Тыныс жүйесінің жасқа байланысты ерекшелігі
Тыныс алу жүйесі құрылысы және қызметі бойынша ерекшеленеді және өсу барысында организм өзгеріске ұшырайды. Жоғарғы тыныс алу жолдары, мұрын жолдары емізулі балаларда тар болып келеді. Мұрын қалқаны тек 3 жаста дамыса, шырышты қабығы лимфа мен қантамырларына бай, жедел қабынуда тез ісініп кетеді, тыныс алудың бұзылуы мен ентікпеге алып келеді.өосымша тыныс мүшелері толық жетілмейді:гаймора қуысы, жаңа туған нәрестелерде аз жетілген, кем дегенде 2 жаста дамиды, ал бөліктік пазухасы 2 жаста анықтала бастайды да, тек 12-15 жаста толық жетіледі.
Жұтқыншақ, трахея және бронхтар салыстырмалы түрде жіңішке, шырышы көп қан мен лимфа тамырларымен қапталған. Қабыну процестері осы жолдар арқылы өкпеге өтіп, тыныс жолдарының бұзылысын шақырады, тіпті орташа қабыну процестерінде стенотикалық құбылыс туады.Анатомиялық ерекшеліктеріне байланысты ерте жастағы балаларда жалған круп және обструктивті бронхит дамиды.Жаңа туған нәрестелерде өкпе көлемі 20 есе ересектерге қарағанда кіші.Балалардағы өкпедегі эластикалық тін жетілмеген, сондықтан оларда өкпе эмфиземасы тезірек болады.
Тыныс алу жүйесі анатомиялық ерекшеліктеріне және физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі көрініс береді. Жаңа туған нәрестелерде тыныс жиілігі 40 минутына, 1 жасқа келгенде жиілік 30, 5 жаста- 25, ал 10 жаста -20 тыныс жиілігі болады.Алғашқы айларда балаларда абдоминальді- диафрагмальді тыныс алу басым, кеуделік тыныс максимальді дем алғанда болса;4-7 жаста кеуделік тынысқа ауысады.Емізулі балаларға перкуссия жасағанда кеуде жасушасының жіңішке болуына байланысты өкпеде қорапты дыбыс естіледі, ал аускультацияда- жоғары және қатты дыбыс естіледі, оны- пуэрильді дыбыс тыныс деп атайды.Кейін 5-7 жастан бастап везиклярлы тынысқа ауыса бастайды.
Өкпенің құрылысы мен адекватты қызметі баланың 6-7 жасында үйреншікті қалыпқа келе бастайды.Бірақ кез-келген бронхтар мен бронхиолалардың дамуының жүктілік кезеңіңде, туу кезінде және ерте балалық шақта бұзылуы баланың ересек жасқа жетсе де өкпесінің қызметін шектеуі мүмкін. Тыныс жолдарының дамуының бұзылуына генетикалық факторлар,экзогенді (мысалы, жүктілік кезіңде пассивті темекі тарту), респираторлы жолдардың төменгі бөлімдерінің вирусты инфекциясы, шала туылғандар, жасанды вентиляция және т.б. факторлар әсер етеді.
Жүктілік кезінде ұрықта өкпе басқа ағзалар мен жүйелермен қатар дамығанмен, өкпе газалмасу ағзасы ретінде туғаннан кейін қызметін бастайды.Ұрықтың өкпесінің тыныс алу кеңістігі сұйықтықпен толтырылған. Ең алғаш рет дем алғанда, жарылыс түрінде өкпе ауаға толады және өкпенің ішкі беті қалыпты газ ортасына айналады.Нәресте туылғаннан кейін, қалыпты газалмасу үрдісі жүру үшін бірнеше шарттарды орындау керек:
- Өзін тазартатын мукоциллиарлы механизм бойынша кең тармақталған тыныс ағашын құру;
- Үлкен беткейлік және тиімді қан- газ барьерлі газалмасу жүйесін құрастыру;
- Күш түскеннің әсерінен өкпе тіні жабысып қалмас үшін, беткейлік қабықша (сурфактант) құру;
- Өкпені ауа өткізу жолдары (трахея және бронх) және газалмасу аймағы (өкпе паренхимасы)деп бөледі.Бастапқы даму сатысында екі бөлім бір-бірінен ажырамас болса, кейін морфологиялық және функциялы спецификалық құрылысының дифференцировкасы аяқталады.Трахеяның эмбриональды бастамасының дихотомиялық бөлінуінен 16 ұрпақ дамиды (генерация, деңгей, әртүрлі терминология бойынша орналасу) ауа өткізу жолдары, сонынан терминальды бронхиолалармен аяқталады.Терминальды бронхиолаларға 3 генерациялы респираторлы бронхиоламен байланысады, сосын- ductus alveolares (3 генерация) және, ең соңынан- sacculus alveolares (3 генерация).
