Апоптоз– бұл генетикалы бағдарланған, энергияны қолданумен өтетін, клетка өлімінің белсенді процесі. Апоптоз дегеніміз «қоңыр күз» немесе

«жапырақтың түсуі» деген мағыналарды білдіреді.Бұл клеткалы өлімнің ерекше түрі. Табиғат клетканы қорғану мен репарация механизмдерімен ғана емес, сонымен бірге өзін-өзі өлтіру немесе суицида механизмімен де қамдандырды. Клетканың ескіруі катабиозға («ката» -төмен, «био»- өмір) және клетканың өліміне алып келеді. Клетка өлімі – бұл тіршілік әрекеті құбылысының жаңадан кері айналмайтын өсуге, көбеюге қабілетін жоғалтқан тоқтауы. Клеткаларда өмір сүру ұзақтығы әртүрлі болады. Ұзақ өмір сүретін клеткалар бар, олар ерекше қызмет атқара отырып ағза өмірінің соңына дейін болады. Басқа клеткалар, белгілі міндетті орындауда пайда болады. Мысалы: метаморфоз кезінде, ит балық желбезектері мен құйрығын жоғалтады. Бұл мүшелер клеткаларының өмір сүру ұзақтығы белгіленіп бағдарланған. Осындай клеткалардың жойылуына арнайы генетикалы бағдарланған клеткаішілік механизмдер белсенді роль атқарады.

Апоптоз – ол өте қызықты феномен.

Әрбір клеткада өзіндік жеке «гильотинасы» болады. Егерде жасушаның өзінде немесе оның айналасында экстраординарлық шұғыл жағдайлар орын алса, жіп үзіліп гильотин төменгісі жасушаның «ұқыпты» өліміне соқтырады. Бұл «ұқыптылықта» айта кететін нәрсе көрші клеткалар зардапқа ұшырамауы тиіс.

Жалпы айтқанда, ағзадағы жеке клеткалардың өлімі бұрыннан белгілі. Бірақ алғашында бұл құбылыс дегенеративтік құбылыс ретінде қабылданып келді.Яғни бұл процесс терминальдық дифференцировка нәтижесіндегі жасушаның біртіндеп өлімі ретінде қарастырылды. Бұл көзқарастағы өзге тұжырымдар тек «Өмірге қабілетті жасушалар да өлімге ұшырайды» деген тұжырым анықталғаннан кейін белгілі болды. Әрине, бұл клеткаларды басқаша қалай сипаттауға болады. Мысалы үшін эмбриогенез барысында өлімге ұшырайтын жасушалар пронефрос немесе саусақ аралық қалқалық клеткаларын келтіруге болады.

Қалай айтқанда да жасушалар өлімге ұшырайды, былайша айтсақ жасуша өмірін микроқоршаудың жасушаны өмірге қажетті заттармен қамтамасыз ете алмауынан өледі. Мысалы, қоректік заттардың және оттегінің жасуша түсуі төмендейді және ортаның тотығуы тез басталады.

Бұдан басқа көзқарасқа келу үшін мынадай қорытындылар пайда болды.Жасушаның өлімінде негізгі рольді жасушаның өзі атқарады деген көзқарас пайда болды. Міне осы көзқарастың арқасында апоптоз немесе жасушаның бағдарланған өлімі туралы болжамдар қалыптаса бастады.

Жасушаның бұл өлімінің негізінде арнайы және генетикалық бағдарланған клетка ішілік механизмдер активті роль атқарады.

Қашан және қандай жағдайда жасушада апоптоздың бағдарламасы іске қосылады?

А) жасушаның өзіндік қанағаттанарлықсыз жағдайы, яғни жасуша ішілік фактор салдарынан;

Б) жасушаның арнайы рецепторлары арқылы берілетін жағымсыз сигнализация, яғни сыртқы фактор салдарынан.

Жасуша ішілік факторлар салдарынан болатын апоптоз

Бұл жағдайда «жасушаның қанағаттанарлықсыз жағдайы» орын алады.

–Бірінші кезекте хромосоманың зақымдануы: ДНҚ-ның көптеген үзілістері, оның конформациясының бұзылысы, тізбектер арасындағы тігістер және хромосоманың бұрыс сегрегациясы.

