.3.7. Жаттап үйрену. Жатқа қанша тақпақ білесіздер? Ал балалар он шақтысын біледі. Сіздер балаларыңызбен бірге он шақты тақпақ немесе қазіргі заманғы ақындардың ұнаған өлеңдерін жаттап алуларыңызға болады. Есте сақтау қабілетін жаттықтырып қана қоймай, жақсы нәрсеге де қол тигізесіздер. Бір кездері әріптестеріңізге, отбасыларыңызға жатқа өлең айтып, оларды таңғалдырасыздар.( Чарльз Тэмпл)
2.3.8. Өткеніңіз туралы айту. Біреуге кешегі күніңіз жайлы айтыңыз. Соңынан басына дейін. Мысалы, кешке, сосын күндіз не істедіңіздер, кешегі күніңіз қалай басталды. Өткенге көз жүгірту арқылы миыңыз сол ақпаратты жаттап қалады.( Джинни Л.Стил
Л.С.Выготский)
2.3.9. Шет тілдерін үйрену. Шет тілдерін үйрену миды жаттықтырудың жақсы жолы. Күніне кем дегенде он жаңа сөз жаттауды әдетке айналдырыңыз. Осыны әдісті меңгергенде, сөз емес сөз тіркестерін жаттауға көшу керек.( К.Д.Ушинский)
2.3.10. Сөздік қорыңызды көбейту. Күніне өзіңіз үшін жаңа сөзді ашыңыз. Бұл жалпы немесе сіздің мамандығыңызға қатысты сөздер болуы мүмкін. Сізге түсініксіз сөздердің анықтамасын табу үшін сөздіктерді қолданыңыз. Сол жаңа сөздерді өмірде қолдану арқылы жаттаңыздар.( Эдвард де Боно)
2.4 Мнемозиннің сырлары
Мнемозин сөзі жат көрініп отырған болар. Бұл дегеніміз, есте сақтау қабілетінің құдайы екен. (Богиня памяти).
Жылдар бойы адамдар есте сақтау қабілетін жақсарту үшін небір амал-әрекеттерді ойлап көрген. Ол үшін мнемоникалық техниканы да ойлап тауып, оған гректің бір құдайының есімін берген. Ол жолдардың барлығы, белгілі бір жағдайды еске түсірумен байланысты. Адамның компьютерден де айырмашылығы да сол, ол ойында тек керекті мағұлматтарды сақтай алады. Тәжірибе үшін, әр түрлі он сөзді алып, олардың әрқайсысына әңгіме құрап көріңізші. Кез келген затты бір-бірімен байланыстыра беруге болады. Мәселен, «музыка» мен «бензин» сөздерін алайық. Бір-біріне байланысы жоқ сөздер бола тұра, бұл екі сөзді байланыстырып жіберуге болады: «музыканың әуені естілмесе де, құйылып жатқан бензиннің дыбысы музыка болып естілді» — десек, бензин мен музыка бір-бірімен байланыса кетті.
2.5 Ұмытудың тәсілі
Есте ұстау мен ұстағанды ойда сақтап қалу жеткіліксіз. Қажеті жоқ, ескі ақпараттан да құтылып отыру маңызды. Досыңыздың есігін қағып тұрған сайын, оның ескі нөмірін тере бересіз дейік. Осы жерде былай етіп көріңіз: қағазға ескі үй нөмірін жазыңыз да, сол қағазды өртеңіз…ойша. Өртеніп кеткен қағаз күлін жел өзімен бірге алып кетті. Мидан да жоғалды. Қарапаймым ғана әрекет.
Қиынырақ мысал алып көрелік. Мәселен, сіздің жігітіңізбен жолдарыңыз екі айырылып кетті деп есептейік. Оны ұмыту керек. Бірақ, көзіңізді жұмған бойда оның елесі көз алдыңыздан кетпей, мазаңызды қашырады. Ойша, ескіріп кеткен фотосуретті көз алдыңызға елестетіп көріңіз. Ұмыта алмай жүрген жаныңыз бейнеленген суреттің түсі ойыңызда барған сайын оңа түсіп, сурет ақ параққа айналады. Міне, сурет те жоғалды, санаңыздан ұмыта алмай жүрген жанды да жоғалттыңыз.