Паренхимада тыныс алу жолдарының эпителиі, дәнекер тін және альвеолараралық капиллярлық тор дифференциялданады.Бұлар тығыз капилляр үлгісімен 1 типті альвеолярлы жалпақ эпителиге жақындайды, ол диффузды ауа- қан тосқауылын азайтады.Оның қалындығы 0,05-0,25 мкм құрайды.Оқыс жағдайларда газалмасу қызметі іске асу үшін, сурфактант өндіретін өзіндік альвеоларлы 2 типті эпителидің дифференцировкасы қажет.Сурфактантсыз өкпе паренхимасы газ- сұйықтық бөлімінің шекарасында қайтымсыз тербеледі. Нәтижесінде ересек кісілерде өкпенің ішкі беткейі 140 мг болып, өкпенің жалпы көлемі 4,5 л және альвеолалар саны 300 млн жетеді.Сондықтан да , өкпенің ішкі беткейі дене беткейінен 50 есе көбейіп кетеді.Капиллярлардың альвеоларлы беткейі 120 м2 құраса, күнделікті қанағыс- 7000-8000 л, өкпедегі мұрынауа кеңістігінің бөлігі- 87%.Капиллярларға паренхимадан 40% көлем келеді.Бұл ерекше қиындықты жүйе эмбриональды кезеңде қалыптасады және бірнеше кезеңді бастан өткізіп 2-3 жаста сапаланады, себебі сандық өсуді бастау үшін.
Өкпенің әртүрлі аймақтарында орналасуына байланысты (краниальды-каудальді немесе орталықты-перифериялық ) біруақытта бірнеше даму кезеңдері болуы мүмкін.
Эмбриональді кезең – өкпенің спецификалық емес дамуы.Өкпе энтодермальді жапырақшадан дамиды.Өкпебастапқы кезеңдерде безді мүше ретінде дамиды. Ұрықтанғаннан кейін 26 күнде алдыңғы ішекте вентральді дивертикул (өкпелік бүйрек) пайда болады, яғни каудальді бағытта мезодерманың мезенхимасын қоршап өседі. Өкпенің бастамасының арасынан және болашақ жұтқыншақтан пайда болады, яғни ол тереңдеп және қалқан пайда болады.
Өкпелік бүйрек пайда болысымен бөлінуді бастайды, жүктіліктің 32 аптасында 5 кішкене қалталар пайда бола бастайды, олар негізгі және бөліктік бронхтардың бастамасы. Гестацияның 7 аптасынан, бронхиальды ағашта субсегментарлы тармақтар пайда болады.Мезенхимадан қантамырлар орамы пайда болады.
Эмбриональды кезеңнің клиникалық маңызы фистул тәрізді трахея мен жұтқыншақ арасындағы ақпаратты барынша сақтауға негізделген. Тірі жандарда трахеоэзофагеальді жыланкөздің жиілігі 1:3000-1:3500 құрайды.Трахеоэзофагальді фистуланың және жұтқыншақтың атрезиясының 5 нұсқасы бар. 90% жағдайда-трахеоэзофагеальді фистуланың төменгі сегментінде және жұтқыншақтың проксимальді бөлігінде жасырын аяқталуы.Өкпенің агенезия жағдайы тератогенді фактор ретінде әсер етіп, эмбрион өлуіне әкеледі.