–Жасуша ішілік мембрананың зақымдануы – липидтердің асқын тотығуының нәтижесінде пайда болады.Ал бұл зақымданулар: иондаушы сәулелер, температуралық өзгеріс, химиялық қосылыстар, сондай-ақ ДНҚ құрылымына орналасатын заттар, топоизомеразаның ингибиторлары жатады. Бұлардың барлығы ДНҚ-ның конформациясын бұзады. Эндогенді қосылыстар түзетін – азот оксиді, супероксидтік радикал және басқалар жасушаға қауіпті. Стрестік ситуациялар бұл қосылыстардың түзілуін жылдамдатады. Сондай-ақ әртүрлі зақымданулар жасушаның қоректенуі бұзылғанда дамиды. Келтірілген типтің апоптоздың мысалы ретінде – жас ұлғайған сайын бас миындағы нейрондардың прогрессивті төмендеуі жатады.

Жасуша бөлінуі де апоптоздың мүмкіншілігін жоғарылатады.Мұнда «сапасыз» геномы бар жасушалар жойылады. Мысалға, овогенез барысында полярлы денешіктердің түзілуін айтуға болады.

Барлық жағдайлардан көріп отырғанымыздай апоптоздың атқаратын қызметі – ол дефектісі бар клеткаларды жою болып табылады.

Егер де клетканың зақымдануы аса жоғары болса – жасуша өлімі бақылаусыз сипатқа ие болып, некроз даму қаупін тудырады.Зақымданушы әсердің сипаты мен интенсивтілігіне қарай жасуша өлімінің апоптотикалық немесе некроздық жолмен жүруі анықталады.

Сыртқы фактор салдарынан болатын апоптоз

Апоптоздың бұл типі сыртқы ортаның негативті сигнализациясы арқылы пайда болады.Ол мембраналық және клетка ішілік рецепторлармен беріледі. Бұл жағдайда жасушаның өмірлік қабілеті жоғары, бірақ біртұтас организм тұрғысынан алғанда – ол зиян және оның пайдасы жоқ болуы мүмкін.

1)Апоптозға онтогенездің кейбір кезеңдері мысал бола алады:

-жәндіктердің метоморфоз барысында қуыршақ клеткаларының өлімі;

-омыртқалылар эмбриогенезінде пронефрос және хорданың редукцияланып жойылуы.

-эмбриональдық морфогенез барсындағы саусақ аралық жарғағының жоғалуы.

2)Апоптоз мысалдарына иммундық жүйенің жетілуі мен функциясын қарастыруға болады:

-Т және В лимфоциттердің аутореактивті клондардың жойылуы.

-антиген ұзақ уақыт болмаған кездегі стимулданған лимфоциттердің өлімі.

-гликокортикоидтардың көп бөлінуі нәтижесінде лимфоциттердің өлімі.

Гликокортикоитардың әсеріне келсек, ол созылмалы стрессті материалдық және энергетикалық қамтамасыздандыру болып табылады. Мысалға, бауырдағы ағзаға маңызды органдарға қажет глюкозаның жаңадан түзілу процесі.

Fas-Fas-L өзара әрекеттесуі апоптозды іске қосады. Нысана жасушаларының бетінде – Fas рецепторлық ақуызы, ал Т-киллердің бетінде Fas-лиганд орналасады. Мысал ретінде аталық без арнашықтарын алайық. Мұнда сперматогенді жасушалардың 4 түрін ажыратады:

-сперматогониялар

-сперматоциттер

-сперматидтер

-сперматозидтар

Ұл балаларда жыныстық пісіп жетілу кезеңіне дейін – ұрықтық арнашықтарында сперматогониялар мен сперматоциттер кездеседі. Бірақ осы кезде тимуста және басқа лимфоидты органдарда лимфоциттердің аутореактивті клондарында сұрыпталу процесі жүреді. Сондықтан да қалыптасып келе жатқан сперматида мен сперматозидтарды «иммундық жүйеде» өздік ретінде саналмай, шабуылдануы мүмкін.

Мұнда Т-лимфоциттер бетінде Fas-рецептор, ал аталық бездің түрлі жасушаларында Fas-лиганд болады. Егер қауіпті Т-лимфоцит осы жасушаларға жақындаса Fas-Fas-L әрекеттесуі Т-лимфоциттерде апоптозды қосады.

3)Апоптоздың мысалдар тобына қан түзуші жасушалардың дамуы үшін колониястимульдаушы фактор қажет. Егер осы фактор болмаса, жасуша өлімге ұшырап, апоптоз механизмі басталады.