2.6 Оперативті есте сақтау методикасы
Бүл әдістеме қысқа ұақыттық есте сақтауды анықтауға арналған.
Зерттеушілерге бланк берілгеннен кейін тәжірибеші келесі нұсқауды оқиды.
Нүсқау: Мен сіздерге әрқайсысы 5 саннан тұратын 10 қатар сан оқимын. Сізге тапсырма — осы сандарды есте сақтап, кейін ойша біріншісің екеншісімен, екіншісін үшіншісімен, үшіншісін төртіншісімен, төртіншісін бесіншісімен бір-біріне қосып, шыққан төрт қосындыны ретімен жауап бланкісіне жазуыңыз керек. Мысалы: 6, 2, 1, 4, 2 (тақтаға немесе қағазға жазылады). 6 мен 2, 2 мен 1, 1 мен 4, 4 пен 2 сандарын қосып, жауап бланкісіне 8, 3, 5, 6 деген сандар қатары жазылады.
Қатарды оқығанда арасындағы интервал — 15 секунд.
1)5,2,7,1,4
2)3,5,4,2,5
3)7,1,4,3,2
4)4,4,6,1,7
5)4,2,3,1,5
6)3,1,5,2,6
7)2,3,6,1,4
8)2,3,6,1,4
9)5,2,6,3,2
10)3,1,5,2,7
1)7,9,8,5
2)8,9,6,7
3)8,5,7,5
4)8,8,7,8
5)7,9,7,8
6)6,5,4,6
7)4,6,7,8
8)5,9,7,5
9)7,8,9,5
10)4,6,7,9
Дұрыс жазылған қосындылар саналады (мах — 40). Ересек адамның нормасы — 30 және одан да жоғары.
Бұл әдістеме топтық тестілеуге қолайлы және аз уақыт алады (4-5 минут). Есте сақтау көрсеткіші дәлірек болсын десеңіз бұл әдістемені белгілі бір уақыттан кейін бас-қа сандар қатарымен қайтадан өткізуге болады.
2.7 Сандарды есте сақтау методикасы
Диагностиканың мақсаты: Бұл методика адамның аз арада көзбен есте сақтауын бақылайды, оның обьемын және нақтылығын
Тест процедуасы: Процедура кезеніңде топқа 20 секундыға таблица көрсетіледі, оның ішінде 12 ондық сан болады. Таблицаны алғаннан кейің оны бланкіге толтыру
Шарттары: «Сіздерге сандар жазылған таблица беріледі. Сіздердің мақсатының Сол сандарды 20 секунды да көбірек сандар жаттап алу. 20 секундтан кейін таблица алынады да, сіздер сол сандарды қағазға жазуларыныз керек»
Санау кезені: Аз уақытта есте сақтауға ұпай қойылады, Ұпай дұрыс жазылған сандарға қойылады. Нормадағы ересек адамның ұпайы 7 және жоғары. Бұл методика топтар арасында өте тиімді. Өйткені ол көп уақыт алмайды.
Есте сақтау — жадында түту. Есте сақтау қабілеті – психикалық өмірдің маңызды сипаттамасы. Адам өскен сайын есте сақтау қабілетті түседі. Қөп ғалымдар және де адамдар есте сақтау методикасын құрастырады. Әр адамға есте сақтау методикасы келе бермейді.Сондықтан әр адам өзіне ыңғайлы және тиімді методикасын іздейді немесе өзі құрастырады. Есте сақтау методикалары өте тиімі жай жаттауға қарағанда. Өйткені жаттағанды есте ұзаққа қалдыра алмайсын. Есте сақтау әдістері бұрыннан бері келе жатыр. Оны зерттеу үшін әр түрлі тәжірбиелер керек. Адамның есте сақтау қабілеттің жақсарту үшін, оны кіші жастан бастап жақсарта беру керек. Мысалға келтірсек Менталистер олар көзбен көру және есте сақтау қабілетті мықты. Олар егер өте мықты болса, то ол адам өмірінде қанша адаммен амандасқанның және аттарын, түріне дейін айтып бере алады.