Псевдогландулярлы кезең– эмбриональді және фетальді периодтағы аралық кезең.Бұл берілген кезең ауамұрын жолындағы және қантамырлардағы преацинарлық бөлінуімен белгілі.Тек дәл осы кезеңде өкпенің өзіндік спецификалық дамуы басталады.Бастапқы кезде өкпенің микроскопиялық көрінісі тармақталған безге ұқсап, болашақ өкпе екені байқалмайды, бірақ басқа мүшелердің морфологиялық суреті бұл кезде дамыған.Безді жолдар бірқатарлы цилиндрлік эпителийден құралған, биіктігі периферияға орналасқан.Эпителиальді жасуша, гликогенге бай, бастапқы кезде аз түзіледі, кейін уақыт өте келе жолдар көбейеді.Псевдогландулярлы кезеңнің соңында дихотомиялық бөлінуінен 16 жаңа ауа өткізгіш жолдардың генерациясынан преацинарлы кеңістікке толады.Бронхиалды ағаштың жалпы генерация саны 20-ға жетеді.10 аптаның соңында бронх қабырғасында сіңір және тегіс салалы бұлшықет дамиды. Тыныс жолдарының дамуы центрофугальді өтеді.Өкпенің ауа өткізу жолдарының орталық бөлімі кірпікшелі және бокал тәрізді жасушалармен қапталған, ал перифериялық бөлімінде аз маманданған кубты эпителии сақталған. Біркелкі емес өсу өкпенің дамуына маңызы бар.Перифериялық дифференциялданбаған жолдар өкпенің дамуына үлесін қосып, дәнекер тінінің пайда болуына әкеледі.
Каналикулярлы кезеңде эпителиальді өзекше мен капиллярлар аралығында байланыс түзілуі жүреді.Мезенхимадан тез өзекшелер тарап, капиллярлар пайда болады.Псевдогландулярлы кезеңдегі тез өсуші және кеңейген тубулярлы құрылым паренхима айналасында тығыз капиллярлармен байланыс орнатады. Осымен қатар альвеолярлы эпителии дамиды.Кубты эпителиидің жетілмеген тубулярлы құрылымы жайылып, альвеоларлы эпителиидің 1 типі қалыптасады. Бұл жасушалар- газ-қан тосқауылының жіңішке бастауы. Басқа жасушалар, аздаған кубты формасын сақтап, ламеллярлы қосылуды жинақтайды, бұлардың маңыздылығы аз. Каналикулярлы дамуда ұрық маңы суында сурфактант анықталады.Осы сурфактант қабығының арқасында болашақ ауа өту жолында және альвеолярлы беткейде ең алғаш дем алғанда, қалыпқа келуге негізделген.Сурфактант адам ұрығының 155-160 күндерде гестация кезінде пайда болады.Ал қалған майда сурфактанттар гестация кезеңінің ¾ кезеңіңде аяқталады.
Иммунохимиялық әдіспен анықтағанда 20 аптадан бастап, ең алғаш реет нейроэндокринді жасушалар табылады.Дифференциялданған жасушалар мен қатар дифференциялданбаған жасушалар болады.Каналикулярлы кезеңнің маңызы эпителий арасындағы байланыс пен капиллярлар және паренхиманың бастау алуы.
Саккулярлы кезең-интенсивті өкпенің паренхимасының дамуы.Дихотомиялық бөлінудің әсерінен генерация соңынан ауа өткізу жолы дамиды.Респираторлы бронхиолалардың 3 ұрпағынан кейін 3 генерациялы альвеоларлы жолдар пайда болады.Олардың қабырғалары біріншілікті қалқаннмен жабылған.Біріншілікті қалқанда дәнекер тіні кездеседі, сонымен қатар эластикалы талшық пен капилляр торы бар.Паренхима біртіндеп азаяды, ал капилляр мен эпителий тығыздала түседі.Тек перифериялық аймақта кубты эпителий сақталады.Саккулярлы кезеңде альвеола құрыла бастайды.
Сакуллярлы кезеңнің клиникалық маңызы.Сакуллярлы кезеңде көпшілігінде респираторлы дистресс синдромымен шала туылатындар көп, себебі саккулярлы кезеңде альвеолалар енді дами бастайды.Сонда да, өкпе жетілген болып, шала туылған өзін оттегімен қамтамасыз етуге мүмкіндігі бар.Жүктіліктің соңғы апталарында өкпенің дамуының бұзылуы, алвеола санының азаюына әкеледі.
Жаңа туған нәрестелердің өкпе формасы конус тәрізді болады, жоғары бөліктері және ортаңғы бөліктері роташа мөлшерлі , тек оң жақ ортаңғы окпе бөлігі жоғары бөлігіндей , ал төменгі бөлік айтарлықтай үлкен көлемді. Нәрестенің өкпесі екінші жылы өзгеріске ұшырап , ересек адамның өкпесіндей болады.