4)Апоптоздың келесі анық мысалы ретінде әйел ағзасының репродуктивті жүйесінен алуға болады:

-сары дене жасушаларының өлуі;

-менструация алдында эндометрийдің функционалдық қабат жасушаларының өлуі;

-лактациядан кейін сүт безінің лактоциттерінің өлуі.

5)Патологиялық жағдайда туындайтын апоптоз.

Апоптозды іске қосатын «жағымсыз» факторды 2 топқа бөліп қарастыруға болады:

-«жағымсыз» негативтік сигналдар әрекеттері, оған лимфоциттермен байланысқан Fas-Fas-L кешені мен жасушалардың контактты тежелуі кезінде кодгериндерден басталатын сигналды да жатқызуға болады. Бұл кезде апоптогендік р53 ақуызының мөлшері көбейіп, апоптозға ұшырайды.

-позитивтік сигналдардың әрекетінің тоқталуы, оған КСФ-тің қантүзуші жасушаларға әсері және әйелдердің репродуктивті жүйесін жатқызуға болады.

Апоптоз қарулары

Апоптоз процесіне арнайы ферменттер – каспазалар қатысады. Ол – апоптоздың ең маңызды «қаруларының» бірі болып келетін цитоплазмалық протеазалар. Каспазалар активті орталығында болатын аминқышқылының түріне байланысты сериндік және цистеиндік болып бөлінеді. Қалыпты жағдайдағы жасушаларда олар активті емес прокаспазалар түрінде кездеседі. Бұл ферменттің активтенуі жасушаның құрылысы немесе қызметі бұзылған кезде байқалады. Каспаз туыстасына 10 ферменттер кіреді, олар белгілі бір бірізділікпен бірін бірі активтендіріп тармақталған каскад пайда етеді. Плазмолеммадан басталатын сигнал әсерінен ең алғаш каспаза 8 активтенеді.

Каспаз активациясын митохондриядан шыққан (олардың мембраналарының жоғары өткізгіштігі әсерінен) факторлар каспаза 9-ды белсендіреді. Каспаздың жұмыс істеуі үшін қажетті жағдайлар: клеткада каспазды ингибирлейтін ерекше ақуыздардың болмауы (ІАР).

Каспаз нысаналары болып:

1 – цитоплазмалық және ядролық ақуыздар (гистон Н1, ламина);

2 – репликация және репарация ферменттері (топоизомераза);

3 – реттеуші ақуыздар (клеткалық циклді бақылаушы);

4 – эндонуклеаз ингибиторлары.

Каспазалардың әрекетіне байланысты апоптоз процесінде арнайы «апоптоздық» ядролық эндонуклеазалар қатынасады. Олар ДНҚ молекуласын бұзып, фрагменттерге ыдыратады және құрылысы мен қызметтері бойынша басқа ядролық эндонуклеазалардан ерекшеленеді. Оларды апоптоз процессінде негізгі рөл атқаратын Са, Мg-тәуелді эндонуклеазалар деп айтады. Апоптоз кезінде эндонуклеазалар (апоптаза) линкерлі аймақтарға әсер ете отырып ДНҚ-ны фрагменттерге (үлкен және ұсақ) бөледі. Апоптазаның молекулалық салмағы 18000Д құрайды. Индукторлардың әсерінен апоптпза бөлініп шығып, активті қызмет атқарады.

Каспаз және эндонуклеаздан басқа, апоптозға мүмкіндік беретін клеткада күшті тотықтырғыштар жинақталады, оларға жасушада өте көп мөлшерде жинақталған азот оксидін (NO) және оның басқа да белсенді өнімдерін – супероксидтік және гидрооксидтік радикалдарды, пероксиниттерді, нитриттерді, нитраттарды т.б., жатқызуға болады. Бұл тотықтырғыштарға, әсіресе митохондрия, ядро мембраналары өте сезімтал болады және олар тез өзгереді. Олардың мембраналарының өткізгіштігінің жоғарлауы – апоптоздың маңызды элементі болып табылады. Шынында да, митохондриялардың бұзылған мембраналары арғылы протеза AIF және цитохром-С цитоплазмаға шығады, ол каспаза-9-ды активтендіріп каскадты іске қосады. Ал бұзылған ядро қабықшасы арқылы каспазалар ядроға еніп эндонуклеазаларды активтендіреді.

Апоптоздың тағы бір «қаруына» плазмолемма құрылысының өзгеруіне жауапты ақуыздардыда жатқызуға болады.

Апоптоздың тікелей «қаруларынан» басқа, жасшада қосымша факторларда болады.Олардың қызыметі осы «қаруларды» басқару болып табылады. Апоптоз үдерісінде бұл факторлардың маңызды қызмет атқаратындығы сөзсіз, оған митохондриялық факторлар жатады.

Митохондрияда каспаза-9-ды активтендіріп, каспаздық каскадты іске қосатын 2 ақуыз–AIF және цитохром-С, болатынын білеміз. Бұл ақуыздардың митохондриядан цитоплазмаға босанып шығуы тек мембрана өткізгіштігі жоғарылаған кезде ғана жүзеге асады.

а)Митохондрия мембраналарының арналары. Жоғарыда аталған фактордың мембранадан цитоплазмаға өтуі мембранада арнайы арналардың болуына байланысты. Бұл арналардың күйі (ашылуы не жабылуы) бірнеше ақуыз тобының -Bcl-2/Bax, күрделі бақылауында болады. Олардың негізгі өкілдері:

ә)Bcl-2 ақуызы, Bcl-x, A1/Bfl-1 т.б., қалыпты жасушаларда митохондрия мембранасында кездеседі және арнаны жабады, сөйтіп жасушаны апоптоздан қорғайды.

б)Bax,Bad,Bak,Bid т.б. ақуыздары жоғарыда келтірілген ақуыздармен қосылып кешкен пайда етеді де олардың әрекеттерін (арнайы жабу) бастырмалайды,нәтижеде арна ашылады. Осылайша олар апоптозды стимулдайды.

р53 гені.

р53 белогы апоптоздың негізгі белоктарының бірі. Жасушадағы бұл белоктың мөлшері синтезделу қарқынымен емес, оның ыдырау денгейімен анықталады. Р53 белогінің мөлшерімен активтілігі өздігінен реттеледі, сондықтан жасушада, қалыпты жағдайда ол бірқалыпты минимальді денгейде болады.

-Р53 белогының концентрациясы мен активтілігі Mdm2 белогымен бақыланады. Mdm2 белогы p53 белогымен өзара әрекеттесіп оның активтілігін төмендетумен қатар ыдырауын тездетеді. P53 белогының артық мөлшері Mdm2 активтендіреді, мұның нәтижесінде p53 белогының активтілігі төмендейді және ыдырауы жылдамдайды.

-ARF белогы немесе p19 – реттеуші факторы p53 белогының ыдырауын тоқтатады. Бұл жағдайда p53 белогі ARF генінің активтілігін басу арқылы репрессорлық қызмет атқарады:жасушада p53 белогі концетрациясының жоғарылауы ARF белогы синтезінің төмендеуіне алып келеді.

-Келесі бір 14-3-3в реттеуші белогы p53 белогының активатор қызметін атқарады. Ал р53 белогының жоғары активтілігі 14-3-3в-ның концетрациясын төмендетіп p53 белогының активтілігін қалыпты жағдайға келтіреді.

Олай болса, ARF белогы қалыпты жағдайда p53 белогының мөлшерін бақыласа, 14-3-3 в белогы оның активтілігін бақылайды. Ал, Mdm2 белогы p53 белогының мөлшерін де, активтілігін де бақылайды. Апоптоз жағдайында p53 белогының мөлшері мен активтілігі өзгереді.

ДНҚ-ның бұзылуына жауап реттінде жасушада p53 белогының концентрациясы мен активтілігі өзгереді. ДНҚ–ның бұзылуы жайлы сигнал p53 белогына протеинкиназалардан келіп түседі:

а)ДНҚ-протеинкиназа. ДНҚ молекуласының қос тізбекті үзілулерін және ағзада иондаушы сәулелердің әсерінен болған бұзылуларды танып сезеді. ДНҚ-протеинкиназалар p53 ақуызын фосфорлап активтендіреді де, Mdm2 белогына ингибиторлық әсер етіп, оның p53 белогына әрекетін төмендетеді.

б)протеинкиназа-АТМ ,иондаушы сәулелерінің әсеріне жауап ретінде түзіліп p53 белогын активтендіреді, оны активатор 14-3-3в белогымен байланыстырады, тирозинкиназа с-АВІ – ді активтендіреді, ал ол өз кезегінде p53 белогын активтендіреді.