Жаңа туған нәрестелерде өкпе массасы орташа есеппен -57 гр, көлемі -67см³ кұрайды. Тыныс алмаған нәрестенің өкпе тығыздығы 0,490 сай келеді. Туылған шағында нәрестеде бронхиальды ағашының негізі қалыптасқан . Бірінші жылы өкпе бөліктерінің интенсивті өсуі байқалады , бас бөліктері -1,5 есеге, ал қалған бөліктері – 2 есеге өсіп үлкейеді. Жыныстық жетілу кезеңіңде де , бронхиальды ағаштың өсуі қайта күшейеді.
20 –жасқа таяу барлық өкпе бөліктері 3.5-4 есеге өседі. Ал керісінше 40-45 жаста Бронхиальды ағаш көлемі кішірейеді.
Бронхтародың жастық инволюциясы 50-жасқа таяу басталады. Қарттық жаста бронх көптеген өзгерістерге ұшырайды, мысалға бронх ұзындығы мен дм кішірейіп, қабырғаларының дөңестенуі байқалады.
Жаңа туған нәрестелердің өкпе ацинусы бірнеше майда өкпелік альвеолалардан тұрады. Бір жас шамасында өкпе ацинусы жаңа альвеолалармен альвеолярлы жолдарды пайда болуына байланысты ұлғаяды. Жаңа альвеолярлы жолдардың пайда болуы 7-9 жасқа дейін тоқтап 12-15 жасқа дейін өкпе альвеолаларының пайда болуы тоқтайды. Осы уақытқа дейін альвеолалар екі есеге ұлғаяды. 15-25 жасқа дейін өкпе паренхимасы да қалыптасып болады. 25-40 жас аралығында өкпе ацинусының құрылымы еш өзгермецді. Ал 40-жастан кейін өкпе тінінің қартаюы жәймен басталады, альвеолааралықтар қыртыстарының жазылуы, өкпе альвеолалар көлемінің кішіреюі , альвеолярлы жолдардың бір –бірімен байланысуы , ацинус пішінінің үлкеюі байқалады.
Жаңа туған нәрестелер өкпесінің даму барысында , көлемі бойынша 1-жаста -4 есеге , 8-жаста- 8 есеге , 12—жаста -10 есеге. 20- жаста -20 есеге ұлғаяды.
Жастық ұлоғаюмен бірге өкпе шекаралары да өзгеріп отырады. Жаңа туған нәрестенің өкпе төбесі 1-қабырғаға , 20-25 жаста 3-4 см 1-қабырғаға жоғары орналасады.
Өкпенің төменгі шекаралары нәрестелерде бір қабырғаға жоғары орналасады.
Нәрестенің жасының ұлғаюына байланысты бұл шекаралар төмен түседі. Қарттық жаста төменгі шекаралары 1-3 см –ге төмен орналасады.
Егде және қарттық жастағы өкпе бронхтың өзгерістерімен патологиясының байланысы
Қарттық жастағы қайтымсыз процесстер барлық мүшелерде орын алады. Барлық бөліктерінің толықтай зақымдалмаған кезіндегі түгелдей дененің зақымдалуы қартаю деп аталады. Демокрит жазған қартаю кезіндегі барлық органдардың инвалютивті өзгеруіне байларысты, дене мүшелерінің қызметтік ұзартатаын процесстер, механизмдер пайда болады. Бұл механизмдерсіз қартаю процессі өте тез және өмірі өте қысқа болар еді.
В.В. Фралькистиң пікірі бойынша қартаю процесстерін былай байланыстыруға болады:
Организм қызметинің төмендеп өлімге әкелетін биологиялық процесс, заңды түрде пайда болатын қайтымсыз процесс.
Барлық потенциялды тепе теңдікті сақтау механизмдерінің төмендеуі, жасушалық генетикалықаппарат негізінде қалыптасқан.
Зат алмасу және қызметтік бұзылуымен қатар олардың тіршілік етуіне әсер ететін негізгі механизмдердің дегидратациясына, төмендеуіне әкеледі.
Нәтижесінде өмір сүруге қажетті барлық процесстердің сөнуімен қатар организмнің тіршілік етуін тоқтататын арнайы активті механизмдердің қосылуы.
Осы сипаттамаларды бере отыра, автор:”қартаю – бұл өмір сүру ұзактыгын анықтайтын биологиялық процесс”, деп анықтама берген.
Сонымен қатар R. Rosalia өз трактовкасында:
“Қартаю-бұл прогрессивті дамитын морфологиялық, қызметтік, биохимиялық және психологиялық өзгерістер, сонымен қатар жастық шаққа тән процесстердің бұзылысы қоршаган ортада олардың салыңқы болуларына,
патологиялық жағдайлардың жиілігі және ақырғы өлімге әкелу”,- деп айтқан.