б)протеинкиназа – казеинкиназа, ультракүлгін сәуленің әсерінен болған ДНҚ – ғы бұзылуларға жауап ретінде p53 белогын активтендіреді.

Басқа факторлар: BRCA1 және BRCA2 белоктары ДНҚ бұзылуларын тануға , олардың репарациясына және p53 белогының активтенуіне қатысады. P53 белогы мөлшерінің және активтілігінің жоғарылауы сонымен қатар жасушаның митотикалық циклға өту жағдайларының бұзылуы кезінде байқалады. Олар:

а)өсу факторларының болмауы;

ә)тіректік субстратпен байланыстың жоғалуы;

б)жасушаның көршілес орналасқан жасушалармен байланыста болуы.

P53 белогы мөлшерінің қалыпты деңгейден жоғарылап артуы апоптоз механизмінің іске қосылуына себеп болды.

P53 белогының мөлшері мен активтілігің реттелуі инсулин сияқты өсу факторларымен (ИПРФ) де іске асыруы мүмкін. ИПРФ – факторы Mdm2 белогының синтезін индукциялап, p53 белогының синтезі мен активтілігін төмендетеді.

ИПРФ – тың деңгейі оның ингибиторлық белогы – ИПРФ-3- пен реттеледі. P53 белогы ИПРФ – 3 белогының генін активтендіріп ИПРФ өсу факторының деңгейін төмендетеді. Олай болса: біріншіден , инсулинге ұқсас өсу факторы (ИПРФ) жасушаның бөліну жылдамдататын антиапоптоздың фактор болып табылады. Екіншіден, P53 белогы апоптоз процессінде жинақталып , ИПРФ – дың литогендік әрекетін тоқтатады. P53 белогының әсер ету механизмі көрсетілген.

P53 белогының әсерінен туындайтын жағдайлар:

1.«Киллерлік» рецепторлар гендердің активтенуі, яғни апоптоздың сигналдарды сезетін рецепторлардың гендерінің активтенуі жүреді. Оларға белок Fas(Fas – рецептор) және KILLER/DR5 рецепторлары жатады .

2.P21-генінің активтенуі. Бұл геннің бақылауымен түзілетін p21 белогы GAAD45, ЦТК, GADD45 гені кешені ингибиторлық қызмет атқарады Gadd45 белогы ЦТК – ға да ингибитор бола алады. Сонымен қатар p21 және Gadd45 белоктары ДНҚ репликациясына қажетті PCNA белогына байланысты.

  1. Қалыпты жағдайда митохондриялық мембраналардың каналдарын жабатын белоктардың(вс1–2,вс1-х) гендеріне ингибиторлы болса, керісінше ол каналдарды ашатын белоктардың (вах) гендеріне активаторлық қызмет атқарады.
  2. PIG.гендер тобын активтендіреді. Бұл гендермен бақыланып түзілетін белоктар жасушада активті радикалдар мен тотықтырғыштардың мол жинақталуына мүмкіндік береді. Көп мөлшердегі мұндай заттар митохондриялық мембраналарды бұзып, протеаза AIF және цитохром С–нің цитоплазмаға шығуын жеңілдетеді.

5.TSP, BAS т.б. гендерді активтендіреді. Бұл гендердің өнімдері(белоктары) өлу сатысындағы жасушалардан бөлініп шығып, көршілес жасушаларға әсерін тигізеді. Мысалы, бөлініп шыққан тромбоспондин – TSf1, т.б. белоктар жанаса орналасқан ұлпаларда жаңа түзілістердің пайда болуын тежеп, ісік жасушалардың қалыптасуына кедергі жасайды. Олай болса, апоптоз ісіктер түзілудің алдын алуға мүмкіндік береді.

6.Жасуша пролиферациясының бір қатар ингибиторларының синтезі мен секрециясына жағдай жасайды. Мысалы , ісіктер некрозының факторы  ̶              β – ингибині көршілес , жанаса орналасқан жасушалардың пролиферациясын тоқтатып ол жерде апоптоз механизмдерінің іске қосылуына мүмкіндік береді.

Апоптоз механизмі

1.Жасуша ішілік құрылымдардың әсіресе хромосомалар мен мембраналардың алуан түрлі факторлардың әсерінен зақымдануы.

2.Арнайы протеинкиназалар және басқа модификациялық ферменттердің көмегімен p53 транскрипциялық факторларына зақымдануы, бұзылулар жайлы сигнал беру. Сигналға жауап ретінде p53 факторының мөлшері (ыдыраудың баяулауына байланысты) артады және активтілігі жоғарлайды.

3.P53 белогының BCL–2 тұқымдасына жататын гендерге әсеріне және тікелей мембрананың зақымдануына байланысты митохондриялық мембраналардың өткізгіштігі жоғарылайды.

4.Митохондриялардан бөлініп кететін факторлардың әсерінен каспазалар тобының активтенуі және қызмет атқаруы. Каспазалардың көптеген белок-нысаналарды жарым–жартылай протеолизденуі.

5.Жарым–жартылай жүретін протеолиздің салдарынан болатын жағдайлар:

а)хроматиннің тығыздалып жинақталуы (Н1 гистноы мен ламиннің протеолизі нәтижесінде)

ә)ядролық нуклеазалардың активтенуі (олардың ингибиторларының протеолизі нәтижесінде).

б)плазмалемманың липидтік құрамының өзгеруі (мембранамен байланысқан ферменттердің активтілігінің өзгеруі нәтижесінде).

в)ДНҚ–протеинкиназаның активтенуі (жарым–жартылай протеолиз нәтижесінде), мұнымен қатар p53 факторының мөлшері мен активтілігінің жоғарлауы.

г)транскрипциялық фактор E2F–DP pRb белогының ингибиторлық активтілігінің төмендеуі, жасушалық циклдың іске қосылуы, ДНҚ репликациясының жүруі.

6.Хромосомаларының құрылысында көптеген зақымдалған учаскелері мен бұзылулары бар жасушаның митотикалық циклға енуі, бұл жасушаның құрылысында жаңа бұзылулардың түзілуіне, апоптоз процессінің күшеюіне және жылдамдауына себеп болады.

7.Эндонуклеазалардың әрекетінен хроматиндердің фрагментациясы жүреді.

8.Ең соңындағы морфологиялық өзгерістер:

а)ядро мен цитоплазманың фрагментациясына байланысты апоптоздық денешіктердің түзілуі.

ә)айналасындағы жасушалардың ол денешщіктерді фагоцитоздауы.

Егер апоптоз жасуша құрылысындағы бірінші реттік өзгерістерге байланысты емес, сыртқы орта факторларының әсерінен болса, оның бастапқы кезеңдері басқаша жүреді.

Сыртқы ортаның жағымсыз факторлары (иондаушы сәулелер, ультракүлгін жарығын т.б.) жасушаға өсу факторының енуін тоқтатады, жасуша тіректік субстратпен байланысын үзеді, осы бұзылған жасушаны дәл өзі сияқты екінші бір жасушамен жалғастырады. Осы әрекеттердің нәтижесінде апоптоз процесі жүреді:

1.Плазмалеммада орналасқан мына заттардың жағдайы өзгереді:

а)өсу факторы рецепторларының;

ә)интегриндердің;

б)кадериндердің;

2.Жасушаның құрылым бөліктерінің және белоктардың құрылысы мен қызметінің өзгерістері жайлы сигнал p53 белогына беріледі және сигнал берудің бұл механизмі апоптоздың бірінші типіндегі механизммен өзгеше келеді:

а)рецепторлар немесе интегриндерден келетін сигналдың болмауы митогенактивті протеинкиназаларды (МАПК) активсіздендіреді.

ә)МАПК-ның активсізденуі немесе β–катенинмен байланысуы себепті транскрипциялық факторлардың премитотикалық кешені түзілмейді.

б)ARF немесе Mdm–2 белоктарының синтезін бақылайтын геннің активтілігінің өзгеруі. Бұл белоктар p53 белогының мөлшері мен активтілігін жоғарлатады

Апоптоз морфологиясы

Апоптоз морфологиясының, өз динамикасы болады және оның дамуының бірнеше айқын ажыратуға болатын кезеңдерін(1→2;2→3;3→4), атауға болады. Олар төмендегідей:

а) Хроматиннің конденсациялануы (1→2). Хроматин ядроның шетінде орналасқан тығыз және айқын байқалатын гомогендік масса күйінде болады. Цитоплазма көлемі де кішірейіп, жасуша пішіні өзгереді.