Адам организмінің барлық жүйелері, мүшелері, сонымен қатар бронхты өкпе жүйесинде қартаяды.
Л.Ш. Дворецкий мәліметтері бойынша өкпе бронхтық жастық өзгерістері:
- Мукоцилиярлы клиренс бұзылысы;
- Шырыштың көбейіп , ал кірпікшелі жасушалардың азаюы;
- Эластикалық талшықтардың азаюы;
- Сурфактант активтілігінің төмендеуі;
- Бронхиальды өткізгіштіктің нашарлауы;
- Тыныстық қатынастың бұзылысы;
- Альвеокапиллярлы беткейдің төмендеуі;
- Гипоксия физиологиялық жауаптың төмендеуі;
- Нейтрофильдермен альвеолярлы макрофактар активтілігінің төмендеуі
- Респираторлы бөлімінде шырыштардың колонияларының жоғарлауы.
Егде және қартайған шақта кеуде клеткасында , соның ішінде сүйек-бұлшықеттік қаңқасында айтарлықтай инволютивті өзгерістер байқалады. Олар кеуде омыртқасының остеохондрозымен, қабырға сіңірлерінің кальцинаттануымен , қабырға омыртқалық қосылыстарының дегенеративті дистрофиялық процесстерімен , тыныс алуға қатысатын және арқаның ұзын бұлшықеттерінің атониясы мен атрофиясымен көрінеді.
Соңғысы қарттық кифозға әкеледі.Омыртқа бағанасының морфологиялық өзгерістері әсерінен және қабырға әсерінен кеуде клеткасының формасы өзгереді: кеуде клеткасы бочка пішінденіп, төменгі аппературасы кеңейеді. Кеуде клеткасының деформациясы плевраішілік қысымның жоғарылап және альвеолалардың созылуына , яғни бұл қарттық жаста өкпелік вентиляцияның төмендеуі теріс көрсеткіш береді. Сонымен қатар , тыныс алуға қатысатын бұлшықеттерде де айқын өзгерістер байқалады. Бұлшықеттердің талшықтарының вакуольді және восктәрізді өзгеруі , бұлшықеттерінің қысқаратыны бөлшектердің гомогенделуі айқын көрінеді. Миофибрилдер орнын дәнекер тіні басып , талшық аралықта майлардың көбеюі байқалады.
Айтылған сүйектік және бұлшықеттік өзгерістер кеуде клеткасында айтарлықтай өзгерістер енгізеді. Сонымен ерлердің кеуде клеткасының айналмалы ұзындығының тынысты алып және шығарғанда әр түрлі болады. 20-29 жаста орташа-10.9 см , 90- жаста және одан аса орташа -3.7 см, ал әйелдерде 8.5-3.5 см болады. Қартаю барысында өкпе экскурсиясы да өзгереді.
Кеуде қуысының немесе клеткасындағы бұлшықеттік өзгерістердегі қайтымсыз процесстерге VELLAS-тың пікірінше: дене салмағының аздығыда әсер етеді,деп шешкен.
Егде және қарттық жас аралығында эластикалық өкпе тінінің қызметтік бұзылысы өкпе бронх жүйесінің бұзылысы болып табылады. Осылай барлық өкпе тінінің эластикалық құрылымының қайтымсыз прцесстері « қарттық эмфиземаға» алып келеді.
Қорыта келе :
- Өкпе құрылысының ерекшелігі онтогенез кезеңінде әр түрлі қатынаста болады.
а) пренатальді кезеңнің екінші жартысында бронх ағашының , альвеолаларды, дәнекер тінімен , тамырлардың айқын дамуын көреміз;
б) Өкпелік типке өткенде тыныс алу бөлімдерінің әрі қарай дамып , альвеолалар өзектерінің ұлғайып ,микротамырлар көлемінің ұлғаюын көреміз.
в) нәресте кезінде респирвтолы өзгерістер көреміз.
г) жыныстық жетілу кезінде алдыңғы өзгерістерге қарағанда айтарлықтай өзгерістер байқалады, яғни көлемі бойынша ұлғаюлар басталады.
- Өкпе структураларының өзгерістерін өкпе ішілік тынысты алмасу арқылы жүзеге асады.
а) жасына байланыссыз , тереңдігінің ұлғаюына байланысты мүшеішілік қысымның жоғарылауы өтеді. б) жастық динамикасына байланысты.