б) Ядроның және цитоплазманың фрагменттерге бөлініп, апоптоздық денешіктердің түзілуі(2→3). Бұл сатыда ядро, тығыз хроматин массасынан тұратын, қабықшамен қоршалған жеке фрагменттерге ыдырайды. Жасуша формасы өзгеріп, онда ішке қарай терең тартылыстар пайда болады. Олардың цитоплазмадан бөліп тұратын учаскелері бірте-бірте тарылған аяқшалары бар құлақшаларға ұқсайды. Жасушаның бұл фрагменттері ерте ме кеш пе үзіліп, апоптоздық денешіктерге айналады. Кейбір денешіктерге ядро фрагменттері, екіншілерге – тек цитоплазма заты жинақталады. Олардың екеулері де біршама өзгерген плазмалеммамен қоршалған.

в)Көрші жасушалардың апоптоздық денешіктерді фагоцтоздауы(3→4). Көрші жасушалар апоптоздық денешіктерді плазмолемма беттерінде пайда болған өзгерістер арқылы таңып фагоцитоздайды. Фагоцтоздалған денешіктер фаголизосомаларда тез ыдырайды. Босаған орны айналадағы жасушалармен толтырылады, сол арқылы тіндердің құрылымы сақталады, немесе жаңа құрылымдар пайда болады. Апоптоз денешіктерінде жойылған жасушаның құрамындағысы сыртқа шықпайды, сол себептен қабыну реакциясы пайда болмайды.

Ал некроз жасушасының өте күшті бұзылыстары не тіршілік ету жағдайларының күшті өзгеруі салдарынан дамиды,яғни бұл өзгерістер нәтижесінде апоптоз тетіктері(механизмдері) іске қосыла алмайды, себебі:

-не олардың өздері бұзылған;

-не жасушада олардың қызмет етуіне қажет энергетикалық және материалдық ресурстар болмайды.

Жасушалық циклдың барысында, оның түрлі сатыларында: бөліну, өсу немесе қызмет атқаруында жасуша алуан–түрлі ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне ұшырап, кейде оның структуралық – функционалдық құрылымы бұзылады .

Тірі ағзалар мен олардың жасушалары мәңгілік емес, ерте немесе кеш олардың тіршілігі өліммен аяқталады (ісік жасушаларынан басқалары). Бұл табиғи, алдын – ала генетикалық бағдарланған процесс апоптоз деп аталады.

Өлу жылдамдығы ұлпаның беріктік функциясына байланысты, бірінші болып күрделірек функциялары бар ұлпалар өледі. Ең кеш өлетіндері – жасушалар мен талшықты жалғаушы ұлпалар.

Апоптоз ағза тіршілігінде аса маңызды рөл атқаратын процесс, атап айтқанда онтогенезде, жасушаның жаңаруында (қан, тері, ішкі мүшелердің эпителий) жараның жазылуында т.с.с.

Онтогенез барысында мүшелердің дамып  жетіліп, толық қалыптасуы жүреді, мысалы, аяқ-қол саусақтарының, ішек түтігіндегі қуыстың пайда болуы т.б. Ендеше осы мүшелердің қалыптасуында саусақ аралық жарғақ жасушаларының, ішек түтігінің әшән толық алып жатқан эпителий жасушаларының жойылуы апоптоздың нәтижесі.

Т- және В- лимфоциттердің  аутореактивтік клондарының жойылуы, антигендер әсер еткен лимфоциттердің  ұзақ уақыт антигендер болмаған  жағдайда тіршілігін жоюы, ісік  жасушаларының және жыныс жасушаларының  жойылуы да апоптоздың нәтижесі.

Инфекциялық аурулардың қатаң периодында үлкейген лимфа түйіндерін ұстап, тіпті көруге де болады. Алайда, ағза сауыққан кезде лимфоциттердің саны қалыпты мөлшерге түседі. Қатты инфекциялық қабыну үрдістері болмағанда перифериялық қан мен ұлпаларда лимфоциттер санының жеткілікті қатаң гомеостазын қолдайды. Сондықтан, кез келген иммундық жауаптың даму бастамасында лимфоциттер үшін пролиферация қаншалықты міндетті болса, лимфоциттер үшін иммундық жауаптың соңында өлім соншалықты тән. Қызмет еткен лимфоциттердің заңдылықты түрдегі өлімі апоптоз механизмі бойынша жүреді.

More To Explore

Share This Class:

Яндекс.Метрика